«شیر سنگی» پژوهشی در باره ی شیر سنگی در بختیاری، قنبری عُدیوی، عباس، شهرکرد: انتشارات نیوشه، ۱۳۹۳، ۱۲۰ صفحه
شیر سنگی یکی از نمادهای قوم بختیاری است که بر اساس باورهای ایرانی در فرهنگ جانواران، شیر به عنوان سلطان، بزرگ و چهره ای دارای اعتماد به نفس، قدرت بدنی و ابهت و نمادی برای ایستادگی و اقتدار به شمار می رود، و به عنوان نمادی برای نشان دادن شجاعت و دلاوری مردان بختیاری برگزیده شده است.
مردمان قوم بختیاری برای پاسداشت روح درگذشتگان خود که در زمره بزرگان قرار داشتند و یا جوانان شجاعی که بر اثر سانحه یا بیماری و یا در مسیر دفاع از ایل و طایفه خود به اصطلاح «جوانمرگ» می شدند، از نماد شیر سنگی استفاده می کردند.
نوشته‌های مرتبط
این سنت در فرهنگ بختیاری از دیرباز تا کنون مانده است و به تناسب دوره های مختلف و زمان های اقتدار و شکوه ایران این سنگ با شکل، هیبت و اندازه مختلفی روی قبرها قرار می گرفته است، یعنی هر زمان که دوره اوج قدرت ایران بوده شیرهایی که بر روی مزارها قرار می گرفته نیز مقتدرانه و با شکوه تر بوده مثل شیرهایی که از دوره صفویه و زندیه باقی مانده است.
بررسی ها حاکی از آن است که در برخی از نقاط کشور به جای شیرسنگی از قوچ یا اسب سنگی نیز استفاده می شده است اما در منطقه زاگرس و سرزمین بختیاری که مورد بحث این کتاب است، شیر به عنوان نماد دلاوری و شجاعت و نامداری برگزیده شده و به تناسب جایگاه اجتماعی، اقتدار و شخصیت افراد، اندازه و نگاره ها و کنده کاری های روی بدنه شیرهای سنگی تفاوت داشته است.
در ایل بختیاری برای مردان بزرگ و موثر در ایل و طایفه، روی شیرسنگی نگاره هایی چون تفنگ، شمشیر، اسب، باروت دان و یا تپانچه انتخاب می شده است، اما پس از شکل گیری انقلاب اسلامی همانند هر تحول اجتماعی دیگر برای مدتی این هنر افول کرد ولی پس از آن و بخصوص برای شهدا و دلاوران دفاع از میهن رونق گرفت و تا کنون در حال رواج و اوج گیری است.
در گویش بختیاری به این مجسمه ها برد شیر می گویند. برد شیرها، نماد رشادت، شجاعت، فروتنی و مردانگی است که همواره از کیاست، فرهنگ و اخلاق خوب انسانی در زاگرس بختیاری، با کمال شجاعت پاسبانی کردند و هدفشان اهتمام نام نیک قوم و تبار خود بوده است. هیبت و شکوه این تندیس، یادآور مردانی است که تاریخ پرفراز و نشیب، قومشان را در قالبی اسطوره ای با نام خود زینت داده و روی در دل خاک نهفته اند. برد شیرها از پهلو، مزین به نقش شمشیر، اسب، تفنگ و تسبیح هستند و بر گرده آن ها، مشخصات متوفی نقر می شود.
هنری لایارد در کتاب ماجراهای اولیه، آورده است: «بختیاری ها، تندیس و نقش شیر را به روی قبور خوانین و افراد سرشناس نصب یا نقر می کنند، تا خاطره سلحشوری و جنگجویی آن ها، برای همیشه زنده بماند.»
استفاده از شیر سنگی در کنار یادبود – مافِگَه/mafega/ (سنگ یادبودی که به شکل مکعبی ایستاده برای افرادی که فوت کرده و لیکن در دیار خود مدفون نیستند ساخته می شود و در بخشی از زمین ها و یا املاک او قرار می دهند.) – به قدمت آیین استفاده از سنگ در روی مزار است. گاهی برای کودکان خردسال نیز شیرهای سنگی کوچکی ساخته می شده که متأسفانه به علت بی توجهی دست اندرکاران مربوطه و سودجویی سودگران فرهنگ و میراث کهن ایرانی، این نمادها به غارت رفته است.
در دهه اخیر گاهی به جای ساختن شیر سنگی، نقش شیر را به صورت نیم تنه سر و گاهی نیز همراه با شعرهایی با مضمون و محتوای شجاعت و دلاوری بر روی سنگ قبرها حک می کنند و گاهی نیز بنا به سلیقه و تخصص و اراده علاقه مندان نقوشی چون نگاره های ورزشی و علائم صنعتی استفاده می شود. برخی اوقات نیز بر تنه شیر سنگی علاوه بر نگاره های سنتی، تصاویر قرآن، شاهنامه فردوسی، مهر و تسبیح به کار می رود.
در حال حاضر نماد شیرسنگی در بسیاری از قبرستان های مناطق مختلف استان چهارمحال و بختیاری موجود است. این مجسمه های شیر، هنوز در قبرستان های قدیمی بختیاری دیده می شوند. شهر ایذه در شمال استان خوزستان بزرگترین منبع دسترسی به شیرهای سنگی می باشد. روستای کهباد یک در قبرستان باستانی خود -شهسوار- بیش از پنجاه شیر سنگی را در دل خود جای داده است. در گورستانی در «زلقی » واقع در شرق لرستان سنگ قبرهایی با مجسمه شیر ایستاده و غران موسوم به «شیر سنگی » یا به گویش محلی «بردشیر » وجود دارد که تحت حفاظت میراث فرهنگی استان لرستان قرار دارد.
فهرست مطالب کتاب:
– چکیده/ ۷
– پیش گفتِ مولف/۸
– فصل نخست: کلیات پژوهش/۱۱
– فصل دوم: ادبیات و پیشینه ی پژوهش/۲۱
– فصل سوم: سنگ و شیر در فرهنگ بختیاری/۴۱
– فصل چهارم: شیر سنگی در بختیاری/۵۳
– خلاصه و نتیجه/۱۱۴
– منابع/۱۱۹
– فصل پنجم: عکس ها/۱۲۱
