تصویر: پریچارد
کتاب نظریات دین ابتدایی نوشته ایوانز پریچارد از جمله متون انسان شناسانه ای است که تمرکز خود را در جمع بندی و تحلیل نظریات موجود درباره دین صرف کرده است و از این جهت می توان گفت که مروری نظری است تا مطالعه ای انسان شناسانه. پریچارد متذکر می شود که بزرگان علوم اجتماعی از جمله هابز ، لاک ، روسو ، اسپنسر، دورکیم و… مطالعه جوامع ابتدایی را برای کسب دانشی فراگیر از زندگی اجتماعی پیگیری کرده اند. همچنین شخصیت های برجسته ای چون مارکس ، داروین ، کنت و فریزر علاقه و توجه به مردمان بدوی داشته اند. این اهمیت و مورد توجه بودن از یکسو و فهم تنوع مناسک و باورهای ادیان ابتدایی از سوی دیگر ممکن است به ما کمک کند تا به نتیجه ای از طبیعت دین به صورت عمومی دست یابیم. علاوه بر این ادیان ابتدایی بر خلاف ادیان بارز در جهان امروز (مسیحیت ، اسلام ، یهودیت ، بودیسم و…) از روابط تاریخی میان یکدیگر مصون مانده اند و در مناطق دور افتاده از یکدیگر بوجود آمده اند. لذا برای شناخت پدیدار دین کمک حائز توجهی خواهند کرد.
نوشته‌های مرتبط
پریچارد اشاره می کند که متفکرین و پژوهندگان حوزه دین وقع چندانی به ادیان ابتدایی نمی نهند و در مقایسه با مطالعه تحولات مذهبی اروپا ، کمتر اهمیتی به این حوزه داده اند . هرچند تا حدودی این کم توجهی در گذشته قابل توجیه است اما وی به اهمیت مطالعات ماکس مولر در مطالعات تطبیقی زبان و تاثیر آن در روند پژوهش های بعدی اشاره می کند. زمانی که مولر به مطالعه و پژوهش درباره زبان های آسیایی ، مانند زبان های هندی و چینی اشتغال داشت نیروهای تثبیت شده خودمحور به مقابله پرداختند ، اما برای دستیابی به شناختی کلی از زبان گریزی از این دست پژوهش ها نیست.
در واقع برای درک کنه ادیان وحیانی ، راهی جز مطالعه ادیان طبیعی نیست.( ادیان طبیعی به این معنا که تمام موارد ماوراء طبیعت همچون خدا روح جان و … به عنوان بخشی از طبیعت در نظر گرفته می شوند و نه جدای از آن.) شاید بهتر باشد بگوییم دوگانه وحیانی و طبیعی مبنایی ندارد و موجب ابهام است. گویی دیکوتومی وحیانی – طبیعی برای این پدید آمده است که تمام ادیان را وحیانی تلقی کند. در این مورد به سخن سنت آگوستین ارجاع داده می شود که : مسیحیت هیچ گاه در تاریخ نژاد بشر غایب نبوده است، تا زمانی که مسیح با گوشت و بدن انسانی متولد می شود و دینی اصیل را بر ما عرضه کند.
شکی نیست که پژوهندگان ادیان پیشرفته به دیده تحقیر به انسان شناسان و ادیان ابتدایی می نگرند و این البته دلیل ساده ای دارد. ما در مطالعه ادیان ابتدایی با متن سر و کار نداریم و این در مورد پژوهشگران ادیان پیشرفته صدق نمی کند. چند قدم جلوتر بیاییم، مطالعات انسان شناسانه کسانی چون تایلر ، فریزر ، دورکیم ، هوبرت ، موس ، لوی برول در زمان خود بر رشته های علمی گذار بوده اند ، اما پذیرفتن یافته های ایشان اکنون برای ما دشوار است. با این اوصاف چنین پژوهش هایی در تاریخ اندیشه اثر گذار بوده اند و نحوه ارائه شواهدشان ارزش مطالعه دارد.
در ادامه ایوانز پریچارد به اهمیت مطالعه نظریات مطرح شده در کتاب می پردازد و از طبقه بندی که برای ارائه نظریات بکار گرفته است دفاع می کند. تقسیم بندی نظریات در ذیل دو عنوان اصلی روان شناسانه و جامعه شناسانه صورت گرفته است. نظریات روان شناسانه به تاسی از ویلهم اشمیت ، روشن اندیشانه[۱] و حس گرایانه[۲] در نظر گرفته شده است. این طبقه بندی علاوه بر انطباق با توالی تاریخی، هدف توضیح جایگاه اندیشمندان را محقق ساخته است.
رویکرد پریچارد در ارائه نظریات به تعبیر خودش بیشتر انتقادی بوده است تا سازنده. البته دلیل این رویکرد فهم چرایی استقبال یا انکار بخش یا کل یک نظریه در زمان پیدایش و ارائه است. وی بیهوده نبودن تلاش خود را در این مورد می بیند که خواننده کتاب متوجه این اصل بشود که بیشتر آنچه بدست آمده است ، مبهم و غیر قطعی است . شما بعد از این فهم دچار وهم نمی شوید که بالاخره پاسخ نهایی را یافتیم!
منطق کتاب در ارائه نظریات از این مزیت بهره مند است که اندیشمند و اندیشه اش را فارغ از بستر زمانی و جغرافیایی در نظر نگرفته است. برای مثال این که تعصبات مذهبی جامعه نظریه پرداز چه سمت و سویی داشته است می تواند در ساختمان کلی نظریه تاثیر عمیقی برجای گذارد.
پریچارد علاوه بر تاثیراتی که نظریه پردازان از محیط فکری خود گرفته اند به روش هایی که ایشان در جمع آوری اطلاعات به آن متوسل بوده اند نیز نقد هایی را وارد می داند . از جمله آنکه بسیاری از داده ها طریق واسطه های غیر مطمئن بدست انسان شناسان رسیده و بسیاری از سوء برداشت ها ناشی از عدم فهم فرهنگ مردم مورد مطالعه بوده است. مثالی که پریچارد از کاشف معروف ساموئل بیکر نقل می کند به نوبه خود حائز توجه است. بیکر در توصیف فرهنگ و مردمانی که پریچارد نیز ایشان را شناخته و فرهنگشان را بررسی کرده است می گوید: ایشان بی هیچ انتظاری و بدون هیچ درکی از ورای طبیعت زندگی می کنند، نه بت پرستی و نه پرستش برایشان معنی ندارد. گویی بیکر نمی دانسته که با رویکرد اروپایی و مسیحی به جهانی دیگر پا نهادن ، از نگاه پریچارد چه تبعات سخت نظری برایش خواهد داشت.
کتاب نظریات دین ابتدایی اثر ایوانز پریچارد از جمله آثاری است که در مطالعات انسان شناسی دین می تواند الهام بخش و اثر گذار باشد ، فارغ از این نکته که از لحاظ نظری ، مروری ارزشمند است .
کتاب نظریات دین ابتدایی به فارسی ترجمه نشده ، اما نسخه انگلیسی آن در فرمت الکترونیک در دسترس است ، امید است آثاری از این دست در اختیار پژوهشگران حوزه دین قرار گرفته و بر غنای مطالعات آتی بیفزاید .
Theories of primitive religion by E.E.EVANS-PRITCHARD professor of social anthropology in the university of oxford.(1965)
[۱] intellectualism
[۲] emotionalism
