توده مردم ایران تا نهضت مشروطه و اکثریت نخبگان جامعه تا بیش از دره ناصرالدین شاه روزنامه و روزنامه نگاری را نمی‌شناختند. مانند بسیاری از دیگر پدیده‌های نو، تنها گروهی انگشت شمار از درباریان و دیوانیان عالی رتبه و بازرگانان که با خارج به ویژه با هند و روسیه در تماس بودند از وجود کاغذ اخبار یا گازت آگاهی داشتند.
نخستین روزنامه های گیلان (۱)
نوشته‌های مرتبط
توده مردم ایران تا نهضت مشروطه و اکثریت نخبگان جامعه تا بیش از دره ناصرالدین شاه روزنامه و روزنامه نگاری را نمی‌شناختند. مانند بسیاری از دیگر پدیده‌های نو، تنها گروهی انگشت شمار از درباریان و دیوانیان عالی رتبه و بازرگانان که با خارج به ویژه با هند و روسیه در تماس بودند از وجود کاغذ اخبار یا گازت آگاهی داشتند.
نخستین روزنامه نگار در تاریخ روزنامه نگاری ایران میرزا صالح شیرازی بود که توسط شاهزاده عباس میرزا برای تحصیل به لندن فرستاده شد. وی بعد از مراجعت از لندن در ۱۲۵۳ طلیعه و اعلامیه انتشار روزنامه در یک صفحه را منتشر شد و البته اسم و عنوان خاصی نداشت، اما روشن است که بر اساس اعلامیه مذکور به کاغذ اخبار معروف بوده است. وی همچنین به توسعه فن چاپ پرداخت و شخصی به نام اسدالله باسمه چی را به این منظور به روسیه فرستاد.
چاپخانه
شاه عباس صفوی در سال ۱۰۵۰ قمری پس از آنکه ارامنه ارمنستان را به اصفهان کوچاند، در کلیسای انک یا کلیسای سن سور واقع در جلفای اصفهان اسقفی به نام خاچاطور گیساراتسی چاپخانه‌ای دایر کرد که برای اولین مرتبه در ایران با حروف و وسایل ابتدایی توسط کشیشان ساخته شده بود. در سال ۱۲۵۹ قمری یکی از بزرگان ارمنی اهل جلفا به نام مانوک هورتانیان که در جاوه سکونت داشت، یک ماشین چاپ خوب که به جدیدترین وسایل مجهز بود، به کلیسای وانک هدیه کرد.
اما ایرانیان در حدود یکصد و پنجاه سال هیچ اقدامی برای ایجاد چاپخانه فارسی نکردند تا اینکه در زمان فتحعلی شاه قاجار به همت ولیعهد او عباس میرزا چند تن برای آموختن فن چاپ به انگلستان و روسیه فرستاده شدند و برای اولین بار دستگاه‌های چاپ حروف سربی و سپس دستگاه چاپ سنگی را به ایران آوردند. ( ص ۳۸)
عباس میرزا نایب سلطنه قبل از میرزا صالح شیرازی و پس از امضای صلحنامه گلستان میان ایران و روس (۱۲۲۸ قمزی/ ۱۸۱۳ میلادی) ورود چند دستگاه چاپ را به روس‌ها سفارش داده بود. پس از این سفارش شخصی به نام میرزا زین العابدین تبریزی به پترزبورگ اعزم شد تا فنون چاپ و ساختن مرکب را فرا بگیرد.
اولین کتاب چاپی توسط همین شخص به نام فتح نامه چاپ شد که آن را میرزا عیسی قائم مقام فراهانی نوشته بود و از جنگ بین ایران و روس در سال ۱۲۷۷ و صلح نامه گلستان سخن می‌گفت.
نخستین روزنامه های گیلان
خیرالکلام نخستین روزنامه گیلان و از روزنامه‌های مهم صدر مشروطه در تاریخ ۲۴ جمادی الثانی ۱۳۲۵/ ۱۳ مرداد ۱۲۸۶/ چهارم اوت ۱۹۰۷ توسط میرزا ابوالقاسم افصح المتکلمین در شهر رشت شروع به کار کرد(۶۰۷)
افصح اگرچه در زمینه مشروطه خواهی جزو روزنامه‌های تندرو نبود اما در مورد مسایل محلی گیلان دمی آتشین داشت و مخالف حضور استعمار روس بود. در رمضان سال ۱۳۲۵ شاهزاده امیر اعظم حمکران گیلان بر انجمن ابوالفضل که بانی واقعی آن افصح المتکلمین بود به بهانه آنکه آشوب‌های شهر از این انجمن برمی‌خیزد، خشم گرفت و محل انجمن را بست. غلام حسن میرزا صالح در کتاب بحران دموکراسی در مجلس اول اشاره دارد: (سید جلال شهرآشوب و رحیم معروف به شیشه بر و استاد غلی کفشدوز و افصح المتکلمین مدیر روزنامه خیر الکلام را آورده و چوب مفصلی زده و به افتضاح حبسشان کردند.
بعد از این واقعه افصح تبعید شده و روزنامه تعطیل شد. که البته کمتر از ۳ ماه بعد با پافشاری های دادخواهان و روزنامه نگاران وی بازگشت و از نو شماره را منتشر نمود (ص ۶۰۸)
ساحل نجات
اولین روزنامه‌ای که در انزلی چاپ و نشر یافت نام مدیر و سایر مشخصات روزنامه چون شماره‌هایی از آن را در اختیار نداریم، نامعلوم است. از اینکه مدیر روزنامه مورد بحث افصح المتکلمین نبود و شرکای چاپ خانه ساحل نجات هم در امر چاپ و توزیع آن دخالتی نداشته‌اند، تردیدی وجود ندارد. میرزا ابوالقاسم افصح المتکلمین در صفحه چهارم شماره اول ساحل نجات خود اعلام می دارد که جویای نامی جریده ساحل نجات نشر نموده که مربوط به این موسسه نیست، ولی رابینو، برون، محمد صدرهاشمی ذکری از آن به میان نیاورده‌اند. به هر حال این روزنامه بعد از نشر یک یا چند شماره تعطیل گردید.
کنکاش
روزنامه چاپ رشت که دو بار در هفته به تاریخ ۱۳۲۸ هجری مطابق ۱۹۰۰ میلادی انتشار می‌یافت و ناشر آن محمدعلی حسن‌زاده بوده است.
به شماره ۱۷۱ رابینو مراجعه شود که بنا به اظهارات وی روزنامه در سیاست معتدل بوده و اولین شماره در ۱۳ ذوالقعده ۱۳۲۸ مطابق ۱۶ نوامبر ۱۹۱۰ میلادی انتشار یافت.( براون، ۴۴) فرزند حاج حسن آقا از انقلابیون گیلان که به وی اعتماد بسیاری داشتند.
گلستان
روزنامه هفتگی چاپ رشت به تاریخ ۱۳۲۵ هجری / ۱۹۰۷ به مدیریت آقا محمدحسین رئیس التجار. به عقیده رابینو فقط چهار شماره از این روزنامه منتشر گردید. اولین شماره در ۱۴ شعبان ۱۳۲۵ / ۲۲ سپتامبر ۱۹۰۷. و آخرین شماره اول ذوالحجه مطلبق با ۵ ژانویه ۱۹۰۸ چاپ شده است. نکته قابل توجه اینکه به جای قیمت، آن را هدیه به غیرت و پاکدامنی در داخل کشور عدالت و برابری در خارج کرده بودند.
