مهر ایزد شکست ناپذیر

پیوند بین مراسم شب یلدا و ایزد مهر ، پیوندی دیرینه و بیانگر تاریخی کهن به رنگ و بوی هزارهای نانوشته در تاریخ ایران است که در هر گوشه ای از این سرزمین بدون یادآوری ریشه های آن همواره برگزار می شود. در این مقاله به صورت مختصر به ایزد مهر و آیین های میترای در اروپا و تاثیر آن اشاره شده و همچنین رابطه بین آیین مهری و تاثیر آن در برگزاری مراسم شب یلدا در شهر خرم آباد بررسی خواهد شد .

مهر کیست؟ مهر ایزد پیش زرتشتی است که هم در اوستا و هم در وداها نیز از او یاد می شود. ریگ ودا ، قدیمی ترین بخش وادها ست که آن را تقریباً هم ردیف گاهان یا گاتها [i] می دانند . در ریگ ودا از ایزدی به نام میتره یاد شده است. در اساطیر هندی او رابط بین انسان و خداست و در واقع پیامبری است که به آواز خویش مردمان را گردهم جمع می کند . او با چشمانی همیشه گشوده در حال مراقبت از کشتکاران است و پنج قبیله مردمان از وی تبعیت می کنند ( بهار ، ۱۳۸۱ : ۴۶۷).

موزانه بین میترا – ورونه[ii] در اساطیر هندی بیانگر جایگاه عظیم میتراست چراکه ورونه معادل اهوره مزدا در اساطیر زرتشتی است . مهر در باورهای ایرانی نیز جایگاهی ویژه دارد . او یکی از سه ایزد برجسته است که همچون اورمزد دارای لقب اهوره یا اسوره ، به معنای سرور ، می باشد . بخشی از یشتها در وصف اوست[iii]. او دارنده دشت های فراخ است بنابراین کشاورزان او را می ستایند گرچه که تنها طبقه ستاینده او این گروه نیستند و تقریباً همه طبقات اجتماعی او را مورد ستایش قرار می دهند. مهر در اساطیر ایرانی ناظر بر همه پیمان هاست حتی او بر اجرای پیمان بین اهوره مزدا و اهریمن نظارت دارد. جز این بر پیمان های کوچک و بزرگ در جنگ و صلح و شادی و غم نظارت می کند. حلقه ازدواج نماد مهر است که در پیمان ازدواج به کار می رود( آموزگار ، ۱۳۷۶: ۸۸).او صاحب اسبی تیزرو و تبرزین ، خنجر و گرزی گران است و با کمک ایزد رشن و بهرام به قلب سپاه دشمن – آن که عهد را شکسته باشد و برپیمان استوار نمانده باشد ، می تازد – و سربازان را یاری می رساند. او هم برکت دهنده است و هم در فرمانروایی جهان با اهوره مزدا همکار است چراکه اهوره مزدا او را برای پاسداری از جهان خلق کرد و هم جنگاور. پس همان طور که قبلا نیز اشاره شد هر سه طبقه اجتماعی ایران باستان او را می ستودند. مهر هزارگوش و هزار چشم با بازوانی بلند و توانمند توصیف می شود که به هر سوی جهان می تواند دست هایش را دراز کند. این ویژگی های ظاهری امکان احاطه و کنترل او را بر تمام جهان فراهم می کند . او بر بالای کوه البرز زندگی می کند. در مهر یشت که سرود مخصوص اوست توصیف زیبایی از او شده است. او پیش از خورشید ظاهر می شود و همراهی او با خورشید که از شرق به غرب می رود باعث شده که بعدها مهر معنی خورشید پیدا کند ” ( آموزگار، ۱۳۷۶: ۱۹).

در کتیبه های هخامنشی از مهر و آناهیتا بسیار شده است ” نام او در زمان اردشیر دوم دوباره در کتیبه های سلطنتی پیدا شد و از آن به بعد نام میترا روز به روز بزرگتر و نیرومندتر می شود ( ویل دورانت ،ج ۱: ۴۳۰). با وجود این که میترا ایزدی پیش زرتشتی بود نفوذ و قدرت او در اندیشه های زرتشتی نیز باقی ماند به گونه ای که یشت دهم در کتاب مقدس اوستا مربوط به اوست . گرچه مهرابه ها بیشتر در اروپا شناسایی شده اند اما اسنادی دال بر وجود مهرابه یا معابد مهری در ایران وجود دارد. مثلاً جنوب غربی شهر خرم آباد و در دره ای به نام بابا عباس ، دخمه ای وجود دارد که دارای ساختار مشابه با مهرابه ها است ( ایزدپناه : ۱۳۸۷، ۳۸).

