فیلم «عروسی پسر زینت» ساخته «فرهاد ورهرام» که قرار است در بخش «نمایش ویژه» در جشنواره «سینما حقیقت» پخش شود، نمونه ای از مطالعات مردم نگاری در ژانر انسان شناسی تصویری است.
به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، ورهرام (متولد۱۳۲۷) مستندساز، فیلمبردار، محقق، کارگردان، عکاس، تهیه‌کننده و نویسنده و یکی از چهره های فعال فرهنگی ایران است. ورهرام فارغ التحصیل رشته کارگردانی در دانشکده هنرهای دراماتیک تهران است و از سال ۱۳۵۲تاکنون سابقه فعالیت هنری در زمینه های مختلفی را داشته است. آشنایی با فریدون رهنما (۱۳۰۹ – ۱۳۵۴روزنامه‌نگار و سینماگر) و نادر افشار نادری (۱۳۰۵-۱۳۵۸ محقق و جامعه شناس) دونقطه عطف در زندگی حرفه ای ورهرام و همچنین هدایتگر زندگی آینده او در مسیر تحقیقات اجتماعی و تلفیق فیلمسازی با رویکردی اسنادی و مردم نگارانه بوده است.
مسوولیت واحد فیلم و عکس در بخش مردم‌شناسی مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، مسوولیت واحد فیلم و عکس و دستیار تحقیق در مؤسسه پژوهش‌های دهقانی و روستایی ایران؛ و مسوولیت واحد فیلم و عکس و کارشناس تحقیق در مرکز تحقیقات روستایی و اقتصاد کشاورزی، از جمله فعالیت های اجرایی ورهرام پس از ورود به حوزه مطالعات اجتماعی و مردم نگارانه بوده است.
ساخته های سینمایی ورهرام تاکنون در مراکز معتبری چون موزه مردم‌شناسی پاریس، موزه مردم‌شناسی وین، فستیوال مردم‌شناسی جهان سوم در فرایبورگ، فستیوال مردم‌شناسی در هلسینکی، خانه سینمای تهران، انجمن فرهنگی ایران و فرانسه، و بیست و دو مرکز فرهنگی داخلی و خارجی، به نمایش درآمده است.
فیلم عروسی پسر زینت یکی از ساخته های متاخر این کارگردان مستندساز و محقق مردم نگار است که در نوبت نمایش در سینما حقیقت قرار دارد. این اثر که با رویکردی مردم نگارانه به ثبت لحظه به لحظه و قدم به قدم برگزاری یک مراسم ازدواج محلی در شهر قشم می پردازد یکی از نمونه های ناب مطالعات مردم نگارانه است که می تواند اطلاعات با ارزشی از فرهنگ مادی و معنوی مردم این منطقه را به مخاطبان ارائه دهد. آشنایی فیلمساز با مردم بومی و محلی و حضور دائمی او در ثبت کامل جزئیات فرهنگی و آئینی به اضافه شکل و نوع فیلمبرداری از مولفه های مهم در ساخت این فیلم بوده است.
آنچه در ادامه می آید مصاحبه اختصاصی پژوهشگر ایرنا با فرهاد ورهرام به مناسبت اکران فیلمش در ۱۲ امین دوره جشنواره سینما حقیقت است.
ورهرام در این گفت وگو گفت: این فیلم که روز جمعه در جشنواره حقیقت پخش خواهد شد، خارج از مسابقه است و در بخش نمایش ویژه و راجع به یک عروسی در روستای «سلخ» در جزیره قشم است. ویژگی این فیلم این است که عروسی پسر زینت است. زینت و خانواده اش در سینما شناخته شده هستند و خیلی سال پیش آقای «ابراهیم مختاری» فیلم سینمایی «زینت» را بر اساس زندگی ایشان، با یک سری بازیگر ساخت. در جریان انتخاباتی که در این منطقه برگذار شد مجددا اقای مختاری فیلمی دیگر در مورد ایشان با عنوان «یک روز خاص» ساخت که در مورد مسائل و مشکلات شورا و… بود.
‘مدت ها زینت فعالیتی در این داستان های شورا و… نداشت. تا این که یک بار به من تلفن زد و گفت که می خواهد من را برای عروسی پسر بزرگش «محسن» که سابق بر این به ایتالیا رفته و تحصیل کرده بود و حالا به درخواست خانواده برگشته بود تا ازدواج کند، دعوت کند. من قبول کردم و از آنها خواستم که فیلمبردار مراسم باشم و یک شرط هم داشتم که هیچ دوربین و فیلمبرداری جز من در این مراسم نباشد؛ و با توجه به قدرت و اتوریته ای که زینت داشت قبول کرد و من فیلمبردار مراسم شدم. رفتم و همان تیمی را که همیشه برای فیلمبرداری با خودم می برم را بردم. یک هفته آنجا بودیم و این عروسی ۶ روز به طول انجامید. این مراسم یک عروسی کاملا سنتی بود؛ همانند بسیاری از عروسی های مناطق بومی ایران. نکته جالب توجه در این مراسم این بود که زینت آن قسمت هایی از این مراسم آئینی را که در حال زوال و فراموشی بود در این مراسم زنده کرده بود.
