به اهتمام: عباس کاظمی
ناشر: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تهران
نوشته‌های مرتبط
سال انتشار: ۱۳۸۷
تیراژ: ۱۰۰۰ نسخه
تعداد صفحات: ۳۵۵
مطالعات فرهنگی شاخه‌ای از نظریات انتقادی است. مرز دقیقی برای این حوزه نمی‌توان مشخص کرد، زیرا تنوع در آن بسیار است، به طوری که همه‌ی تلاش‌ها برای مشخص کردن مرز این رشته به شکست انجامیده است. برخی هم معتقدند که تعیین مرز مشخص برای یک رشته در علوم اجتماعی همیشه با مشکل مواجه بوده است. دورکیم نیز به رغم تلاش برای جدا کردن جامعه‌شناسی از سایر رشته‌ها کاملا موفق به این کار نشد. پس، این فقط مسئله مطالعات فرهنگی نیست که درگیر مشخص ساختن مرز خود است. اما می‌توان از مفاهیمی سخن گفت که عمدتا در این گرایش مطرح‌اند. فرهنگ، بازنمایی، سیاست فرهنگی،ایدوئولوژی، فرهنگ عامه، هژمونی، هویت و …
این‌که در این¬جا بر مفهوم (رشته) این‌قدر تاکید می‌شود به این سبب است که رشته بودن مطالعات فرهنگی محل بحث است. بعضی آن را دانشی ضد رشته‌ای، بین‌رشته‌ای و فرارشته‌‌ای قلمداد می‌کنند؛ یعنی رشته‌ای که در واقع همه‌ی این هویت‌های چندگانه را می‌پذیرد.
مطالعات فرهنگی در ایران حوزه جدید و ناشناخته‌ای است. در عین حال پرسش از چیستی مطالعات فرهنگی پرسشی بی‌سرانجام است، زیرا طرافدارانش اشکال متعدد و تصاویر متنوعی از آن عرضه کرده‌اند. نویسندگان این کتاب ادعای کاوش در همه قلمروها و جنبه‌های آن را ندارد، بلکه هدف مورد توافق نویسندگان گشودن دریچه‌ای از مطالعات فرهنگی به روی علاقه‌مندان است.
مطالعات فرهنگی، مصرف فرهنگی و زندگی روزمره عنوان مجموعه مقالاتی است که در سمینارها و همایش‌های جهاد دانشگاهی در طول سال‌های گذشته فراهم آمده است. هدف این سمینارها آشنایی با مباحث مطالعات فرهنگی و کاربست آن در جامعه ایران بود. نویسندگان کلیه مقالات را بازنگری کرده‌اند و گاه تغییراتی اساسی اعمال کرده‌اند. برخی نویسندگان ترجیح داده‌اند تا مقالات حالت خطابه‌‌ای خود را حفظ کند و برخی دیگر سعی کردند تا سبکی نوشتاری بدان ببخشند. فصل مطالعات فرهنگی و قلمروهای پیش‌رو به معرفی کلی و مناقشات موجود در حوزه‌ی مطالعات فرهنگی اختصاص یافته است. در فصل دوم بر مصرف فرهنگی تاکید شده است و در فصل نهایی زندگی روزمره در جامعه ایران مورد کاوش قرار می‌گیرد.
فصل اول (مطالعات فرهنگی و قلمروهای پیش‌رو): قلمروهای مطالعات فرهنگی متکثر و گشوده است، بنابراین، قلمروهای پیش‌رو محدود به موضوعات معینی نیستند. در طول شکل‌گیری مطالعات فرهنگی، مناقشات بسیاری در باب تعیین حد و مرز آن در گرفته است. به یک معنا، مناقشه و بحران به منزله‌ی بخشی از ضرورت مطالعات فرهنگی درک می‌شود. مجموعه مقالاتی که در این بخش فراهم شده‌اند طیفی از نظرات مختلف را در بر‌می‌گیرند.