محمد مقدم معتقد است در دوره اوج نفوذ دین زرتشتی در ایران ، مهرابه ها به آتشکده تبدیل شده اند و بعد از اسلام نیز طبیعتاً تغییر کاربری داده اند . علی رغم تلاش زرتشت برای گذر از ادیان و سنت های پیشین ، نفوذ باورها و اعتقادات باستانی در این دین نوظهور با قدرت تمام باقی ماند . و مهر به عنوان یک ایزد برجسته حتی برخی از سنن زرتشتی مثل قربانی مقدس را تحت تاثیر خود قرار داد. در آیین مهری از ترکیب خون گاو قربانی شده با شیره گیاه هوم ، مایعی درست می شد که به خورنده آن نیروی جاودانگی می بخشید .گرچه در دین زرتشت توصیه های فراوانی با قربانی حیوانی و خصوصاً گاو شده است اما در جشن های مرتبط با میترا همچون مهرگان ، قربانی حیوانی با قدرت تمام در بین زرتشتیان باقی ماند.

مهر و مهرپرستی نه تنها، دین زرتشت که دین مسیحیت را نیز تحت تاثیر خود قرار داد. این آیین از مرزهای ایران گذر کرد و دایره نفوذ خود را بر هندواروپاییان نیز گسترد. مهرپرستی احتمالاً از طریق سپاهیان و ملتزمان دربار و بزرگان در آسیای صغیر و ارمنستان به غرب راه یافت و در آن جا بیش از سرزمین مبدا اهمیت یافت و در قرون اول و دوم میلادی همپای مسیحیت دارای پیروان فراوانی بودو حتی برخی از پادشاهان رومی نیز بدان باور داشتند. به عنوان نمونه امپراتور ماکسیمیانوس در قرن ۲ میلادی ، مهرکده آپولوم را برای مهر ساخت . حتی اسنادی وجود دارد که این امپراتور تا مرزهای آفریقا نیز مهرکده هایی را تاسیس کرده است ( ورمارزن ، ۱۳۸۰ : ۳۶). ظاهرا این دین آسیای در غرب از دینی ابتدایی در ستایش عناصر طبیعت به یک دین رازآمیز و روحانی بدل شد که قادر به مقابله با مسیحیت بود و زمانی که به عنوان یک آیین فراگیر حذف شد ، بیشترین تاثیر را بر مسیحت گذاشت . تعطیلی روز یک شنبه یا سان دی که همان روز خورشید در بین مهرپرستان بود و به عنوان روزی مقدس مورد احترام بود ، تعطیل رسمی مسیحیان گردید ( مشکور ، ۱۳۷۷: ۱۸۷) . وجود مراحل هفت گانه برای تشرف نوآموزان که برای ورود به هر مرحله درجه شستشویی برای آن لازم بود موجب شکل گیری غسل تعمید در مسیحیت شد ( همان ) . درخت کریسمس – درخت وقف شده خورشید- معماری ویژه کلیسا ، مهراب ، مراسم عشا ربانی ، رنگ های قرمز و ارغوانی موجود در فضای کلیسایی ، درب خروجی کلیسا که به سمت طلوع خورشید ساخته می شود و خصوصاٌ همزمانی سالروز تولد مسیح با تولد میترا یا همان شب چله نشانگر ، نفوذ این آیین در دین مسیحیت است. میلر معتقد است نمی توان به تاریخ تولد مسیح چندان مطمئن بود ” چون نگاهداری سنه میلادی تقریباً ۶۰۰ سال بعد از تولد وی شروع گردید”( میلر : ۲۴). بیست و یک دسامبر یعنی اول دی ماه زاد روز تولد مهر شکست ناپذیر بود . این روز بزرگترین جشن مهرپرستان محسوب می شد آن ها معتقد بودند در شب یلدا یعنی اولین شب زمستان یا آخرین روز آذر که بلندترین شب سال نیز محسوب می شد تاریکی شکست می خورد و از فردای آن، روزها طولانی تر خواهد شد و بنابراین مهر امکان درنگ و نظارت بیشتری بر پیمان ها و عدالت گستری خواهد داشت . این عید معروف به ناتالیس انویکتیوس بود یعنی جشن خورشید عدالت . اما با گذر زمان و اشتباهاتی که در محاسبه سال های کبیسه رخ داد از قرن سوم میلادی به بعد روز تولد مهر مصادف با ۲۵ دسامبر گردید . تا سال ها این مراسم ادامه پیدا کرد تا این که امپراتور روم به طور رسمی دین مسیحیت را پذیرفت و با معاندان و بت پرستان مهری به مقابله پرداخت .برخی معتقدند علت این که کشیشان سالروز تولد مهر و مسیح را یکی دانستند تساهل برای پذیرش بهتر آیین جدید از سوی مهرپرستان بود اما برخی نیز آن را ناشی از شدت نفوذ این آیین می داند که کشیشان را وادار کرد به عنوان یک راهکار در پذیرش این دین از چینین پلتیکی سود برند.جالب این که یک مهرپرست احتمالاً ایرانی به نام مارا اطلاعات اولیه زیادی در مورد مسیح و پیروانش نوشته که امروزه به عنوان یکی از قدیمی ترین آثار قابل استناد است ( میلر ، ۳۴).

