معرفی کتاب: طراحی و اکولوژی منظر: مقدمه ای بر اصول و روشها
پیشرفت های سریع و روزافزون تکنولوژی و تغییر نگاه به نوع مداخله در طبیعت و منظر طبیعی به منظور گسترش شهرنشینی و پاسخگویی به نیازهای زندگی امرزوی، موجب شده تا شهرها از یک سو ارتباط منطقی و مأنوس خود را با طبیعت و مناظر طبیعی که مهترین ثروت بشری هستند، از دست بدهند و از سویی دیگر دچار تنزل کیفی شوند. به واقع رواج یافتن طبیعت گریزی و بی تفاوتی نسبت به طبیعت موجب ترغیب آدمیان به روحیه سلطه گری در مناظر طبیعی و بروز لطمات جدی در کیفیت زندگی آنان شده است. از سوی دیگر، وقوع این مسئله به گسترش تفکر خودوحوری و بی تفاوتی انسان نسبت به جایگاه خود در طبیعت و نوع ارتباطش با یگانه پدیدآورنده هستی شده است. این در حالی است که انسان زاده طبیعت است و تنها در محیط طبیعی یا هم‌پیوند با طبیعت به آسایش و کمالی که برای او در نظر گرفته شده، دست می‌یابد.
نوشته‌های مرتبط
رویکرد اکولوژی منظر در نتیجه به خطر افتادن پیوند میان شهر و طبیعت و تنزل یافتن کیفیت زندگی آدمی، شکل گرفته است. این رویکرد از دیدگاههای متأخر در زمینه چگونگی و فرآیند مداخلات انسان در طبیعت برای تأمین نیازهای انسانی است و به دنبال ارائه تعاریف جدید از نوع ارتباط میان انسان و طبیعت و راهکارهای حفظ و احیای تمامی ارزشها و سرمایه‌های طبیعی این مناظر است. این نگرش که یک رویکرد کل‌نگر است، بر ارزیابی تمام ویژگی‌های موجود بستر، اعم از ویژگی های اکولوژیکی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بستر و طراحی و برنامه‌ریزی منطبق با این ویژگی‌ها تأکید دارد. در رویکرد اکولوژی منظر اعتقاد بر این است که هر آنچه از سرمایه های طبیعی بستر باقی مانده است، می‌بایست با برنامه‌ریزی و مدیریت سازگار حفاظت شود. همچنین لازم است شرایط مناسب برای بوجود آمدن اکوسیستم‌هایی مشابه با اکوسیستم‌های طبیعی که توسط انسان نابود شده، فراهم نمود و کیفیت طبیعی بستر را گسترش داد. ارتقاء کیفیت مناظر و گستره‌های طبیعی در نهایت به بهبود کیفیت شهرها و ارتقاء کیفیت زندگی انسان می‌انجامد.
دیدگاه اکولوژی در جستجوی ما برای بقا، توفیق و رضایت خاطر، ابزاریست که نمی توان قیمیت برای آن متصور شد. این دیدگاه به انسانی که خواهان آن است تا انزیم زیست سپهر و سرپرست آن باشد، راه را نشان دهد تا شایستگی خلاقه رابطه انسان – محیط را بگسترد و طراحی با طبیعت را تحقق بخشد. (ص ۵۵)
کتاب طراحی و اکولوژی منظر اولین کتابی است که با چنین رویکردی در طراحی و برنامه‌ریزی شهر منتشر شده و دریچه‌ای تازه به طراحی آگاهانه مناظر در ایران به شمار می‌آید. به دلیل اهمیت و ضرورت آگاهی بخشی به طراحان منظر به عنوان کسانی که مسئول نحوه طراحی و مداخله در مناظر شهری هستند، کتاب در ۵ فصل تنظیم شده و به شرحی که در ادمه می‌آید تنظیم شده است.