مقالهی محمد رضایی به معرفی تاریخچه‌ی مطالعات فرهنگی اشاره دارد. در این مقاله شکل‌گیری مطالعات فرهنگی از دریچه‌ی مناقشه در باب مفهوم فرهنگ پی گرفته می‌شود. در عین حال نویسنده بر گفتمان‌های چندگانه‌ی مطرح شده توسط هال تاکید می‌ورزد. منتظر قائم بر خصلت ضد رشته‌ای مطالعات فرهنگی اشاره می‌کند و همین‌طور به پیامدهای این حوزه در مطالعات رسانه‌ای می‌پردازد. مفاهیمی چون مخاطب و مصرف در مطالعات فرهنگی تعریفی جدید می‌یابند. یعنی همان‌طور که مصرف خلاقانه تعریف می‌شود، مخاطب نیز مصرف کننده‌ی منفعل محصولات رسانه‌ای نخواهد بود.
کچویان از زاویه‌ای انتقادی به موضوع می‌نگرد. از این لحاظ دیدگاه‌های ایشان با مباحث مطرح شده در این کتاب متفاوت است. کچویان ضمن تاکید بر تفاوت جامعه‌شناسی فرهنگی با مطالعات فرهنگی، اعتقاد دارد که برای فهم مطالعات فرهنگی باید آن را در برابر جامعه‌شناسی فهم کرد. تاکید ایشان بر فهم بنیادهای معرفت‌شناسانه است. او با منظری انتقادی معتقد است که پروژه‌ی مطالعات فرهنگی به مدرنیته امکان می‌دهد آخرین بازمانده‌های سنت را هم از بین ببرد.
مقاله جامعه‌شناسی فرهنگی بوردیو اگر چه در حوزه‌ی مطالعات فرهنگی نمی‌گنجد، اما از این بعد که تفاوت‌هایی را با مقاله کچویان در باب جامعه‌شناسی فرهنگی و مطالعات فرهنگی آشکار می‌سازد، مقاله سودمندی به نظر می‌رسد.
از سویی دیگر، مقالهی چرخش فرهنگی در پی شرح یکی از دقایق مهمی است که نقشی اساسی در شکل‌گیری مطالعات فرهنگی داشته است. سیطره‌ی امر فرهنگی و کسوف امر اجتماعی از پیامدهای چنین‌رخدادی بوده‌اند. چرخش فرهنگی به معنای گذار از اقتصادگرایی به فرهنگ، گذار از ایدئولوژی‌های اقتصادی خاص است. عوامل متعددی زمینه‌ی پیدایش این رویکرد در نظریه اجتماعی شده‌اند که اهم آن‌ها عبارت است از گذراز جامعه‌ی مدرن به جامعه‌ی پسامدرن، انتقادات چندگانه، به‌ویژه فرهنگی، از صنعت و تکنولوژی معاصر، انتقاد به عام‌گرایی و منطق اروپامداری که در این مقاله از آن به عنوان امپریالیسم فرهنگی یاد می‌شود. نویسنده ضمن بررسی موضوع چرخش فرهنگی، به بررسی عوامل موثر بر شکل‌گیری این رویکرد در ادبیات اجتماعی کنونی می‌پردازد.
دکتر عاملی در مقالهی دو جهانی شدن ها و دو فضایی شدن فرهنگ، تعامل بین فرهنگ ملی و احساس تعلق ملی را در دو فضای جهانی شده‌ی جدید بررسی می‌کند. ایده‌‌ی دو جهانی شدن و دو فضایی شدن عاملی می‌تواند افقی جدید پیش‌روی پروژه‌ی مطالعات فرهنگی، به خصوص در جامعه ایران، بگشاید. عاملی معتقد است پارادایم دو فضایی شدن فرهنگ، سنت مطالعات فرهنگی را به چالش می‌کشد. از آنجا که افق‌های پیش روی مطالعات فرهنگی گشوده است، می‌توان سخن ایشان را این‌گونه تعبیر کرد که واقعی – مجازی شدن فرهنگ عرصه‌ای جدید به روی مطالعات فرهنگی می‌گشاید که پیشینیان مطالعات فرهنگی به آن نپرداخته بودند.
