کاریز؛ تداوم حیات؛ کارگردان: محمدرضا مقدسیان، پژوهش: سهراب فرسیو، تهیه کننده: ابراهیم حسن خانی، مجموعه ی دوم از مجموعه ی چهار قسمتی آب و آبیاری سنتی در ایران، ۱۳۶۱-۶۳
«هر چه از کوهستان به سمت کویر پیش برویم از شیب زمین کاسته می شود، به طوری که در مرکز آن آب از حرکت باز می ماند، به این دلیل گفته اند: در کویر آب راکد و خاک جاری است.»
کاریز؛ تداوم حیات؛ کارگردان: محمدرضا مقدسیان، پژوهش: سهراب فرسیو، تهیه کننده: ابراهیم حسن خانی، مجموعه ی دوم از مجموعه ی چهار قسمتی آب و آبیاری سنتی در ایران، ۱۳۶۱-۶۳
«هر چه از کوهستان به سمت کویر پیش برویم از شیب زمین کاسته می شود، به طوری که در مرکز آن آب از حرکت باز می ماند، به این دلیل گفته اند: در کویر آب راکد و خاک جاری است.»جغرافیای ایران در اکثر مناطق، جغرافیایی گرم و خشک است. در مرکز ایران مساحتی گسترده از کویرهایی در میان کوه ها و کوهستان ها قرار گرفته است، که در نگاهی امروزی ایجاد زندگی در آن را جز با امکانات پیشرفته و ساختگی موجود توسط بشر امکان پذیر نمی سازد. دلیل این امر کمبود «آب» در کویر است. کمبودی که در قرن ها پیش در ابداعی که توسط انسان ها به شکلی خلاقانه و سازشکارانه با طبیعت شکل گرفت، جبران شد و به کویر حیاتی شگفت انگیز داد.
«کاریز؛ تداوم حیات» مستندی زیبا از مجموعه ی «آب و آبیاری سنتی در ایران» است که توسط محمدرضا مقدسیان کارگردانی شده است. این فیلم با پژوهش در کاریز یا قنات در مناطق کویری ایران و با به تصویر کشیدن منطقه ی خور و بیابانک از آن، به گوشه ای از معماری اصیل ایرانی اشاره دارد. مقابله و در عین حال سازش با طبیعت موجود در میان مردم کویر و ایجاد حیات و زندگی با وجود سختی و مرارت هایی که طبیعت پیرامونشان برای ساخت «آبادی» به وجود آورده است، در این فیلم در میان مردم آبادی به خوبی دیده می شود. عوامل مختلفی که می تواند ساخت درونی و بیرونی یک جامعه را به یکدیگر مرتبط کند، در این فیلم در قالب حفر و ساخت قنات، از تصویر کردن «مادرچاه» و مردان و پسران کم سن و سالی که در لایروبی قنات با بزرگان و افراد با تجربه در کار قنات همراه می شوند، تا قرارگیری زندگی روزمره ی مردم در ارتباطی عمیق با کاریزهای گوناگون موجود در سطح آبادی و شبکه های صوری ایجاد شده پیرامون آن، به طور کلی در قالب عنصر «آب»، به نمایش گذاشته می شود، و ما را با سیستمی پیچیده در ساخت های اجتماعی در رابطه با ابداعی در معماری ایرانی آشنا می سازد.
کاریز همان گونه که در این فیلم نیز نمایش داده می شود، علاوه بر رابطه ای عمیق با اشکال ظاهری و معماری خانه ها و کوچه های آبادی، با اعتقادات و باورها، فرهنگ، روابط اجتماعی، جنسیت و… نیز ارتباطی ناگسستنی دارد.
