سارا قاسمی
درآمدی بر انسان‌شناسی شناختی:نظریه‌ها و مفاهیم، لیلا اردبیلی. بهار ۱۳۹۵. انتشارات علمی و فرهنگی
نوشته‌های مرتبط
یادداشت مولف
از زمان عقل‌گرایی[۱] دکارت[۲] تا تجربه‌گرایی لاک[۳] همواره این سؤال مطرح بوده است که چه رابطه‌ای میان ذهن انسان و جهان اطراف او وجود دارد. آیا عقل به‌تنهایی می‌تواند به دانش و شناخت جهان دست یابد یا آنکه ذهن انسان به هنگام تولد لوحی سفید[۴] است که از طریق تجربه‌های حسی به معرفت و شناخت جهان اطراف خود دست می‌یابد. آیا شناخت[۵] در همان آغاز در ذهن انسان وجود داشته است یا آنکه بعد از تولد و از طریق تجربه و ادراکات حسی در ذهن انسان جای می‌گیرد. کلیه این پرسش‌ها از دیرباز مورد توجه اندیشمندان زیادی قرار گرفته‌اند و امروز نیز جزء موضوعات بحث‌‌برانگیز علوم مختلفی مانند، روان‌شناسی، زبان‌شناسی، انسان‌شناسی و فلسفه محسوب می‌شوند.
یکی از علومی که در چند دهه اخیر در تحقیقات میدانی خود سعی در پاسخ به این دست از پرسش‌ها داشته انسان‌شناسی شناختی[۶] است. رد پای این علم را می‌توان تا دهه ۱۹۵۰ و تا تحقیقاتِ فرانتس بوآس[۷] زبان‌شناس دنبال کرد. بوآس در تحقیقات خود بر روی اسکیموها و بررسی درک آنها از رنگ یخ و آب به انسان‌شناسی روی‌آورد. وی براساس مشاهدات خود دریافت که مردم فرهنگ‌های مختلف دارای مفاهیم متفاوتی از جهان اطراف هستند. تحقیقات بوآس راه را برای بررسی‌های بعدی دربارۀ مقوله‌هایی مانند، خویشاوندی، رنگ‌واژه‌ها، گیاهان، حیوانات، بیماری‌ها و غیره هموار کرد و به‌‌این‌‌ترتیب موجبات رشد انسان‌شناسی شناختی را فراهم آورد. شاید به‌دلیل همین پیوستگی تاریخی باشد که اندیشمندان این علم معتقدند که کلید فهم شناخت، تلقی زبان به‌عنوان پدیده‌ای فرهنگی است و ازهمین‌روست که این دسته از انسان‌شناسان تلاش می‌کنند تا از طریق زبان، به‌عنوان پدیده‌ای فرهنگی، به مطالعه پدیده‌های شناختی راه یابند. همچنین، انسان‌شناسی شناختی که به‌دنبال مطالعه رابطه بین ذهن و جهان است تلاش می‌کند تا دریابد که چگونه مردم در فرهنگ‌های مختلف دانش خود را از جهان طبیعی و ماوراء طبیعی توصیف و مقوله‌بندی می‌کنند و آن را انتظام می‌بخشند.
کتاب حاضر سعی دارد تا تاریخچه، ریشه‌ها و چگونگی شکل‌گیری برخی از نظریه‌های مطرح در انسان‌شناسی شناختی و روش‌شناسی این علم را معرفی کند.