مقالهی خرید به قلمرویی دیگر از مطالعات فرهنگی می‌پردازد. ردپای مطالعات خرید و مصرف از مطالعات جامعه‌شناسانه پی گرفته می‌شود و در نهایت دلالت‌های آن برای مطالعات فرهنگی بازگو می‌شود. مقالهی خرید می‌تواند توجه ما را به بخشی دیگر از این حوزه مغفول در جامعه ایرانی سوق دهد.
طلوعی در مقاله ایدوئولوژی و گفتمان در مطالعات فرهنگی کوشیده است تا با نقل نظر متفکران این حوزه نحوه تبدیل مفهوم ایدوئولوژی به گفتمان را توضیح دهد و تا حدی به نظریه‌های گفتمان نیز پرداخته است. این مقاله هر چند مجموعه‌ای از آرای صاحب‌نظران است، اما به این دو مفهوم کلیدی در مطالعات فرهنگی ( ایدئولوژی و گفتمان) اشاره دارد؛ حوزه‌ای که به مطالعات ایدئولوژی نیز معروف بوده است.
فصل دوم (مصرف فرهنگی): مطالعات مصرف در مطالعات اقتصادی و بازار ریشه دارد، اما از ابتدای قرن بیستم جامعه‌شناسان به مقوله مصرف به عنوان پدیده‌ای فرهنگی توجه کردند. در نیمه‌ی دوم قرن بیستم مصرف به یکی از مفاهیم کانونی در مطالعات اجتماعی شد، در عین حال دریچه‌ی مصرف منفذی مهم برای مباحثات مطالعات فرهنگی بوده است. از نقد مصرف به مثابه علمی انفعالی گرفته تا مصرف به عنوان کرداری مبتنی بر مقاومت مباحثی بوده‌اند که در این سنت شکل گرفته است. همچنین، گستره‌ی مفهوم مصرف از مصرف کالاهای مادی به مصرف کالا رسانه‌ای گسترش یافته است. در مقالهی مصرف فرهنگی، تاریخچه‌ی تطور نظریه مصرف براساس الگوی سه پارادایم مسلط بحث می‌شود و دلالت‌های هر یک برای مطالعات فرهنگی روشن می‌گردد. سپس، یکی از مهمترین سویه‌های مطالعه مصرف در زمانه‌ی ما در مقالهی بدن و فرهنگ مصرفی کاویده می‌شود. مصرف به نحو عجیبی با بدن مرتبط شده است، به نحوی که در کنار مباحث چرخش فرهنگی، برخی از چرخش بدنی یعنی تاکید بر بدن مادی این دنیایی هم یاد کرده‌اند. مصرف در کنار چنین بدنی معنا می‌یابد.
موضوع رسانه و مصرف نیز امروزه به یکی از مهمترین موضوعات در مطالعات فرهنگی بدل شده است. مصرف تولیدات رسانه‌ای و چند معنایی بودن متون رسانه‌ای و خلاقیت خواننده‌ها و مخاطبان در خوانش متون یکی از مهمترین مباحث روز است. با این حال راودراد نگاه انتقادی خود را به مصرف رسانه‌ای زنان حفظ کرده است، به این معنا که نقش‌های کلیشه‌ای از طریق رسانه‌ها و تولیدات آن بین زنان مصرف کننده‌ی ایرانی تثبیت می‌شود.