وی اضافه کرد: زینت اینها را مدت ها در ذهن داشت و برنامه زنده کردن این قسمت های رو به خاموشی را از مدتها قبل برنامه ریزی کرده بود چون بسیار به فرهنگ جنوب، قشم و به ویژه روستای سلخ علاقه مند است. در توضیح در مورد شخصیت ایشان لازم است بگویم زینت نزدیک به ۵۰ سال دارد و خیلی زود ازدواج کرده و بسیار به این محیط و فرهنگ و محیط زیست قشم و روستای سلخ و عناصر فرهنگی ای چون موسیقی و نمایش و عروسک سازی علاقه مند است.در نهایت زینت تلاش کرد در این عروسی بسیاری از المان هایی را که قبلا در عروسی های این خطه باب بوده است را به جوانان نشان دهد و اعلام کند که یک سری از رسوم ها بی جهت از بین رفته است.
‘عروسی بسیار مفصل بود و هرروز مهمان هایی می آمدند چون در آنجا مهمان دعوتی نیست و یادم هست که یک روز اینها نزدیک به ۲ هزار نفر (اهالی روستا، مهمانانی از جزیره، دوستان، مهمانانی از تهران و..) را غذا دادند. ما از صبح مراسم را دنبال می کردیم و من دائما از زینت می پرسیدم که این چه هست و آن چگونه است و او هم همانطور که به مراسم می رسید مانند یک محقق به ما اطلاع رسانی می کرد.’
کارگردان فیلم «عروسی پسر زینت» توضیح داد: چون ما در آنجا فیلمبردار خانواده و محرم بودیم دوربین می توانست همه جا برود و زینت به همه گفته بود این دوبین مال خودشان و مال عروسی است و فیلمبردار غریبه نیست و از خودشان است. در نهایت فیلم تمام شد و خیلی بلند بود و ما این را مونتاژ کردیم و در نسخه ای بیش از دو ساعت که شبیه به فیلم های عروسی بود به خانواده زینت دادم.
برای آنها و اهالی جالب بود که آن فیلم ها به یک فیلم عروسی دو ساعته بدل شده بود. دو سال گذشت و زینت به من گفت که می توانید از این فیلم، یک فیلم مستند برای خودتان تهیه کنید. من این را مونتاژ کردم و یک کار ۶۴ دقیقه ای از آن درآوردیم. خیلی از چیزهایی را که به واسطه محرمیت توانسته بودم ضبط کنم را حذف کردم چرا که اعتقاد دارم آن آدم ها مهمتر از فیلم من هستند و نباید چیزی را نمایش بدهم که بعدا باعث ناراحتیشان بشود. برخی از فیلمسازان این کار را می کنند و به همین دلیل فیلم دروغ زیاد شده و روز به روز هم در حال افزایش است. در این موارد یا فیلم دروغ است یا سوءاستفاده از سوژه ها رخ داده و بر این اساس اتفاقات خیلی جالبی هم در سینمای مستند نیفتاده است. در ایران مانند بقیه دنیا نیست که شما اجازه بگیرید و طرف نامه امضا کند که آیا اجازه دارم این را در فیلمم نشان بدهم یا نه.
‘در اینجا برخی شیفته نمایش در جشنواره و بعضا شیفته معرفی یک چیز اگزوتیک و دروغ هستند. در نتیجه من خیلی چیزها مثلا رقص محلی زنان را کنار گذاشتم. چرا که نمی خواستم به فرهنگ و تعصبات این مردم خدشه ای وارد کنم. و چیزهای این گونه را که لازم ندارم پاک می کنم. چرا که نگاه این مردم به یک فیلمبردار محرم فرق دارد.’
ورهرام اضافه کرد: متاسفانه ما فیلم هایی داریم که چندین نسخه دارند؛ نسخه ای برای تهیه کننده، برای بی.بی.سی، برای دانشگاه و … در صورتی که فیلم مانند کتاب است و مگر می شود نویسنده هر روز به انتشارت مراجعه و درخواست کند که چیزی را می خواهد حذف یا اضافه کند؟ این به نظرم غلط است چون فیلم یک واقعه سیاسی نیست که با پیداشدن یک سند بتوانیم تغییری در آن ایجاد کنیم که تاثیرگذار باشد. به همین دلیل فیلمی که تمام می شود، تمام شده است.
‘من چند فیلم به جشنواره سینما حقیقت داده بودم و این فیلم یکی از آنها بود. عروسی پسر زینت فیلمی مستند است بدون دخالت فیلمساز، ضمن این که راوی فیلم خانم زینت است و من بعد از فیلم با ایشان مصاحبه کردم و در واقع او داستان برگزاری مراسم را به صورت مفصل قبلا برای من تعریف کرده بود؛ یعنی هم لابلای فیلم چند مصاحبه زنده داشت و هم جدا به من اطلاعات داده بود. او قصه عروسی و به طور کلی فرهنگ برگزاری عروسی را برای من توضیح داد و من به عنوان متن تحقیقی فیلم از این توضیحات استفاده کردم.’