اجزای معمارانه ی مرتبط با قنات همگی از اصول و قوانین اجتماعی مشخصی پیروی می کنند. برای مثال، در اکثر روستاها و شهرهای ایران که از قنات برای بهره برداری از آب استفاده می کنند، مهمترین «پایاب»، پایابی است که در مسجد آبادی واقع شده است. در این امر می توان ارتباط میان دین و معماری را مشاهده کرد؛ اولین باری که آب دست می خورد، در پایاب مسجد است و مسجد به عنوان مکانی تقدس یافته و مذهبی در ساخت اجتماعی آبادی ها در جایگاه اجتماعی ویژه ای قرار یافته است. اهمیت آب، به عنوان امری حیات بخش در کویردر رابطه با اهمیت دین در ساختار جامعه، ارتباط میان «آب» و «مذهب» را در معماری قنات های کویر شکل می دهد، که در پاره ای از تصاویر این فیلم نیز به نمایش گذاشته می شود. علاوه بر این در بخش های دیگری از فیلم، پایاب های عمومی و خصوصی را می بینیم، که هر یک ساختارها و باورهای اجتماعی خاص خود را می سازند. پایاب های عمومی که از نظر جنسیتی بیشتر مکانی برای استفاده ی زنان آبادی است، علاوه بر منبعی برای انجام اعمال روزانه ی مرتبط با آب برای زنان، به تعاملات اجتماعی آنان نیز دامن می زند. پایاب های خصوصی نیز که در خانه ها وجود دارد و برای استفاده ی اهالی خانه است، نوعی حریم شخصی و خانوادگی را در ارتباط با کاریز ایجاد می کند. ایجاد پایاب های عمومی و خصوصی بستگی به این امر دارد که شبکه ی کاریز در ساخت معماری یک آبادی از دل یک خانه عبور کند یا نکند. این امر هم چنین می تواند به نوعی قشربندی اجتماعی دامن بزند که در ارتباط با مفهوم قدرت می توان آن را بررسی کرد. پایاب های انتهایی روستا، عموما پایاب هایی برای آبشخور گوسفندان است. نام بردن از این پایاب ها نیز در این فیلم، می تواند نگاه جالبی در رابطه ی انسان با حیوانات در یک جامعه ی کوچک و سنتی در ایران ارائه کند.
علاوه بر تاثیر اجزای معمارانه ی کاریز در بافت اجتماعی، می تواند از نقش هایی که پیرامون قنات و شبکه های آب رسانی آن شکل می یابد نام برد. همان گونه که در این فیلم نیز می بینیم، «میرآب» (واژه ای متشکل از آب و میر؛ نشان دهنده ی نقش عمیق آب در ساخت های اجتماعی، و در این جا ارتباط آن با زبان) نامی است که به فردی که مسئول تقسیم آب به شکلی منصفانه میان اهالی روستاست می دهند. میرآب، مطمئنا در تقسیم نقش های اجتماعی باید فردی باشد که تجربه ای ویژه در حیات کاریز دارد. برگزاری جلسات میان میرآب و مالکان «حق آبه» ها نیز که در فیلم نیز می توانیم ببینیم، نوعی اجتماع مردانه است، که از منظر جنسیت و قدرت قابل بررسی است که هم چنین قوانین مرتبط با کاریز و شبکه های آن در آن اجرا و تایین می شود. قنات ها و نحوه ی استفاده از آن بر اساس معیارهای زمانی طبیعی مشخص می گردد. معیارهایی هم چون طلوع و غروب خورشید و… . تلاش مالکان حق آبه برای بهره بردن هر چه بیشتر از آب قنات در زمان تایین شده در این فیلم تصویر شده است؛ مردی که راه ها ی مسدود شده بر سر کانال های آب را با سرعت و تلاش بسیار می گشاید تا آن را به زمین زراعی خود برساند.
استفاده ی مناسب از زمان و اتلاف حداقلی آن برای مردم کویر، راهی برای حداکثر کردن استفاده از آب است، همین امر دلیل سخت کوشی و تلاش بی وقفه و در حرکت مردمان آبادی های کویر برای حیات در تاریخ فرهنگی و انسانی ایران است که تاثیری بی نهایت شگف انگیز و خلاقانه در معماری ایرانی از خود بر جای گذاشته است. که نگرشی در ارتباط میان این ساخت از معماری ایرانی با اسطوره، دین، زندگی اجتماعی و سیاسی، طبیعت و… را به ما ارائه می دهد. «کاریز؛ تداوم حیات» محمدرضا مقدسیان، در کنار دیگر فیلم های این مجموعه: «کاریز، مبارزه با بیابان – ۵۵ دقیقه» ، «کاریز، پیمایش آب – ۴۲ دقیقه» ، «کاریز، فرسایش، انسان – ۴۵ دقیقه» مجموعه ی ارزشمندی در حوزه ی معماری و فرهنگ ایران در مناطق کویری ایران است که با تماشای آن ها نگاه جامعی را در قالب تصویر و دنیای مستند می توان کسب نمود و باید آن را به عنوان سند تصویری ارزشمندی درباره ی ایران مشاهده، بررسی و حفظ کرد.
::
پیوندها:
فیلموگرافی محمدرضا مقدسیان:
http://www.rybondoc.com/global/index/section/guest/module/writings/lang/fa/catid/4/id/133
کاریز | ویکیپدیا:
http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%B2
::