رضایی در مقالهی مصرف تلوزیون نیز در کنار توجه به چند معنایی دیدن متن، هنوز به سلطه‌ی ایدوئولوژی از طریق تلوزیون اعتقاد دارد. تاکید رضایی این است که چند معنایی بودن متن و خلاقیت در خوانش را باید با توجه به شرایط اجتماعی و گفتمانی هر جامعه درک کرد. به این معنا که در دسترسی گفتمانی عاملی تعیین کننده در امکان خوانش‌های بارورتر است. فکر می‌کنم رضایی و راودراد در مورد جامعه ایران بر حق‌اند که به سلطه‌ی ایدئولوژیک از طریق رسانه‌ها باور دارند. در واقع تلوزیون در ایران ( به مثابه تنها بازی در شهر) عمل می‌کند. به این معنا که تلوزیون در جامعه ما رسانه‌ای فراگیر و در دسترس است و در عین حال، سایر رسانه‌های رقیب به آسانی در دسترس افراد قرار نمی‌گیرد.
فصل سوم (زندگی روزمزه‌ی ایرانی): تامل در مدرنیته‌ی ایرانی از خلال زندگی روزمره دریچه دیگری است که مطالعات فرهنگی در ایران می‌تواند به آن توجه کند. خصوصا در مطالعات غیر متن محور این مفهوم می‌تواند افق جدیدی پیش روی محققان بگشاید. مطالعات اتنوگرافیک فضاهای شهری چون مراکز خرید و کافی‌شاپ و سایر فضاهای مرتبط در شهر می‌تواند جای خود را در مطالعات فرهنگی باز کند. مطالعه اتنوگرافیک یکی از روش‌های ارزشمند در مطالعات فرهنگی است. روشن است که اتنوگرافی در اینجا صرفا توصیف رویدادهای شهری نیست بلکه بیش ار هر چیز با تفسیر و تامل انتقادی مرتبط است. جوک‌ها دیوار نوشته‌ها نیز که موضوع مورد بحث در این فصل هستند مطالعات متن محور را به زندگی روزمره و قلمرویی غیر از تولیدات رسانه‌ای به معنای مرسوم آن معطوف می‌کند.
فهرست:
فصل اول: مطالعات فرهنگی و قلمروهای پیش‌رو
درآمدی بر مطالعات فرهنگی / محمد رضایی
جایگاه رسانه‌های جمعی در مطالعات فرهنگی / مهدی منتظر قائم
از تجدد تا مابعدالتجدد، از جامعه‌شناسی تا مطالعات فرهنگی / حسین کچویان
دو جهانی شدن‌ها و دو فضایی شدن فرهنگ / سعیدرضا عاملی
چرخش فرهنگی در اندیشه‌ی اجتماعی معاصر / موسی عنبری
نظریه‌های خرید از جامعه‌شناسی تا مطالعات فرهنگی / عباس کاظمی
جامعه‌شناسی فرهنگی بوردیو / غلام‌عباس توسلی
ایدئولوژی و گفتمان در مطالعات فرهنگی / وحید طلوعی
فصل دوم: مصرف فرهنگی
سه پارادایم در مطالعه مصرف فرهنگی / عباس کاظمی
بدن و فرهنگ مصرفی / علی‌اصغر سعیدی
مصرف تلوزیونی: بازتولید هژمونی یا مقاومت نشانه‌ای / محمد رضایی
مصرف رسانه‌ای زنان / اعظم راودراد
مصرف فرهنگی آرایش در میان زنان / نفیسه حمیدی و مهدی فرجی
جنس، واقعیت و مکانیزم شکل‌گیری اندیشه / حمید عبداللهیان
فصل سوم: زندگی روزمره ایرانی
زندگی روزمره و کافی‌شاپ / تقی آزاد ارمکی
زندگی روزمزه در مرکز خرید گلستان / عباس کاظمی
جوک و فرهنگ خنده / جبار رحمانی
دیوار نوشته‌ها و مقاومت در زندگی روزمره / روح اله نصرتی
منابع و ماخذ