اما شب یلدا و مهر در ایران ، به آیینی کهن در ایران اشاره دارد که ظاهراً تاریخ تولد مهر شکست ناپذیر را تداعی می کند. ایرانیان مردمانی اند که مبنای زندگی آن ها بر کشاورزی و دامداری است و از این رو با گردش فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب از دیر باز آشنا بوده اند. آن ها به تجربه دریافته بودند که آخرین روز پاییز یعنی سی ام آذر بلندترین روزها و شب اول زمستان بلندترین شب هاست . اما پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاه تر می شوند . طبیعتاً شب طولانی سال باید شبی اهریمنی باشد چراکه تدوام تاریکی بیش از روشنایی است . برای رفع کمک به نیروهای اهورایی نیاز است که انسان ها نیز مشارکت داشته باشند. بیدار ماندن همپای عناصر نیک برای مبارزه با شر ، برافروختن آتش و حتی گردهم آمدن و تنها نماندن در خانه نیز ، راهی برای در امان ماند از نیروهای شر و کمک به خیر است.از آن رو که مهر برکت دهنده محصولات کشاورزی و دامی نیز بود در این شب سفره هایی ویژه می گشودند که میوه های موجود و تازه فصل با میوه های خشک که از تابستان انبار شده بود ، مصرف می شد. اگر بخواهیم مفهوم نمادین این تولد و زایش را بیان کنیم ، باید گفت ولادت در ظلمات ” در کیمیاگری هدف این است که جسم کدر کثیف به جسم شفاف نورانی تبدیل شود ، یعنی نیگردو یا سیاهی مطلق که یکی از نمادهای کلاغ است . همان طور که می دانید کلاغ یکی از نمادهای شناخته شده میترایی است که پس از طی طریق و به وسیله تطهیر سرانجام به جسم سفید و شفاف تبدیل می شود”( شمیسا ، ۱۳۷۱: ۸۳). و از همین روست که مهرکده های میترایی کمترین روشنایی را داشتند. به هر روی هرچند امروزه آن باور کهن میترایی دیگر وجود ندارد اما شب چله با جدیت تمام پیگیر می شود. در استان لرستان و در شهر خرم آباد نیز مراسم شب یلدا یا شب چله از اهمیت به سزایی برخوردار است. به طور کلی سه عنصر کلیدی ، ۱- قربانی کردن ۲- ضیافت خانوادگی ۳- تفال در مراسم شب یلدای خرم آباد قابل بررسی است. از دیرباز قربانی کردن حیوان اهلی در این شب مرسوم بوده است. این حیوان که از گوشت آن برای شام مراسم شب چله نیز استفاده می شد ، با توجه به وسع خانوار متفاوت بود. برخی گوسفند ، بز یا حتی مرغ و خروس یا بوقلمونی را در این شب سر می بریدند . نکته مهم ریختن خون یک حیوان اهلی است که سنت مهری مبنی بر قربانی را به خاطر می آورد. گرچه امروزه خصوصا در شهرها تمایلی به کشتن حیوان وجود ندارد ولی اکثر افراد بدون در نظر گرفتن طبقه اجتماعیشان ، در این شب گوشت گوسفند یا مرغ و بوقلمونی را برای ضیافت خانوادگی ، تهیه می کنند. در این ضیافت خانوادگی معمولاً افراد در منزل بزرگ خانواده گردهم می آیند و این گوشت را به صورت کباب تناول می کنند. ورمازرن در کتاب آیین میترا اشاره می کند که میترا پس از شکار توانفرسای گاو در ضیافتی که به عنوان حسن ختام حضورش در کره خاکی بعد از انجام رسالت سنگین خود دارد ، با حضور سل گوشت چهارپای قربانی شده را مصرف می کند. تفال نیز بخش دیگری از مراسم شب یلدای لرستان را به خود اختصاص می دهد. اجرای فال “چل سرو، که اغلب توسط افراد سالخورده خوانده می شد به نوعی اشعار تک بیتی است که با توجه به نیت هر فرد قابل تعبیر و تفسیر است. همچنین در این شب نانی به نام ” گرده ” نیز تهیه می شد که درون آن مهره هایی به نام “گِژَک ” قرار می دادند و بعد از شام این نان بین افراد حاضر تقسیم می شد هر کس که مهره سهم او می شد از بزرگ خانواده پاداشی دریافت می کرد و به عنوان فرد خوش یمن و خوش شانس خانواده شناخته می شد. شال اندازی ، فال شوشِمکی ، پوشیدن لباس قرمز ، تهیه ” گَنِم شیر ” و… نیز بخش دیگری از مراسم شب یلدا در لرستان است که بخش عمده ای از آن یا تغییر یافته یا به صورت کمرنگ در این شب اجرا می شود.

[i] – قدیمی ترین بخش اوستا که ظاهراً سروده های خود زرتشت است.

[ii] – وارونا یا وارُونَه یا وَرُونَه varuṇa

[iii] – مهر یشت