کتاب میدان بهارستان: تجربه نووارگی در فضای شهری ایرانی، به دنبال فهم و خوانش تاریخی میدان بهارستان از ابتدای شکل گیری آن، که جلوخان باغ بهارستان نامیده می شد، تا آغاز دهه ۱۳۶۰ شمسی است. میدان بهارستان، فضایی مدنی است که سیر تحول آن از پیدایش به عنوان جلوخانی در برابر کاخ سلطنتی برون شهری تا میدان آمد و شد سواره دوران پهلوی بررسی شده است. این میدان اگر اولین فضای عمومی و مدنی در مفهوم مدرن آن نباشد، بی تردید یکی از مهمترین فضاهای عمومی شهری ایران در سده اخیر (تا قبل از انقلاب اسلامی) بوده است. بررسی چگونگی پیدایش این میدان شهری، مکان تجربه نووارگی در سیاق فرهنگ ایرانی و نسبت آن با مکان و کالبدی که در آن فرصت بروز و ظهور یافته، مهمترین دغدغه کتاب است. نویسندگان کتاب در پی دریافت یک فهم تاریخی از میدان بهارستان بوده اند، فهم تاریخی تعریف و شناختی از فضای شهری و شیوه سازماندهی آن به دست میدهد که فضا را در کلیتش می بیند؛ نه تنها کالبد بلکه محتوای آن را باز میشناسد و مدنیت آن را نشان میدهد: محتوایی که آن را به مکان تبدیل می کند، مکانی برای تماس، نمایش، ارتباط و اتصال. این رویکرد، نگارش تاریخ های جامع از شهر و فضاهای شهری را نفی نمی کند بلکه به آن مدد می‌رساند و با استفاده از مطالعات فرهنگی و اجتماعی، زمینه را برای نگارش تاریخ های جامع شهری فراهم میسازد.
کتاب حاضر ذیل مجموعه کتابهای «تهران پژوهی»، شماره ۳، قرار می‌گیرد که تهران را با تاریخ دیروز و امروزش و از مناظر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و کالبدی مورد مطالعه قرار میدهد. کتاب شامل پیش گفتار، آغاز و پنج فصل است، در تمامی فصول چهار بخش با عناوین ویژگی‌های مکانی، ویژگی‌های کالبدی، ویژگی‌های کارکردی و ویژگی‌های فضایی گنجانده شده و به علاوه هر فصل دارای یک نتیجه‌گیری است.
بررسی و تحلیل فضا و عناصر معماری پیرامون میدان بهارستان با توجه به روش تاریخ نگاری معماری شهری انجام گرفته است و در این تحقیقات اسناد تصویری اهمیتی دوچندان دارند. عکسهایی که در کتاب از آنها بهره گرفته شده در سالهای آغازین قرن حاضر خورشیدی گرفته شده‌اند و در تحلیل وضعیت معماری شهری این فضای مدنی بسیار راهگشا هستند.
نوشته‌های مرتبط
در کتاب حاضر، تجربه نووارگی ایرانی از طریق بررسی تحول کالبدی – فضایی میدان بهارستان و تبدیل آن به مکانی شهری، به عنوان مهمترین عرصه بروز و نمود این تجربه، کاوش شده است. از این‌رو مجموعه فضایی میدان بهارستان به عنوان اولین عرصه تبلور فضای عمومی شهری در معنای مدرن آن مطالعه شده است. در این کتاب چگونگی تحول این فضا کاوش شده است: از محوطه‌ای به عنوان جلوخان باغ سلطنتی در بیرون شهر تهران، در دهه های نخستین دولت قاجار، تا فضایی برای مراسم آیینی؛ تبدیل آن به جلوخان نهاد تازه تأسیس قاجار، تا بر سر آوردن فضایی شهری که متناسب با آرمانهای نوپردازانه دولت اول پهلوی است و در نهایت، شکل‌گیری عرصه‌ای عمومی که نمایاننده فضای شهری در مفهوم مدرن در سالهای ۱۳۲۰ و بعد از آن است.
فصل اول که پیش‌درآمدی بر سایر بخشهای کتاب است از اغاز ظهور جلوخان باغ نگارستان تا پایان دوره ناصرالدین شاه را در بر می‌گیرد؛ دوره ای که میدان ابتدا به صورت جلوخان باغی سلطنتی ظاهر می‌شود و در انتهای آن از باغ نگارستان چیزی باغی نمی‌ماند و میدان به عمارت بهارستان تحویل داده می شود. این دوره قصه پیدایش فضایی تفریحی در خارج از حصارهای شهر است که با ورود به حصارهای جدید شهر و تغییر موقعیت مکانی، سرنوشتی دیگرگون می‌یابد.
فصل دوم کتاب با عنوان «اوج» روایت ظهور فضایی شهری به مثابه اولین کانون حیات سیاسی – اجتماعی شهروندان در پی اولین انقلاب شهری ایرانی است. فضایی که در آن مسجد سپهسالار و عمارت بهارستان به مثابه کانونهای مشروطه خواهی هویت می‌یابند و محیط پر جنب و جوش سالهای آخر قرن سیزدهم هجری شمسی را در تهران رقم می‌زنند. فصل سوم با عنوان «سکوت» حکایت خاموشی است و غیاب حضور مردمان در شرایط حکومت رضاشاه. زمانه‌ای که ظواهر زندگی غربی ترویج می شود اما حضور مردم طلبیده نمی شود. مجلس دستگاهی فرمایشی است و نیازمند پشتیبانی مردم نیست. میدان در غیبت حضور مردم، به طلب ادابی متجددانه بر‌می‌آید و آرام می‌نشیند. فصل چهارم که «فراز» نام دارد به بیان دوران پرشور حیات سیاسی – اجتماعی جامعه ایران و تبلور آن در شوریدگی میدان بهارستان می پردازد. نوگرایی تبلور یافته در کالبد میدان با ظهور پررنگ اولین عرصه عمومی “مدرن” همراه است. در فصل پنجم با عنوان «فرود» دوران خاموشی مجدد میدان در دوران حکومت مطلقه پهلوی دوم را بررسی کرده است. این دوره را میتوان دوران سکوت میدان نیز نامید، سکوتی که با جابجایی موقعیت شهری میدان، زوال کالبدی آن را به همراه دارد. برآیند بررسی های انجام شده در تمامی فصول کتاب شناختی است از ظهور یک میدان در شرایط گذار شهر ایرانی به دوران مدرن و معرفی چگونگی حیات اجتماعی در فضای شهری.
مشخصات کتاب:
حبیبی، سید محسن؛ اهری، زهرا (۱۳۹۴). میدان بهارستان: تجربه نووارگی در فضای شهری ایرانی، مجموعه کتابهای تهران‌پژوهی ۳، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۵۲ صفحه