کتاب آئینه سنندج مونوگرافی شهر سنندج است که توسط شخصی غیر مردمنگار (که تحصیلات وی تا کلاس ششم ابتدایی است) نگاشته شده است اما در نوع خود کتابی است بسیار با ارزش و در مواردی که کسی بخواهد در مورد سنندج بنویسد، نمی‌تواند این کتاب را نادیده بینگارد.

برهان ایازی (متولد سال ۱۳۰۸) در سن پنجاه سالگی شروع کرد به نوشتن این کتاب براساس آنچه از کودکی تا بدان سن دیده و یا از گذشتگان خود شنیده بود. همانطور که خود وی در مقدمه کتاب می‌نویسد: « آئینه‌ی سنندج کتابی است شامل تاریخ، جغرافیا، فلکلور، آداب، سنت. صنایع اصناف از هر قبیل با ذکر نام آنها در سرتاسر سنندج و آسیاب‌های آبی، پل ها، چشمه، مساجد، گرمابه‌ها، شادیها، عزاداری‌ها در قدیم، علما و ادبا و شعرا مترجمین در پنجاه سال گذشته، خط و خطاطی و نقاشی و سایر مطالب که در فهرست کتاب مندرج است با عکس‌های جالب و نایاب و دیدنی در طول زمان زندگانی من که با چشم خود دیده‌ام از چراغ روغنی گرچک تا چراغ نفتی لامپا تا چراغ برق، از گوشت کیلویی پنج ریال تا سیصد و پنجاه تومان، از سنگک دانه‌ای شش شاهی تا دانه‌ای سی ریال (بیست شاهی معادل یک ریال) از مسافرت با چهارپایان تا اتومبیل و هواپیما را همه دیده‌ام و برشته‌ی تحریر کشیده‌ام…».

این کتاب بسیار جامع و دربرگیرنده‌ی اطلاعات بسیار زیاد و گسترده و با جزئیات می‌باشد. یعنی مطالعه سنندج و یا مطالعات فرهنگی بر روی کردستان (چه بخش ایرانی کردستان و چه دیگر بخش‌های کردستان در دیگر کشورها) بدون این کتاب هرگز کامل و کافی نخواهد بود. نقطه قابل تامل و قوت کتاب در آن است که نویسنده در بازه‌ی زمانی زیسته است که شهر سنندج تحولات بسیار زیادی را به خود دیده است، اگر اغراق نکنیم می‌توان آن را با تغییرات زمان ویکتوریا ملکه انگلیس مقایسه کرد البته در سطح یک شهر شرقی، که مردم یک نسل شاهد آن بودند که تغییرات صنعتی و انقلابات را همه ببینند. مطالعه‌ی نسلی که تا پیش از آنان تغییرات در جامعه بسیار کند بود و اکنون تغییرات سریع و شگرفی همچون نقل و انتقال از یابو تا هواپیما را در طول زندگی خود دیده‌اند، مطالعه‌ای بسیار جالب در نوع خود خواهد بود. تغییرات شدید قیمتی، آداب و رسوم، و یا تغییر شدید کالبد و حریم شهری و تبدیل باغات و اراضی کشاورزی به مناطق شهری. و مهم آنکه برهان ایازی با نوشتن این کتاب گرانبها کمک نموده‌اند تا اطلاعات بسیاری که می‌توانست با مرگ آن نسل همگی از دست برود را برای همیشه برایمان مستند کند. افزودن عکس به متن کتاب نیز که خود منبع اطلاعاتی دیگری است نیز حائز اهمیت فراوان است. [i] وی از زنان دریغ نکرده و در جای جای کتاب به آنها و نقش آنها و نیز نام آنان از جمله در ذیل مبحث ماماهای سنندج اشاره کرده است.

این کتاب توسط سنندجی‌هایی که عرقی نسبت به شهر خود دارند خوانده شده است و در قفسه‌ی کتابخانه‌ی بسیاری از آنان این کتاب حتما دیده می‌شود اما بسیار اندکند نسل جوانی که این کتاب را خوانده و یا قدرش را بدانند. همانطور که در سطور پیشین اشاره کردم این کتاب تنها جهت مطالعه‌ی سنندج مفید نیست بلکه اطلاعات گسترده‌ی کتاب می‌توانند کمک حال نویسندگان و محققانی باشد که در زمینه‌ی جامعه‌ی ایران در سالهای پیش و پس از انقلاب، ایران در دوران صنعتی شدن، ایران در زمان اصلاحات ارضی، کرد در ایران، و شهر در ایران در آن سالها تحقیق می‌کنند.