بسیاری از پژوهشگران حوزه طراحی منظر، مناظر را با توجه به ویژگی خاص و بارز آن به مناظر طبیعی، فرهنگی، تاریخی و باستانی، شهری، روستایی و بومی تقسیم کرده‌اند. برخی از مناظر در ترکیبی از گروههای فوق قرار می گیرند. طبقه بندی مناظر در این گروهها از نظر دستیابی به راهکارها، اصول و معیارهای طراحی و اعمال برنامه‌های مدیریتی منطبق بر ارزشها و ویژگی برجسته هر کدام از این مناظر، حائز اهمیت است (ص ۱۵). بر این اساس در فصل اول با توجه به نقش اصلی و ارزشمند مناظر طبیعی در حفاظت از تعادل طبیعی اکوسیستم‌ها در شهرها و حومه آن و ارتقای کیفیت زندگی آدمی از یک سو و از سوی دیگر تخریب و تهدید این مناظر به دلیل ناآگاهی طراحان از مداخله در حریم‌های طبیعی این بسترها و توسعه فعالیت‌ها و کاربری‌های ناسازگار، نخست تعاریف کلی چون منظر و گونه‌بندی مناظر از رویکردهای متفاوت مورد تدقیق و بررسی قرار می گیرد.
در فصل دوم ابتدا به بررسی مفاهیم اکولوژی منظر و چگونگی ارزیابی اکولوژیکی مناظر طبیعی پرداخته شده است. سپس با تدقیق در اصول و معیارهای برنامه ریزی در گستره‌های طبیعی، اصوا مداخله و طراحی در مناظر طبیعی ارائه شده است. در بخشی از این فصل به ارزیابی اکولوژیکی با هدف ارزیابی ارزشهای منظر و یافتن معیارهای مناسب جهت ارزیابی عناصر تشکیل دهنده آن، پرداخته شده است. ” ارزیابی اکولوژیکی به عنوان گونه ای از ارزیابی در منظر، امکان شناسایی و تحلیل یکپارچه اختلافات عملکردی، بصری و زیبایی شناختی بستر را فراهم می‌آورد. در اینگونه از ارزیابی در گام نخست باید الگوهای شکل‌دهنده بستر با استفاده از ابزار مختلفی شناسایی شود. در حال حاضر با تأکیر بر روند رو به زوال بسیاری از مناظر، شناخت الگوها و آشفتگی های حادث شده در هر منظر مطالعاتی (ارزیابی اکولوژیکی)، گامی مهم و اساسی در بازیابی ارزشهای والای مناظر طبیعی است” (ص ۸۷ و ۸۸).
فصل سوم به دنبال پاسخگویی به این سوال شکل گرفته است که برنامه ریزی منظر باید واجد چه ویژگی هایی باشد؟ به واقع چگونه می توان با برنامه ریزی و مدیریت صحیح منابع و پتانسیل های موجود بستر به بهترین نتایج ممکن دست یافت؟ مهمتر از همه اینکه این برنامه ریزی‌ها باید در چه مقیاسی صورت پذیرد؟ این فصل بر آن است تا با تأکید بر این مهم که مداخلات انسانی و تأثیرات محیطی موجبات ایجاد اشفتگی در الگوهای اولیه شکل دهنده مناظر، شکل گیری الگوهای جدید و تنزل کیفیت سرمایه های ذاتی مناظر را فراهم می‌آورند، نشان دهد که برنامه ریزی صحیح و طراحی مناسب در جهت حفاظت و ارتقای ارزشها و سرمایه‌های بستر، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر و بخشی جدانشدنی از فرایند طراحی است. در این زمینه برنامه ریزی مقیاسی منظر که در انتهای فصل به آن پرداخته شده است، راهکارهای مناسبی را جهت دستیابی به برنامه ای جامع و یکپارچه فراهم می‌آورد. “در فرایند این نوع برنامه ریزی، تحلیل فرم، عملکرد و معنای منظر مطالعاتی در مرحله نخست قرار می گیرد. در گام بعدی تحولات بستر مطالعاتی از یک سو در مقیاس محلی، منطقه ای و ملی (ابعا فضایی) و از سوی دیگر در بستر زمان (گذشته، حال و آینده)، مورد توجه قرار می گیرد” (ص ۱۱۹).