کتاب حاضر در هفت فصل نگارش شد. فصل اول، به بررسی تاریخچۀ پیدایش و تکوین انسان‌شناسی شناختی و ریشه‌ها و اهداف این علم می‌پردازد. درواقع، در این فصل سعی شده است تا نقشه راهی از سیر تکوین این علم به خواننده ارائه شود و به او در فهم بهتر باقی فصل‌ها کمک کند. فصل دوم، به یکی از پرسش‌های مطرح در زبان‌شناسی و انسان‌شناسی می‌پردازد که همانا رابطه بین زبان، اندیشه، شناخت و فرهنگ است. هدف این فصل آن است که باتوجه به پیش‌فرض‌های انسان‌شناسی شناختی، رابطه زبان و اندیشه که سال‌ها مورد توجه انسان‌شناسان زبان‌شناس بوده است بررسی و بازنگری شود. در فصل سوم، مدل‌های فرهنگی معرفی شده است که با نظریه طرحواره‌های فرهنگی مطرح در زبان‌شناسی شناختی و فرهنگی ارتباط نزدیکی دارد؛ این فصل به دو نقطه عطف در انسان‌شناسی شناختی اشاره می‌کند که موجبات جهشی بزرگ در مطالعات این علم را فراهم آورده است. در فصل چهارم مطالعات مربوط به احساس و انگیزه به‌عنوان دو موضوع مهم در مطالعات انسان‌شناسی شناختی که از دیرباز مسکوت باقی‌مانده بودند بررسی شده است. فصل پنجم نیز روش‌شناسی در انسان‌شناسی شناختی را به‌عنوان یکی از نقاط قوت این علم و تمایزات آن را با روش‌شناسی سایر علوم معرفی می‌کند. در فصل ششم کتاب، ملاحظات نظری و پیشینه‌ای از تحقیقات انجام شده درباره دو احساس شرم و گناه، ارائه شده است که در عین حال بستری را معرفی می‌کند که پژوهش انجام شده در فصل هفتم برپایه آن استوار است. این پژوهش که به بررسی مفهوم‌سازی احساس شرم و گناه در میان زنان شهری و روستایی می‌پردازد با این هدف در فصل پایانی آمده است که خوانندگان عزیز را با نمونه‌ای از تحقیقات و روش‌های به‌کار رفته در پژوهش‌های انسان‌شناسی شناختی آشنا کند و این امکان را فراهم آورد، تا درصورت تمایل، پژوهشگران مطالعات و تحقیقات خود را در چارچوب این علم ادامه دهند.
فهرست مطالب
فصل اول: تاریخچۀ پیدایش و تکوین انسان‌شناسی شناختی
۱.۱. مقدمه
۲.۱. انسان‌شناسی شناختی و ارتباط آن با سایر علوم شناختی
۳.۱. ریشه‌های انسان‌شناسی شناختی
۳.۱. ۱. از انسان‌شناسی ساخت‌گرا و نمادین تا انسان‌شناسی شناختی
۲.۳.۱. تاریخچه مفهوم شناخت در تعریف فرهنگ
۴.۱. دوره‌های تعریف شده در سیر پیدایش انسان‌شناسی شناختی
۴.۱. ۱. دوره اول: فرهنگ به مثابه دانش
۴.۱. ۲. دوره دوم: نظریۀ پیش‌نمونه
۴.۱. ۳. دوره سوم: نظریۀ مدل‌های فرهنگی و طرحواره
۴.۱. ۴. دوره چهارم: نظریۀ احساسات و انگیزه‌‌ها
۵.۱. اهداف انسان‌شناسی شناختی
۶.۱. خلاصۀ مطالب
فصل دوم: رابطه زبان، اندیشه، شناخت و فرهنگ در انسان‌شناسی شناختی
۱.۲. مقدمه
۲.۲. احیای اعتبار فرضیۀ ساپیر- وورف در انسان‌شناسی شناختی
۳.۲. زبان
۴.۲. اندیشه و شناخت
۵.۲. رویکردهای انسان‌شناختی در مطالعۀ فرهنگ و زبان
۶.۲. رابطه زبان و اندیشه
۷.۲. تعریف فرهنگ از دیدگاه شناختی
۸.۲. زبان و فرهنگ به‌مثابه بازنمایی‌های جمعی
۹.۲. خلاصۀ مطالب
فصل سوم: مدل‌های فرهنگی
۱.۳. مقدمه
۲.۳. چگونگی شکل‌گیری نظریۀ طرحواره
۳.۳. نقطۀ عطف اول: نظریۀ مدل‌های فرهنگی
۴.۳. نقطۀ عطف دوم: ارتباط‌گرایی
۵.۳. زمینه‌های طرح نظریۀ مدل‌های فرهنگی
