مقایسه دو روایت از خانواده ایرانی؛ نقد و بررسی فیلم برادران لیلا و سریال پایتخت
بعد از پخش فیلم برادران لیلا ساخته سعید روستایی، در محافل خبری و شبکههای اجتماعی نقدها و مطالب فراوانی در رابطه با محتوای فیلم به خصوص نحوه کنش رابطه پدر و دختر مطرح شد. یکی از صحنههای مطرح در فیلم برادران لیلا، لحظهای است که در آن لیلا، دختر خانواده سیلی به گوش پدرش در اعتراض به شرایط سختی که برای خانواده و بخصوص برادرانش ایجاد کرده است، میزند. در بسیاری از محافل خبری ذرهبین اصلی روی همین صحنه قرار گرفت و مخالفین فیلم، همین صحنه را برای انتقاد منفی خود نسبت به کل فیلم محوریت قرار دادند.
گفتگوها در رابطه با فیلم برادران لیلا و به خصوص صحنه جنجالی آن رو به اتمام بود تا آنکه در سریال پربازدید پایتخت ۷، با صحنه سیلی زدن مادری به پسر خود، بهتاش مواجه شدیم. در این سریال فهیمه پسر خود را به واسطه نقد سخت اما به زعم بسیاری منطقی دایی خود سیلی میزند. همین سیلی باعث شد تا دوباره سیلی جنجالی در فیلم برادران لیلا مطرح شده و این بار آنهایی که هنوز فیلم برادران لیلا را مخالف موازین اخلاقی فرهنگ ایرانی میدانستند شروع به مقایسه آن با سریال پایتخت کنند.
نوشتههای مرتبط
بین فیلم برادران لیلا و سریال پایتخت نقاط اشتراک و تفاوت جدی وجود داشت و همین حلقهها مقایسه را برای مخاطب منطقیتر نشان میداد. برای مثال در هر دو برنامه خانوادهها با شرایط اقتصادی بسیار سختی مواجه شدند و تلاشهای ناموفقی برای رفع آن داشتند. به اینصورت که سیروس مقدم، کارگردان سریال پایتخت، از پس اصلاح خانواده گسترده ایرانی که با چالش مشکلات مالی مواجه شده بودند برنیامد و دست آخر دست به دامن امام رضا شد.
شرایط اقتصادی سخت در خانواده گسترده پایتخت۷، باطن خانواده را آشکار کرد، به این صورت که دیگر خبری از آن عاطفه و صمیمت رویایی بین اعضای خانواده که آرزوی بسیاری از مخاطبین بود وجود نداشت. افراد علیه یکدیگر نقشه میکشیدند و منافع شخصی بر منافع جمع اولولیت جدی داشت.
همچنین در هر دو برنامه معضلات خانواده سنتی و به خصوص از نوع گسترده در جامعه مدرن نمایش داده شد. نکتهای که بسیاری از منتقدین به آن اشارهای نداشتند زیرا در صورت پذیرش این مسئله باید اقرار میکردند که خانواده سنتی گسترده هم دچار چالشها و مشکلات جدی میتواند باشد و نباید از آن بعنوان الگو و حسرتی در گذشته یاد شود. روایتی که در رسانه ملی نیز نمایش داده شد. اگرچه چنین نمایشی به معنای این نیست که خانواده مدرن بلاشکال است بلکه یعنی نسبت به خانواده سنتی نباید بت سازی شود.
از سوی دیگر در هر دو برنامه شاهد تقابل نسل جدید و قدیم بودیم. پدر یا به تعبیر بازیگر اصلی سریال، هِد فامیل، و نیز فیلم برادران لیلا توسط یک جوان به چالش کشیده میشود. اگر منصفانه به تعابیری که در هر دو چالش مطرح میشوند دقت کنیم باید اقرار کنیم که آنچه سبب جنجالی شدن هر دو صحنه شد منطوق جملات نبود بلکه نوع بیان و از آن مهمتر گوینده مطالب مسئله را پررنگ کرد. تصور کنید همین گفتگوها از طرف همسر یا دوستان و همسالان پدران، به ایشان تذکر داده میشد. آیا هنوز این صحنهها جنجالی بودند؟!
