هایکو نویسی: سیری در هایکو و هایکوی ایرانی

هایکو نویسی: سیری در هایکو و هایکوی ایرانی عنوان کتابی است نوشته سیروس نوذری شاعر و هایکوسرا که در هشت فصل نگاشته شده و به نوعی مکمل و ادامه ی دیگر کتاب این پژوهشگر ادبی، کوته سرایی: سیری در شعر کوتاه معاصر است.

کتاب که با یاد بیژن جلالیِ شاعر منتشر شده در فصل نخست آن به بررسی هایکوهای ماتسو باشو شاعر ژاپنی و تاریخچه ی هایکو پرداخته شده است. فصل دوم درباره سانتوکا، از پایه گذاران هایکوی آزاد است. فصل سوم به تفسیر هایکوهای کلاسیک اختصاص دارد. فصل چهارم به هایکوی ایرانی پرداخته شده و جنبه هایی از تفاوت های درونمایه ی هایکو و شعر فارسی و هم چنین به مسئله ی شیوه ی خوانش هایکو اشاره شده است. فصل پنجم به تفسیر برخی از هایکوهای ایرانی اختصاص دارد. فصل ششم واکاوی نمونه هایی از ترجمه ی هایکوها به زبان فارسی را در بر می گیرد. فصل هفتم بخش هایی از مصاحبه ی مؤلف کتاب با مجله ی شعر پیرامون شعر کوتاه آمده است و فصل پایانی و هشتم کتاب نیز به گزینه ی هایکوهای ایرانی اختصاص یافته است، گرچه آثار بسیاری از هایکوسرایانی که به فارسی می نویسند، در این گزیده نیست.

سیروس نوذری در پیش گفتار کتاب با اشاره به اولین هایکوهای ترجمه شده به فارسی توسط احمد شاملو در کتاب آهنگ های فراموش شده در سال ۱۳۲۶ و ادامه ی روند این ترجمه ها بوسیله ی کسانی چون سهراب سپهری، نقطه ی عطف آشنایی ایرانیان با هایکو را کتاب هایکو از آغاز تا امروز ترجمه ی احمد شاملو و ع. پاشایی می داند.
به طور کلی هایکوهای ایرانی شعر یک نگاه و یک لحظه، شعر بسیار کوتاه، ترانک، شعر فرانو، شعر مینی مالیستی، طرح، شعر ایجاز و … محسوب می شود که آمیزشی از یک ژانر جهانی با فرهنگ شعری فارسی و شیوه ای است برای بیان شاعرانه ی لحظه ای کوتاه که تجربه ی شاعر و تاملات و تفکرات او درباره ی اندیشه های مادی، فلسفی، اجتماعی و … را در دقیقه ای ثبت می کند و از قید هرگونه وزن یا محدودیت هجایی آزاد است گرچه هارمونی و وزن ناخودآگاه در آن ایرادی ندارد وهیچ گونه محدودیت موضوعی، مضمونی، زمانی و … ندارد و با قرائت تازه، ترتیب شکن و زاییده ی اعجاز ایجاز می باشد.

نوذری در فصل چهارم کتاب با بر شمردن ویژگی های هایکوی ایرانی، به درون مایه ی آن با توجه به نوعی نگاه بنیادین به ابژه ها که یکی از ویژگی های مدرنیسم در ادبیات معاصر ایران نیز می باشد، می پردازد و در تقسیم بندی هایکوهای ایرانی که عمدتاً بعد از سال ۱۳۶۱ و انتشار کتاب هایکو از آغاز تا امروز منتشر شده اند، موارد زیر را بر می شمرد:

۱. هایکوهایی که جهد شده تا درون مایه آن مبتنی بر تفکر ذن باشند.
۲. شعرهایی که ویژگی آن ها سه سطری بودن یا اساساً بسیار کوتاه بودن آن هاست.
۳. هایکوهایی که بر اساس ساختار کلامی خود، با نشانه هایی درون متنی نوعی هایکوی ایرانی را القاء می کنند.
۴. تجربه هایی که در دو یا سه سطر و حتی بیش تر نوشته شده اند.
۵. کاریکلماتورهایی در بردارنده ی جملات قصار و طنزهای کوتاه.
۶. تجربیاتی در هایکوهایی شبیه به ترجمه و برگردان هایکوهای ژاپنی.
۷. گرایش به هایکوی عاشقانه.
همان طور که اشاره شد هایکو اتفاقی نیست که تنها در سرزمینی منسوب به آفتاب رخ دهد. هایکو لحظه ای اتفاق می افتد. یک یا ماکزیمم دو تصویر مرتبط و در جا می سازندش. اتفاق می افتد … آن قدر عادی و روزمره که ناچار باید هوشیار باشی تا رصدش کنی. حال می خواهد نشانه ی فصلی داشته باشد یا نداشته باشد. می خواهد سه خط باشد یا پنج خط. در جهان انجمن های فراوانی در زمینه ی هایکو سرایی فعالیت دارند. هایکوی شاعران نقاط مختلف جهان از جمله خورخه لوئیس بورخس آرژانتینی، جوزپه اونگارتی ایتالیایی، اکتایو پاز مکزیکی، پابلو نرودای شیلیایی و … به شیوه ی و روح زندگی آرژانتینی، ایتالیایی، مکزیکی و شیلیایی و … چنان نزدیکند که خود بدل به سبکی ویژه شده اند که از آن ها به عنوان هایکوهای آرژانتینی، هایکوهای ایتالیایی، هایکوهای مکزیکی، هایکوهای شیلیایی و … نام برده می شود و حیات و ممات هایکو در گرو قواعد حاکم در ژاپن نیست. امروزه هایکوی مدرن ژاپنی نیز بسیار از فرهنگ دیگر سرزمین ها تاثیر گرفته و اکنون ابعادی وسیع تر و متنوع تر یافته و به عنوان کوتاه ترین شعر نظام مند جهان، در ساختار درونی خود، ژرف ترین اندیشه های بشری را جای داده است.
سیروس نوذری در کتاب دیگرش کوته سرایی: سیری در شعر کوتاه معاصر، با اشاره به همسویی هایکو با زندگی امروز، کوتاهی این گونه ی ادبی را با شرایط شهرنشینی هماهنگ قلمداد می کند. با توجه به فرصت کم و بی حوصلگی شعرخوانان امروز، هایکو این ویژگی برجسته را دارد که در کوتاه ترین زمان ممکن، بدور از هرگونه پیچیدگی های فرمی و معنایی، در جان آدمی نفوذ کند.
چاپ اول کتاب هایکو نویسی: سیری در هایکو و هایکوی ایرانی نوشته سیروس نوذری از طریق مؤسسه انتشارات نگاه در شمارگان ۱۰۰۰ و قیمت ۷۵۰۰ تومان منتشر شده است.
در زیر نمونه هایی از هایکوهایی ایرانی که در کتاب هایکو نویسی به آن پرداخته شده است، آورده می شود:
۱
مادرم چاقو را
در حوض نَشُست
ماه زخمی می شد.
(سهراب سپهری)

۲
بیرون شد از دادگاه
ماند پشت سر
کودک و عروسک اش.
(کاوه گوهرین)

۳
لباس زیر قرمز
دیده می شود
زیر رخت عزا
(فرشته پناهی)

۴
در سیاه چادر جا مانده از کوچ
نوزاد مرده به دنیا می آورد
زن تنها.
(شهرام اناری)

۵
بر هر کناره، ماه
سرد، سایه ها، بی سر
هر تن، پی پناه
(یارتا یاران)

۶
زنجره ها همه با هم می خوانند
بارش برگ بید
در خنکای خزانی
(سید علی صالحی)

۷
حیف!
قانقاریا
شاملو را نمی شناخت
(سید رضا علوی)

۸
جنگ ها، سال ها، کشته ها.
مادران، پیرتر می شوند.
(فریدون فریاد)

۹
جهان چه تند می رود
نمی داند که
به قربان گاه می رود
(بیژن جلالی)

۱۰
استکان ها به هم می خورند
در جهانی
مهیای ویرانی
(سیروس نوذری)
Sadrolgharavi.blogfa.com