۶.۳. ماهیت مدل‌های فرهنگی
۱.۶.۳. صورت
۲.۶.۳. ساختار و محتوا
۳.۶.۳. کارکرد
۴.۶.۳. مدل‌های فرهنگی، زبان و ارتباط
۵.۶.۳. بازنمودهای جمعی و “دیگری” اجتماعی
۶.۶.۳. نحوۀ فراگیری مدل‌های فرهنگی
۷.۶.۳. ویژگی توزیعی و تکوینی مدل‌های فرهنگی
۷.۳. خلاصۀ مطالب
فصل چهارم: احساس و انگیزه در انسان‌شناسی شناختی
۱.۴. مقدمه
۲.۴. بررسی احساسات در تحقیقات اولیه
۳.۴. احساسات به‌مثابۀ برساخته‌های فرهنگی
۴.۴. احساسات به‌مثابۀ هستارهایی همگانی
۵.۴. انگیزه
۶.۴. علاقمندی
۷.۴. خلاصه مطالب
فصل پنجم: روش‌شناسی در انسان‌شناسی شناختی
۱.۵. مقدمه
۲.۵. چگونگی شکل‌گیری روش‌شناسی در انسان‌شناسی شناختی
۳.۵. ویژگی‌ها و تمایزات روش‌شناسی در دو رشته انسان‌شناسی و روان‌شناسی شناختی
۴.۵. بررسی محتوای اندیشه
۵.۵. بررسی‌های نسبتاً درهم و از پیش تعیین نشده
۶.۵. یافتن الگوی منظم در پس پیچیدگی‌های فزاینده
۷.۵. کشف پرسش‌های تحقیق در میدان تحقیق
۸.۵. ارزیابی اعتبار مدل‌های فرهنگی
۹.۵. توجه به جنگل در عوض درختان
۱۰.۵. نمونه‌هایی از بکارگیری روش‌شناسی انسان‌شناسی شناختی در تحقیقات
۱۱.۵. فنون و روش‌های به‌کار گرفته شده در مطالعات انسان‌شناسی شناختی
۱۲.۵. خلاصۀ مطالب
فصل ششم: بررسی احساس شرم و گناه در مطالعات انسان‌شناسی شناختی
۱.۶. مقدمه
۲.۶. تعریف شرم و گناه از منظر انسان‌شناسان
۳.۶. مفهوم “خود” و “دیگری” در جوامع فردگرا و جمع‌گرا
۱.۳.۶. جنبۀ همگانی مفهوم “خود”
۲.۳.۶. جنبۀ فرهنگ- ویژه مفهوم “خود”: خودِ مستقل و خودِ همبسته
۱.۲.۳.۶. خودهای مستقل
۲.۲.۳.۶. خودهای همبسته
۴.۶. رابطۀ مفهوم “خود” با احساس شرم و گناه
۵.۶. پیشینۀ مطالعه احساس شرم و گناه در جوامع فردگرا و جمع‌گرا
۶.۶. خلاصۀ مطالب
فصل هفتم: مفهوم‌سازی احساس شرم و گناه در میان زنان شهری و روستایی
۱.۷. مقدمه
۲.۷. “خود” فردگرا و جمع‌گرا در شهر و روستا
۳.۷. روش پژوهش
۱.۳.۷. روش نمونه‌گیری
۲.۳.۷. جمعیت و وضعیت اقتصادی- اجتماعی جامعۀ آماری
۳.۳.۷. روش گردآوری داده‌ها
۴.۷. رمزگذاری آزاد داده‌ها
۵.۷. نمونه‌های بارزی از داستان‌ها
۶.۷. رمزگذاری مضامین پنهان
۱.۶.۷. مضمون فریب دادن
۲.۶.۷. مضمون تهمت زدن
۳.۶.۷. مضمون از روی بی‌دقتی به کسی ضرر (مالی) رساندن
۴.۶.۷. مضمون خیانت به همسر
۵.۶.۷. مضمون انجام ندادن کاری که باید انجام داد
۶.۶.۷. مضمون کنترل اعصاب خود را از دست دادن
۷.۶.۷. مضمون خجل بودن از عمل دیگری مهم
۸.۶.۷. مضمون کوتاهی در انجام وظایف دینی
۹.۶.۷. مضمون دانسته کار اشتباه یا خطایی انجام دادن
۱۰.۶.۷. مضمون انجام دادن کارهایی که نباید انجام داد
۷.۷. رمزگذاری گزینشی: مقوله‌های هسته‌ای
۱.۷.۷. مقوله هسته‌ای برآورده نکردن انتظارات
۲.۷.۷. مقوله هسته‌ای “از روی عمد و آگاهانه کار اشتباهی انجام دادن”
۳.۷.۷. مقوله هسته‌ای رخداد غیرارادی/ غیرقابل کنترل
۸.۷. تحلیل بررسی‌ها
۹.۷. ابعاد احساس شرم و گناه بر اساس مضامین و مقوله‌های هسته‌ای
۱۰.۷. سخن آخر
کتابنامه
واژه‌نامۀ فارسی به انگلیسی
واژه‌نامۀ انگلیسی به فارسی
[۱] rationalism
[۲] R. Descartes
[۳] J. Lock
[۴] tabula rasa
[۵] cognition
[۶] cognitive anthropology
[۷] F. Boas
