کتاب
کتاب جامعه شناسی تئاتر پژوهشی اساسی برای شناخت موجبات پیدایی و ریشه‌بندی تئاتر و دگرگونیهایش در جوامع غرب، از تراژدی های یونان باستان تا نمایشهای دینی قرون وسطا و درامهای درخشان عصر الیزابت و اسپانیای آن روزگار و نمایش‌نامه های نویسندگان امروزی است. به اعتقاد جلال ستاری کتاب جامعه شناسی تئاتر از جمله منابع دست اول در زمینه جامعه شناسی هنر و بویژه جامعه شناسی تئاتر است که علاوه بر مد نظر قرار دادن تاریخ تحول تئاتر از دیدگاه جامعه شناسی، بر نکاتی تأکید دارد که بجاست در جامعه ما مورد بحث و مداقه قرار گیرد. نکته نخست این است که درام‌نویسی از قلمرو ادبیات جداست و ساختار زبانی خاص خود را دارد، و نکته دیگر اینکه نمایشهای مذهبی و آیینی همچون تعزیه، تئاتر نیست، زیرا به اعتقاد ژان دووینیو، تئاتر خلاقیت زیبایی شناختی هدفمندی برای تسخیر فضای خودجوشی و آزادی است، در حالیکه تعزیه نمایش آیینی است که در وهله های نخست رسالت و پیامی اخلاقی و ابر‌انسانی دارد.
نوشته‌های مرتبط
کتاب شامل ۷ بخش است و هر بخش به چند فصل تقسیم شده است. بخش اول کتاب با عنوان کاربندی اجتماعی تئاتر به ترتیب فصلهای تئاتر در جامعه و جامعه در تئاتر، ثوابت نقد تئاتر، پی‌ریزی جامعه‌شناسی تئاتر و درام‌آفرینی و در نهایت ریشه‌بستن تئاتر را شامل می شود. در این بخش منظور نویسنده از کاربندی اجتماعی تئاتر جماعتی که در قالب نهادهایش خشکیده، ساختاری ثابت و بی‌حرکت و فرهنگی منجمد دارد، نیست؛ بلکه منظور، تجربه همگانی زنده و خلاقی است که دستخوش رقابتهای گروهها با یکدیگر و نزاع و کشمکش میان آزادی و جبر و الزام خفقان آورست.
بخش دوم کتاب با عنوان دروازه‌های دوزخ شامل شش فصل است که به ترتیب موارد ذیل هستند: اسطوره وحدت تئاتر در قرون وسطی، توهم قدسی، درام‌سازی‌های اجتماعی، شبح تراژدی، کارگردانی نقش ها و نقابها، گستره‌های صحنه و گستره‌های شهر و آزادی انسان. در بخشهایی از فصل “توهم قدسی” میخوانیم، توهم مذهبی که از درون کلیسا به صحن بیرون از آن رانده شده، در راه به سوی شهر رفته و در شهر و بویژه بازار و مرکز اصلی عملکردی شهر است که شکفته می شود. شهر کانون فعالیت زنده و مکانی برای دیدار و مبادله است. شهر مکانی است که از صحرا دور و به آن نزدیک است، در شهر فضا سنگی است، شهر است که نمایش انتزاعی فضا، یعنی فضای نقشه ها و طرح‌ریزی ها و فضای تاریخ و فضای مالکیت ارضی را رقم میزند.
بخش سوم کتاب با نام ابداع گونه‌ای تئاتر شامل سه فصل با عناوین تئاتر و هنجار شکنی، شخصیت جنایتکار و برآوردن تئاتر در شهرهای یونان است. بخش چهارم کتاب با عنوان جایگاهی بسته و دخمه مانند،سه فصل تئاتر دیدفریب، شیوه فنی و اساطیر و زاویه مقدس تئاتر بسته را شامل میشود. این بخش به مبحث درام در جوامع اروپایی دارای حکومت سلطنتی و نقش کلیسا در هنر تئاتر میپردازد و اینکه چگونه این «دخمه» یا صحنه بسته توانست بپاید و سعی و تلاش دراماتوژها را به خود معطوف کند. نویسنده موقعیت سیاسی اروپا، آداب و تشریفات دراماتیک و فاخر بودن زبان نمایشهای تئاتری مقتضی برخی دوره های دراماتیک همچون دوره باروک را از دلایل اصلی ماندگاری این نوع صحنه میداند.
در بخش پنجم با عنوان “تردید در حقانیت صحنه بسته” به ترتیب فصول روسو و تئاتر اشتراکی، ایدئولوژی نوین درام، تئاتر بی انقلاب و انقلاب بی تئاتر و همچنین تئاتر ناپیدا مورد بحث و بررسی قرار میگیرند. در بخش ششم کتاب با عنوان “تئاتر آزاد شده” نیز درمی‌یابیم با تغییر در ساختار اجتماعی جوامع اروپایی تصویر انسان در تئاتر دراماتیک عمیقا دگرگون میشود و تماشاگرانی تازه با آرزوهای و گرایشها نوین به تالارهای نمایش راه میابند. این بخش فصلهای تئاتر خدایگان و گستره نوین صحنه، زوال تقدیر محتوم، قلمرو فرمانروا، اسطوره ها و ایدئولوژی های دراماتیک، بازار تئاتر و نیرویابی تئاتر را شامل میشود.
بخش هفتم کتاب “تئاتر و انقلاب دائم” نام دارد و نویسنده در آن چهار سنخ تئاتری که در طول کتاب مورد تحلیل و تفسیر قرار گرفتند را برمی‌شمرد. اولین سنخ در جوامع سنتی با حکومت سلطنتی اتفاق می افتد، جوامعی بسته که امکان شکوفایی در تئاتر را از بین برده اند. دومین کاربندی تئاتر در لحظه ای پدیدار می شود که تغییرات فنی، اقتصادی و اجتماعی به آهستگی در جامعه کهن سنتی پدیدار میشود. سومین کاربندی تئاتر که به نوعی «صحنه ایتالیایی‌وار» است، با توقعات و خواستهای کسانی مطابقت دارد که میکوشند تا در جهانی بسته، بر قوای فن و اندیشه که ناگهان رها شده اند، چیره شوند. موقعیت تئاتر پس از ظهور متأخر جوامع صنعتی دگرگون شد و بستری را برای ایجاد چهارمین کاربندی تئاتر فراهم آورد که هم کثیر و هم متنوع است. تکثر در زیبایی‌شناسی ها، همزمان با تکثر ایدئولوژیها، مشخصه نسبی‌گرایی زمانه ماست و در تئاتر نیز موجب تعدد و تنوع در تجارب و همچنین غنای آفرینندگی شده است.
مشخصات کتاب:
دووینیو، ژان (۱۳۹۲). جامعه شناسی تئاتر، ترجمه جلال ستاری، تهران: نشر مرکز، ۵۳۶ صفحه