کتاب در فصل چهارم به موضوع رابطه بین مرمت و اکولوژی منظر می پردازد. اکولوژی منظر برای اینکه قابل پیش‌بینی و کمی باشد، می تواند از اطلاعات بدست آمده از پروژه های مرمتی استفاده کند تا به سوالات پایه‌ای و رابطه میان عملکرد منظر و تکه تکه شدن آن پاسخ دهد. علاوه بر این تلاش در زمینه مرمت می تواند از مفاهیم منظر استخراج شود. در این فصل تأکید شده است که برخی از اصول منظر مانند سازماندهی لکه به آسانی می تواند در مرمت به کار گرفته شود. “مرمت و بازیابی مناظر طبیعی اسیب دیده به منظور بازیابی کلیه ارزشهای اکولوژیکی، فرهنگی و اجتماعی امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. اما مرمت منظر نیازمند نگرش و مطالعه جامع لایه های اکولوژیکی و الگوهای طبیعی و غیر طبیعی موزاییک بستر طراحی است؛ برای مرمت و احیای مناظر، باید الگوها و فرآیندهای طبیعی را از طریق تحلیل و ارزیابی های اکولوژیکی مورد بررسی قرار داد. مرمت و احیای منظر در چارچوب اهداف توسعه پایدار، به بازیابی و احیای طبیعت و حتی خلق دوباره آن میپردازد” (ص ۱۳۱).
در فصل پایانی کتاب به روش های مرمت منظر بر مبنای اکولوژیکی پرداخته شده است. یکی از مولفه های مهم در طراحی منظر، روش استفاده شده توسط طراحان است. طراحان به طور معمول از روشی استفاده می کنند که با آن راحت‌تر باشند و در گذشته آن را تجربه کرده باشند. نکته قابل توجه تعریف و تبیین روشهای متفاوت در طراحی منظر است که اهمیت ویژه طراحی را نشان می دهد. لازم به ذکر است که روش در سه مرحله طراحی تأثیرگذار است. روش در مرحله اول ساختار و ارتباطات لازم در طراحی را پایه‌گذاری می کند. در وهله بعدی بر نتایج حاصل از طراحی نیز نقش تعیین کننده ای دارد و در نهایت کلیه روشها به عنوان یک نقطه مرجع در طراحی محسوب می شوند.
فهرست مطالب:
سخن آغازین
مقدمه
فصل اول: طراحی منظر
منظر، گونه بندی مناظر، گونه بندی مناظر طبیعی، فرآیند مداخله و طراحی در مناظر، پایداری مناظر، چارچوبهای طراحی منظر پایدار
فصل دوم: اکولوژی منظر
اکولوژی منظر، الگوها، لکه ها، دالانها، جریانها، ماتریس، موزاییک منظر، اشفتگی های منظر، ارزیابی منظر، ارزیابی اکولوژی منظر، روشهای ارزیابی در اکولوژی منظر، رویکرد هندسه فراکتال، سیستم اطلاعات جغرافیایی، ارزیابی پیامدهای محیطی، مدلها در اکولوژی منظر، طراحی اکولوژیکی
فصل سوم: برنامه ریزی منظر
برنامه ریزی منظر، برنامه ریزی مقیاسی منظر، روش برنامه ریزی پایدار، نقش ماتریس های منظر در برنامه ریزی
فصل چهارم: مرمت منظر
مرمت منظر، مرمت اکولوژیکی، فرایند مرمت اکولوژیکی، اصول مرمت منظر، فرایند مرمت منظر بر مبنای رویکرد اکولوژیکی منظر
فصل پنجم: روشها در طراحی و مرمت منظر
منابع
واژه‌نامه
مشخصات کتاب:
بمانیان، محمدرضا؛ احمدی، فریال، طراحی و اکولوژی منظر: مقدمه ای بر اصول و روشها، تهران، هنر معماری قرن، ۱۳۹۳، ۲۰۶ ص