معرفی کتاب
پیوند میان شهر و سینما پیوندی است دوسویه و مستحکم با قدمتی بیش از یک سده. سینما از نخستین روزهای پیدایش خود – اواخر قرن نوزدهم – تا کنون همواره خود را در نسبت با شهر و فضاهای شهری تعریف کرده است. سینما عنصر نو – ارتباطی را برای گفتگو با تماشاگر شهر نوپرداز قرن نوزدهمی بر می‌گزیند؛ برداشتهای سینمایی در مکانهای عمومیِ شهری نظیر تالارهای موسیقی، کافه‌ها، سالن‌ها و نمایشگاههای هنری، ضبط می‌شوند و به نمایش گذاشته می‌شوند. فیلمهای سینمایی این دوران به منابعی مهم و کلیدی درباره سیما و کالبد کلانشهرهای قرن نوزدهمی و اوایل قرن بیستم میلادی تبدیل شده است و شهر در سینما و سینما در شهر تعریف می‌شود. سینما گونه‌ای از ادارک و اندیشه را بوجود می‌آورد که به نوبه خود به خلق و ایجاد شکل‌های کالبدی جدید در محیط انسان‌ساخت و ارتباطات اجتماعی نوآور منجر شده که آرمانهای زیباشناسی نو را سبب می‌شود.
با چنین نگاهی کتاب «خاطره شهر» بر آن است تا پیوندهای چندسویه شهر، سینما و مدرنیته را از دریچه سینمای ایران در مقطع ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷، بازخوانی کند. کتاب در پی دیدن دوباره شهر ایرانی از درون فیلمهای سینمایی این سالهاست و مسأله اصلی در اینجا بررسی و تبیین چگونگی حضور شهر و بازنمایی آن در آثار سینمایی پیش از انقلاب است. کتاب می‌کوشد تا دست کم تصویری کم و بیش روشن از شهر، کالبد آن و زندگی شهری به نمایش درآمده در این فیلمها را تشریح کند، مکان و زمان را در کنار یکدیگر قرار دهد و شهر ایرانی این دوران را در چارچوب نووارگی ایرانی زمانه بازخوانی کند. کتاب متشکل از سه برداشت است و هر یک از این برداشتها گوشه‌ای از این مباحث را مطرح می‌کنند تا در انتها بتوان با تحلیلی یکپارچه و انسجام بخشیدن به تصاویر پراکنده شهر و زندگی شهری در فیلمهای سینمایی پیش از انقلاب ایران، منظری بیش و کم روشن و تا حدودی جامع را از چگونگی بازنمود شهر ایرانی و مؤلفه‌های متکثر آن در این دوران از دریچه فیلمها ترسیم کرد.
نوشته‌های مرتبط
کتاب «خاطرۀ شهر: بازخوانی سینماتوگرافیک شهر ایرانی دهه‌های ۱۳۵۰ ـ ۱۳۴۰» نوشته‌ی مشترک دکتر «سیدمحسن حبیبی»، «حمیده فرهمندیان»، «نوید پورمحمدرضا» و «صالح شکوهی بیدهندی» است. این اثر درصدد بررسی بازنمایی شهر و زندگی شهری در سینمای ایران است. این کتاب علاوه‌بر پیش‌گفتار، از سه برداشت تشکیل شده است. در پیش‌گفتار، شرحی مختصر و مروری گذرا بر تاریخ سینما و نظریاتی درباره‌ی نسبت سینما و شهر بیان شده است.
برداشت اول کتاب با عنوان «شهر و سینمای ایران» با مروری تاریخی و روزشمارگونه بر فیلمهای سینمای ایران از ابتدا تا انقلاب ۵۷ بن‌مایه‌ای تاریخی را برای کلیت بحث تدارک می‌بیند و تصویری عمومی را از نحوه بازنمود شهر ایرانی و نسبت آن با مدرنیته ایرانی فراهم می‌آورد. در این بخش دو گرایش عمده در فیلمهای دهه چهل مورد شناسایی قرار گرفته است: اول، فیلمهای در گونه روستایی که شهری بودن را نقطه ضعفی می‌دانستند و برای تماشاگر از بهشت از دست رفته – روستا – حرف می‌زدند. و فیلمهایی که در تقابل شهر و روستا، از سنت در روستا دفاع نمی کردند و راه و رسم زندگی شهریان را نآشنا و ناپسند نشان نمی دادند. در دهه پنجاه نیز ضد قهرمانهایی سرگشته در روابط کلانشهری و رفتارها و هنجارهای ناشی از آن وارد عرصه سینما می شوند که مضمونی به نام «خودویرانگری» را در ادبیات سینمایی آن زمان مطرح می کنند.
برداشت دوم کتاب با عنوان «بازخوانی فیلمها» از منظر بازشناسی شهری و مدرنیه، به تحلیل و ارزیابی نمونه‌هایی شاخص از فیلمهای دهه چهل و پنجاه همچون قیصر، شوهر آهو خانم، رضا موتوری، صبح روز چهارم، خداحافظ رفیق، دایره مینا و گوزنها، می‌پردازد. برای نمونه نویسنده در تحلیل فیلم خداحافظ رفیق چنین بیان می کند:
در این فیلم، مرگ با لحنی به غایت ساده و عادی روایت می شود و شهر مکانی می شود برای گریز و مرگ سه شخصیت بی ریشه، بی مکان و رها شده؛ بی هیچ ارجاعی به دلالتهای فرهنگی و سنتی انان. شهر علیه آنان توطئه می کند و آنان را به مسلخ می کشاند (ص ۱۰۵).
سرانجام، برداشت سوم با جمع بندی و کنار هم نشاندن مضامین و انگارهای مطروحه در دو برداشت پیشین، نسبت میان شهر ایرانی با سینما، مدرنیته، نوآوری، نوپردازی و گفتمان بازگشت به اصل مطرح در این دوران را در پرتو رئوس نه گانه خود تبیین می کند. این فصل در واقع بازتحلیل دگرگونی و دگردیسی شهر و فضاهای شهری در دهه های چهل و پنجاه است.
مشخصات کتاب:
سید محسن، حبیبی و دیگران (۱۳۹۳). خاطره شهر: بازخوانی سینماتوگرافیک شهر ایرانی دهه‌های ۱۳۴۰-۱۳۵۰، تهران، ناهید،۱۶۷ صفحه