ممکن است گفته شود که سعید روستایی عامدانه خواستار نمایش زوال پدرسالاری در فیلم خود بود، اما قدرمسلم سیروس مقدم چنین هدفی را حداقل بواسطه محدودیتهای خود نمیتوانست دنبال کند. اما حتی در پایتخت ۷ نیز که با نقد بهتاش به هِد فامیل، سنگ بنای زوال پدرسالاری گذاشته شد. به نظر میرسد از نظر سیروس مقدم نیز جنینی شایسته سالاری بر پدرسالاری در اولویت باشد بنابراین هم در این قسمت و هم در سایر قسمتهای سریال هما شایستهتر از نقی نمایش داده شده است.
همچنین حامیان و مخالفان فرد معترض از جمله موارد مشابه دو برنامه محسوب میشود. باید در نظر داشته باشیم که طرفداران پدرسالاری لزوماً جنس مذکر نیستند. میتوان گفت گروهی که بیشترین سود را از این نظام فکری میبرند بعضاً حامیترند. در نتیجه برخی از حامیان اصلی پدرسالاری زنان هستند. زنانی که ترس بریده شدن نان خود را دارند. در سریال پایتخت ۷، نیز حامی اصلی هد فامیل، هما و فهیمه بودند و در برادران لیلا نیز مادر او بیشترین مخالفت را با دخترش نشان داد.
برای گفتگو درباره تفاوتهای دو برنامه قبل از هر چیز میتوان به تفاوت جنسیت معترض اشاره کرد. در فرهنگ ایرانی اعتراض کوچکترها نسبت به افراد بزرگتر، مفاهیمی چون گستاخی و چشم سفیدی را به همراه داشته است. این امر وقتی جنس معترض مونث باشد شدت بیشتری نیز پیدا میکند. در نتیجه در فیلم برادران لیلا اعتراض لیلا به پدر خود که با سیلی زدن همراه هست از نظر بسیاری از مخاطبین امری مقبوح هست. این نکته را در نظر داشته باشیم که ساخت و پخش فیلم به قبل از وقایع سال ۱۴۰۱ میرسد. بنابراین نمیتواند بازتابی از اعترضات باشد.
نکته بعدی آنکه در سریال پایتخت، فهیمه بعد از رجز خوانی هما سیلی را به گوش پسر معترض خود میزند. آیا این سیلی با توجه به جنجال پدید آمده بعد از پخش فیلم، پاسخی به فیلم برادران لیلا بود؟
در ادامه برای نقد اعتراض و کنش متقابل آن باید در نظر داشته باشیم که زوال پدرسالاری به معنای زوال جایگاه پدر نیست بلکه زوال تفکری است که به خود اجازه قتل ناموسی میدهد. و به بهانه حفظ شرافت خانواده سنت خون بس دارد. تفکری که ازدواج در سنین کودکی را جایز میشمارد و حق تحصیل و اشتغال را در مقاطع بالاتر از زنان شایسته میگیرد. در تفکر پدرسالاری تبعیض طبقاتی، جنسی و جنسیتی و قومیتی صحیح است و انواع سهمیه و رانت توجیه میشود. در نتیجه پدرسالاری حتی حامی مردان آزادیخواه نیز نیست. بنابراین سیلی لیلا، سیلی به گوش پدرسالاری بود. تفکری که خانواده را در پستترین حالت خود نگه داشته و اجازه هیچ کنش مستقل و صحیحی را به اعضای خانوادهاش نمیدهد.
مدتی قبل فیلم زیبا صدایم کن، ساخته رسول صدر عاملی روی پرده سینما قرار گرفت. در این فیلم نیز زیبا، دختر نوجوانی است که معترض به رفتار پدر است، بنابراین مقوله اعتراض نسل جدید به گذشتگان آنهم از زبان یک زن در حال تکرار است. تفاوتی که بین زیبا و لیلا است تفاوت ادبیات اعتراض است. دلیل اصلی آنهم ادبیات و تفکر رسول صدر عاملی به عنوان کارگردانی برجسته نسل دهه بیست است که نمیتواند مشابه ادبیات کارگردان دهه شصتی چون سعید روستایی باشد.