افسانه قسمت مهمی از فولکلور را تشکیل می دهد. در افسانه ها علاوه بر چیزهای دیگر که عموماً از فلکلور عاید جامعه شناسان و غیره می شود، می توان بهترین و اصیل ترین نثر زبان را پیدا کرد. به علاوه افسانه ها سرشار از ترکیبات زیبا و تعبیرهای لطیف آن زبانند.
بهرنگی، صمد (۱۳۴۷)، مشخصات قهرمان در افسانه های آذربایجان، آرش، شماره ۱۸، آذر
نوشته‌های مرتبط
افسانه قسمت مهمی از فولکلور را تشکیل می دهد. در افسانه ها علاوه بر چیزهای دیگر که عموماً از فلکلور عاید جامعه شناسان و غیره می شود، می توان بهترین و اصیل ترین نثر زبان را پیدا کرد. به علاوه افسانه ها سرشار از ترکیبات زیبا و تعبیرهای لطیف آن زبانند.
مثلاً در داستان های کوراوغلو می توان نثر زبان ترکی را سراغ گرفت. نگفته پیداست که افسانه های هر ملت و کشوری خصوصیاتی دارد که آنها را از افسانه های ملل دیگر متمایز می کند. در محیط های جغرافیایی مختلف و از حوادث و شرایط تاریخی گوناگون افسانه هایی با خصوصیات متفاوت زاده می شود. مثلاً آنچه در نظر اول در فلکلور سیاه پوستان دیده می شود رنج و حسرت عظیمی است که در طی هزاران سال بردگی و استثمار شدن بر آنها سنگینی کرده است و لاجرم در فلکلورشان منعکس شده است.
اصولاً فلکلور نشان دهنده و منعکس کننده احوال و افکار و آرزوهای طبقات محروم و پایین اجتماع است و گاهی که از بالاترها و اشراف صحبت می شود، هنگامی است که طبقات محروم به ناچار ضمن امرار معاش و تحصیل با آنها برخورد می کنند.
چون روی سخن در این مقاله با افسانه های آذربایجان است همین قدر مقدمه چینی هم کفایت می کند.
در دو سه جای دیگر هم گفته شده که می توان داستان های فلکلوریک آذربایجان را سه دسته کرد؛
داستان های حماسی مخلوط با عشق های پهلوانی و دلاوریها و مبارزه با پادشاهان و خوانین و فئودال ها. از این دسته داستان ها بگیرید داستان های بسیار شورانگیز ” کوراوغلو” را که هفده داستان است. و بعد هم داستان های کتاب ” دده قورقود” را.
افسانه های صرفاً عاشقانه : از این دست بگیرید داستان های بسیار مشهور “عاشق غریب”، ” “طاهرمیرزا”، “اصلی و کرم” و غیره و غیره
افسانه هایی که برای بچه ها و نوه و نتیجه ها گفته می شود در شب های دراز زمستان پای کرسی برای سرگرمی و فرورفتن به خواب شیرین و شکر. همه کس دست کم نام پنجاه داستان از این دست را می داند.
در اینجا فقط می پردازیم به خصوصیات افسانه های دسته سوم
سخنی درباره چند تن از قهرمانان و چهره های مشخص افسانه ها:
“کچل”: یکی از جالب ترین و زنده ترین و اصیل ترین چهره های افسانه های آذربایجان است. کچل جوان فقیری است که از طبقه سوم که هیچگونه وسیله معاش ندارد نه زمینی و نه سرمایه ای و نه هیچ شغل و حرفه و منصب معینی. اغلب پیش ننه ی پیرش زندگی می کند و از پولی که ننه اش از پشم ریسی بدست می آورد امرار معاش می کند.
کچل گاهی کَمَکی تنبل و تن پرور است. اما وقتی که مجبور به کارکردن و سیر کردن شکم خود می شود چنان کارهایی می کند و چنان مردی و هوش و فراستی از خود نشان می دهد که پادشاهان و وزیران و دیوهای پر زور از دستش عاجز می شوند. در دو کلمه بگویم؛ کچل تنبل و در عین حال چالاک و کارکن است و خوب می تواند حقه سوار کند. حرف های بامزه خیلی بلد است. داستان نویس معاصر غلامحسین ساعدی در یکی از داستان هایش از این چهره ی آذربایجانی به نحو خوب و استادانه بهره برداری کرده است.
در افسانه های آذربایجان کچل اغلب با وزیر و گاهی با پادشاه در می افتد و همیشه پس از شکست ها و خفت ها و گول خوردن های متوالی پیروز می شود و یک هو می بینیم داماد پادشاه یا خود به جای پادشاه نشست و ننه ی پیرش را هم وزیر کرد.
کچل سمبل فرد محروم و زجردیده ی اجتماع است که همیشه در آرزوهای نیک بختی سوخته و خواسته است که روزی خود فرامانروای خویش باشد.
وزیر: وزیر از چهره های منفی افسانه های آذربایجان است. او مردی است چاپلوس و موذی و پول پرست که هیچ میانه ی خوبی با طبقات پایین اجتماع ندارد. در افسانه های اذربایجان جدال پی گیر میان وزیران و مردم درگیر است.
دیو: دیوهای آذربایجان خیلی پر زور و در عین حال سخت پخمه اند. آنها می توانند کوهی را روی کوه دیگر بگذارند. اما با یک حرف مفت گول می خورند و بدست خود گورشان را می کنند یا فرار را بر قرار ترجیح می دهند. مثلاً در افسانه ی ” چیتدان” دیو حرف چیتدان را باور می کند و سر خود را می برد تا زیر پایش بگذارد و از درخت بالا برود و چیتدان را دستگیر کند.
دیوها گاهی عاشق دخترها و زن ها می شوند و آن ها را می دزدند. بندرت هم زنی عاشق دیوی می شود و او را می آورد در خانه اش پنهان می کند. مثلاً در افسانه ی ” نارخاتین”
جان دیوها اغلب در شیشه ای یا میان جارویی و آیینه ای پنهان است که اگر آن را بر زمین بزنند دیو نعره می کشد و می میرد.
روباه و گرگ: دو قهرمان آشتی ناپذیر و ناسازگار افسانه های آذربایجانند. روباه موجودی است مکار و آب زیر کاه و هزار فن و حقه باز که تمام سوراخ سنبه ها را بلد است و گرگ موجودی خشمگین و درنده و دست و پا چلفتی که همیشه گول زبان چرب و نرم روباه را می خورد. و در دام می افتد و کتک می خورد. روباه حتی سر شیر و آدم ها و شتر هم کلاه می گذارد و از این رهگذر شکمش را سیر می کند.
رویا آسیایی
roya_asiaei@yahoo.com
صمد بهرنگی
http://anthropology.ir/node/6695
