نمایش آیینی بازگشت مردگان به زمین در چهارشنبه سوری

هالوین (Halloween) جشنی است که در ۳۱ اکتبر برپاست و اساسا در ایرلند جشن گرفته می شده است. این جشن توسط این اقوام به آمریکا برده شد و امروزه در سراسر آمریکا و اروپا نیز برگزار می شود. ریشه این نام را Hallowe’en به معنای «شب همه مقدسان» است. تاریخ برگزاری آن نیز همیشه یکسان نبوده است. در نزد رومی ها این جشن در ۱۳ ماه مای و بعدها در ۱ ماه نوامبر برگزار می شده است. در فرهنگ کلت ها(فرهنگ سلتیک) هم جشنی شبیه آن با نام سمهین (Samhain)(1) ، خدای مردگان، وجود داشته است. باور بر این بود که مردگان در این روز به زمین، به زندگی سابق خود بر می گردند. و از این رو بسیاری ریشه این جشن را به چهار هزار سال پیش از میلاد و به سرزمین کلت(سلت) بر می گردانند. البته این امر را به راحتی نمی توان اثبات کرد. کهن ترین منبع نوشتاری که زیاد هم مطمئن نیست و به قرن اول میلادی بر می گردد این جشن را با جشن مردگان و با آغاز قربانی زیادی از چهارپایان در آغاز زمستان مربوط می کند، تا به این وسیله زندگی مردمان را در سرمای شدید زمستان تضمین کند.
در کلت باور بر این بود که با روشن کردن آتش، می توان نیروهای مخرب را ترساند و به سمهین غله بخشید و به این ترتیب زمستان را خوشامد گفت. از آنجا که مردگان نباید با زندگان به طور مستقیم برخورد کنند، مائده بر پشت در گذاشته می شد. همچنین در نزد آنان نیز آیین های فال و تفال سالیانه دیده می شود.

آیا در میان جشن های ایرانی، جشنی که نشانه هایی از هالوین را در خود نگاه داشته باشد، وجود دارد؟

در ایران جشنی هر ساله برپا می شد به نام چهارشنبه سوری که در اصل جشن سوری (سور به معنای سرخ و مجازا آتش مد نظر است) بوده است. موسوم شدن آن به چهارشنبه را تحت تاثیر باورهای پس از اسلام می دانند و آن نحس بودن چهارشنبه نزد عرب ها بوده است. اشاره به این موضوع در تاریخ بخارا وجود دارد که نام آن را «جشن سوری» گذارده است.

من در اینجا نگاهی تاریخی به مسئله ندارم، زیرا شواهد تاریخی در مورد آیین ها از سویی بسیار محدودند و از سوی دیگر کمتر خاستگاه آیینی را توضیح می دهند. پس در اینجا رویکرد من به بخشی از اعمال آیینی در چهارشنبه سوری، نگاهی انسان شناسانه است.

جنبه هایی از این جشن را که در اینجا مطرح است، می توان به این گونه دسته بندی کرد:
– جشنی است که با آتش مرتبط است.
– گویا در پایان سال برگزار می شده است!
– اعمال آیینی زیادی در آن صورت می گرفته ، از جمله فال و تفال به صورت های مختلف، اما از میان آنها، آیین قاشق زنی که در دیگر جشن های ایرانی دیده نمی شود، در آن انجام می گرفته است.
از نکات مشترک میان این جشن و دیگر جشن ها که بگذریم مانند، تفال و برافروختن آتش، به عملی آیینی برمی خوریم که همان قاشق زنی است. در این آیین فردی با پوشاندن سر و بدن خود، معمولا با چادری روی صورت کشیده، چه زن چه مرد، با کاسه و قاشقی در خانه ها را می زند و فردی که در را باز می کند، در صورت های کهن تر خیراتی مانند، گندم، برنج یا حبوبات به او می بخشید. بیش از هر چیز پوشیده بودن ظاهری و سخن نگفتن و به جای آن قاشق زدن احتمالا اجرای نمایشی اعمال ارواح است. در واقع روح بازگشته به زمین به این صورت نمایش داده می شده است که از لحاظ تاریخ نمایش نیز اهمیت بسیار دارد.
در ایران برخی چهارشنبه سوری را جشنی پس از اسلام می دانند. اما مهرداد بهار تنها کسی است که این جشن و به طور کلی جشنهای آتش را بسیار کهن و ابتدایی دانسته است. پس مرتبط بودن آن با آتش، نشان از جشنی بسیار کهن دارد.
گویا این جشن را جشن پایانی سال برگزار می شده است. اما کدام پایان سال؟ باید در نظر بگیریم که در فرهنگ هند و اروپایی و ایرانیان باستان آغاز سال در پاییز (مهرماه/مهرگان) بوده است و در مهاجرت آنان به مناطق جنوبی تر آغاز سال به بهار تغییر کرده است.
دیگر آن که تنها جشنی است، سوای خانه تکانی و سفره انداختن هنگام نوروز که برای فره وشی نیاکان (ارواح نیاکان)، که بازگشت مردگان بر زمین را نمودار می سازد. تفاوت آن با خانه تکانی در نوروز، بازنمایی عملی یا نمایشی از بازگشت مردگان است که تاکنون در توضیح این جشن مطرح نشده است و بر این اساس می تواند نگاه ما را نسبت به آن کاملا متفاوت سازد.

نتیجه گیری:
از شواهدی که یاد شد، می توان ردپاهایی از ارتباط این جشن و هالوین نشان داد. روشن است که از خود هالوین نیز شواهد زیادی باقی نمانده است. اما اجرای آن در اکتبر که برابر با مهرگان ایرانی است و بزرگداشت ارواح و بخشیدن غله در نزد کلت ها به سمهین، خدای مردگان، برپایی آتش، برای دور کردن ارواح خبیث، همه نشان از پیوندی کهن در بین اقوام هند و اروپایی دارد که به مرور زمان کم رنگ شده است.
در مورد جشن ها صرف اطلاعات تاریخی و یا اجرای زمانی موجود آن ها نمی توان کارکرد و یا خاستگاه آن ها را روشن کرد. برای شناخت بیشتر باید تاکید روی یافته های انسان شناسانه و پژوهش های تطبیقی در فرهنگ های خویشاوند داشت.

۱- نام Samahin را با Sommer/Summer مربوط می کنند و پایان تابستان و آغاز زمستان را جشن می گرفتند.