جهت اذعان گستردگی و اهمیت کتاب شما را دعوت می‌نمایم که نگاهی داشته باشید به فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

حدود شهر سنندج در سال ۱۳۱۵ خورشیدی

باغات و صحراهای اطراف شهر و آبیدر

حکایت عمارت خسروآباد و خضر زنده
رسوم و عادات و سنت گذشته در سنندج
عبادت در سنندج
امام شافعی کیست
علما سنندج و دانشمندان
ذکر نام علما در پنجاه ساله اخیر تا ۱۳۶۰
قاریان حافظ القرآن سنندج
شعرا و نویسندگان و ادبا و مترجمان سنندج
نماز جماعات در سنندج
روزه و تراویح در سنندج و ترنابازی در شب‌های ماه رمضان و نقل در قهوه‌خانه‌ها و سایر رسوم
عیدهای سنندج (عید رمضان) در سنندج
عید قربان در سنندج و حج رفتن قدیم سنندجی ها
عید مولودی حضرت رسول اکرم (ص) در سنندج
عید شب معراج و برات در سنندج
عید شب چله زمستان (یلدا) در سنندج
آئین چهارشنبه کُله آخر سال در سنندج گذشته و ماجراهای عجیب و غریب آن
عید نوروز قدیم در سنندج و نوروزنامه
آئین سیزده بدر قدیم سنندج
در آئین عروسی و ازدواج در سنندج و حنابندان و سایر سنت‌های قدیمی
ختنه سوران قدیم در سنندج
شادیانه نهادن در قدیم
تولد نوزاد و شادمانی و نامگذاری و هفته حمام و سایر تشریفات زائو
در عزاداری و سوگرواری سنندج و مراحل مختلف و گوناگون آن
آئین حقوق همسایه‌ها و آش‌های محلی و چگونگی تهیه آن و کاسه همسایه
احترام و شرم حضور مردم سنندج
تفریحات و سرگرمی مردم قدیم سنندج برای بزرگسالان و جوانان و کودکان
محله جنگی یا جنگ محله‌ها بوسیله بچه‌ها
معتقدات و خرافات
اوضاع عمومی بهداشت و دکترها و ماماهای محلی قدیم و جدید سنندج
جذام و خانه جذامی‌ها در سنندج قدیم
در آداب حمام رفتن و اسم حمام‌های قدیم و جدید سنندج و حمام زنانه
نام پل‌ها و رودخانه‌های اطراف سنندج
چشمه و کانی‌های داخل و اطراف سنندج
قنات‌های سنندج
نام مساجد قدیم و جدید سنندج
مساجد و کلیسای جامع کلیمی و مسیحی سنندج
صنعت و کسب و تجارت قدیم سنندج
گاراژهای سنندج و شوفرهای قدیمی و مکانیک سنندج
بازارها و میدان‌ها و کاروانسراها و تجار و نام تمام کسبه و تجار از هر قبیل تیمچه قالی فروش‌ها و کاروانسراهای بیگلری
میدان میوه‌فروش‌ها و بارفروش‌ها و نام آنها
میدان صباغی و رنگ‌رزی و حکایت آن و نام آنان
میدان علاف‌ها و علاف‌های سنندج
راسته مسگرها و نام مسگرهای سنندج
راسته آهنگرها و نام آهنگران سنندج
میدان سنندجی در سنندج
میدان تیر و زغال‌فروش ها در سنندج
میدان کاوه و هیزم فروشی در سنندج
میدان حیوان فروشی
بازار چهارگانه سنندج
گذر زهابی دوزها و نام آنها
گذر خرازی فروش‌ها و نام کسبه آنجا تا جلو حمام خان
گذر سراج‌ها و نام سراجان سنندج
گذر کفش‌دوزها و نام کفاشان سنندج
گذر سمسارها و بازاری دوزهای سنندج
گذر چلانگر و شمشیرسازهای سنندج
بازارچه مسجد والی و نام کسبه
بازارچه جلو حمام خان و نام کسبه
بازارچه سَر تپوله و نام کسبه و صنعتگران
بازارچه قلعه چهارلان و نام کسبهراسته بازار قطارچیان و نام کسبه
بازارچه جلو خانه وکلیل و مسجد شیخ محمدباقر
بازارچه مسجد حاج ابوالحسن استانبولی
دکان‌های بقای در محله‌های قدیم سنندج
بازار و دکان پل ملاویسی و نام کسبه
بازارچه جلو منزل خان خانان و نام کسبه
پاساژهای سنندج تا ۱۳۶۰
صادرات سنندج در قدیم
قهوه‌خانه‌های قدیم سنندج و نام آنها
نانواهای سنندج و نام آنها در قدیم
صنایع و شغل‌هایی که در سنندج قدیم بوده
دباغ‌هانه و دباغ‌چی های سنندج
آسیاب‌های آبی در سنندج
یخچال و برفه چال‌های قدیم سنندج
مکتب‌خانه‌ و مکتب‌داران مشهور سنندج
دوره‌گردهای سنندج
چغندر بریانی و سیب‌زمینی پخته
شیره پزی در سنندج و نام آنها
نمدمالی در سنندج و نام آنها
قلیان‌سازی و خراطی در سنندج و نام آنها
علاقه‌بندی در سنندج و نام آنها
شانه تراشی در سنندج و نام آنها
صحافی و صحافان در سنندج
صابون‌پزی و نام صابونی های سنندج
میخانه‌های سنندج
خانه‌های فساد در سنندج قدیم
نواقل و بلیط‌خانه‌های سنندج قدیم
مباشر و ضابط و مستاجر قدیم سنندج
خر بیگار در سنندج
درشکه و گاری و نخستین اتومبیل در سنندج
نخستین تاکسی و اتومبیل در سنندج و خط واحد اتوبوس داخل شهر
حلبی‌سازی و حلبی‌ساز‌های سنندج
شیرینی‌پزها و نبات ریزها و کلوچه و قرابی
محله‌های قدیم سنندج و نقشه سنندج
محله‌های جدید سنندج و خیابان‌ها و میدان‌ها
تریاک‌خانه‌های قدیم سنندج
میدان‌های ورزشی قدیم سنندج
میدان مشق فردوسی و سرنوشت آن
وجه تسمیه نام بعضی از محله‌ها و مکان‌ها
حجاب زنان سنندج در قدیم
آوازه‌خوان‌ها و مرحوم سید عسکر مشهور و صندوق آوازه‌ در سنندج
تخته نرد و نازک‌کاری در سنندج با ذکر نام
نجاری و نجاری‎های سنندج
گلاب و گلاب‌گیری در سنندج
قالی‌بافی و سجاده در سنندج
نساجی و جولائی در سنندج
کوره‌خانه‌های قدیم و آجرپزی در سنندج
بناها و معماران شیرین کار سنندج و نام آنها
آجر تراشان و تیشه داران سنندج
گچ‌بری و گچ‌کاران سنندج و نام آنها
برق سنندج از آغاز تا حال
بلدیه سنندج
نخستین سینما و تئاتر در سنندج
رادیو و تلویزیون سنندج
گورستان‌های سنندج
خطاطان و خوشنویسان سنندج
مرکب‌سازی در سنندج و نسخه مرکب
نقاشی و نقاشان سنندج
چاپ‌خانه و روزنامه‌های سنندج
دادگستری و وکلای دادگستری سنندج
کتابخانه و کتابفروشی‌های سنندج
دوزندگان و خیاطان سنندج
خوراک و آشپزهای معروف سنندج
پهلوانی و پهلوانان سنندج و مرشدها و زورخانه‌های سنندج از آغاز تا انجام
اکنون این کتاب در کتابفروشی‌ها موجود نمیباشد و تنها در صورت خوش‌شانس بودن شاید بتوان آن را در کتابفروشی‌های دست دوم تهیه کرد.

مطمئنا بسیاری از اطلاعاتی که در این کتاب هست هرگز به نسل جوان این شهر منتقل نشده و بسیاری از آداب و رسوم و اعتقادات و مکانها دیگر مانند آن روزگار برجای نمانده است و خصوصا در مورد کردها که کمتر تارخی نگاشته و مستنداتی در مورد گذشته خویش دارند، و آنچه هم که نگاشته شده اکثرا نوشته‌ی نگارندگان غیرکرد است که با نگاهی متعصبانه یا اگزوتیک و شرقشناسانه دست به قلم شده‌اند. این کتاب همچون گنجی است در گنجینه‌ی کتابخانه‌ی کردی که باید در کتاب‌های درسی حداقل در درس ادبیات فرزندان این منطقه به آن اشاره و بخش‌هایی از آن ذکر شود.

زبان کتاب فارسی و بسیار شیوا نگاشته شده‌است. کتاب در سال ۱۳۷۱ در پنج هزار جلد چاپ شد و اکنون نایاب است. دختر نویسنده در سال ۱۳۹۵ خبر از تجدید چاپ کتاب داد اما تاکنون نسخه تجدیدچاپ شده ان به بازار نیامده است.

[i] – کتاب مهم دیگری که حاوی اطلاعات مفیدی در زمینه‌ی سنندج و نیز کرد است، کتابی است که توسط آیت‌الله محمد مردخ در دو جلد با نام “تاریخ کرد و کردستان” نوشته شده است. کتاب آیت‌الله مردخ حدودا ۵۰ سال قدیمتر از کتاب آقای ایازی است.