وی افزود: در این فیلم راوی کسی است که خودش جزئی از آن فرهنگ است و نقطه قوت آن این است که زینت که خانمی باهوش و با سواد بود، لابلای این روایت، گذشته و حال را مقایسه می کرد و توضیح می داد که مثلا در گذشته آن گونه بوده و امروز این گونه است.
‘ما تاکنون چند فیلم عروسی از مناطق بومی و قومی ساخته ایم؛ یک سری اکثرا بازسازی وقایع بوده و یکسری هم بازسازی رنگ و رقص و این چیزها است، در نتیجه این گونه فیلم ها یک سری اطلاعاتی می دهند که مربوط به گذشته ای است که تمام شده و توضیح می دهند که این مراسم این گونه بوده و این گونه انجام می شده است. ضمن این که در آنها دوربین نتوانسته است تا در مدتی طولانی قدم به قدم مراسم را تعقیب کند؛ در صورتی که در فیلم عروسی پسر زینت این فقدان های وجود ندارد؛ به همین دلیل من فکر کردم براین اساس بد نیست که این فیلم را در جشنواره بگذارم.’
این سینماگر اضافه کرد: وقتی این فیلم به جشنواره رفت من ایران نبودم و در هیات انتخاب رد شده بود. به هرحال سلیقه شان بود. مدیر جشنواره آقای «طباطبایی» از این بابت خیلی ناراحت شده بود و می خواست تلاش کند که آن را به قسمت مسابقه برگرداند اما من با این توجیه که برخی اوقات اگر عده ای فیلمت را رد می کنند، خوشحالی دارد چون اگر فیلمت را قبول کند باید به آن شک کنی، با ایشان مخالف کردم. در نهایت و به رغم مخالفت من، آقای طباطبایی اصرار داشت که این فیلم در بخش ویژه نمایش داده شود و من پذیرفتم چراکه خودم هم دوست داشتم که این فیلم را ببینند و به نظرم مناسبت خوبی هم بود که این فیلم دیده شود؛ اگرچه که خیلی از مستندسازان از این انتخاب های هیئت داوران انتقاد داشتند و…
وی افزود: من فکر کردم که این فیلم به دلیل زمینه مردم نگاری ای که در خود دارد، می تواند راهگشا باشد. یعنی این فیلم را کسی می تواند بسازد که سابقه این گونه فعالیت های آیینی را داشته باشد. یکی دیگر از مولفه های جذاب این فیلم این است که ما جغرافیای ده در دستمان است و با رفت و آمدهای تصویری مان آن را به نمایش در می آوریم و صرفا به خانه محدود نیستیم. و یکی از خوبی های نمایش ده این است که شما با یک مجموعه متنوع از موسیقی روبرو می شوید؛ یعنی می شود به صورت کمرنگ گفت که نوعی اتنوموزیکولوژی هم می تواند باشد. یعنی نه موسیقی در صحنه که موسیقی ای که در جای خودش اجرا می شود.
‘دیگر این که دخالتی در موضوع نشده و دوربین تابع مراسم بوده و نکته مهم دیگر فیلمبرداری این فیلم است که تمام آن روی دست انجام شده است. و این برای کاری که ۶ روز بدون پِرتی و تصاویر درب و داغان توانسته انجام گیرد و تصاویر خوبی هم بگیرید، موفقیت قابل توجهی است. و فیلم خیلی خوب و روان و راحت با گزارش زینت پیش می رود و در نهایت هم با گزارش زینت به پایان می رسد. ‘
در باب اهمیت مردم نگارانه فیلم باید گفت؛ این یک مراسم و آیین است که تقسیم کار در آن وجود دارد و این یک تقسیم کار آیینی تمام عیار است که در آن ۶ روزی که ما بین خانه عروس و داماد در حرکت هستیم و دائما زیرنویس می شود که «منزل عروس» و« منزل داماد» قشنگ دیده می شود.
ورهرام افزود: تمام آن رسوماتی که در عروسی اتفاق می افتد به دقت (از پختن غذا و حنابندان و حجله و..) در آن دیده می شود ضمن این که این یک ضبط واقعی مراسم است و شما می توانید به عنوان یک مردم نگار از این فیلم، یادداشت بردارید؛ از لباس ها، فضا، موسیقی، برگزاری خود مراسم عروسی، تزئین هایی که در عروسی انجام می شود و گفته می شود و این که چه کسی چه چیزی می دهد و چه چیزی را می گیرد، و و این که فلان چیز از کجا آمده و از کجا خریداری شده است؛ اینها همه در عروسی به دقت مورد بررسی قرار می گیرد و وجود دارند. به اضافه این که شما برای اولین بار یک مراسم بالماسکه در این عروسی می بینید که در عروسی های قدیم این کار را می کرده اند و زینت این را دوباره زنده کرد چرا که چند سال بود که انجام نمی شد. یک قصه ای است در خود این منطقه که می گوید یک عده ای وحشی هستند و اینها حمله می کنند و کم کم در ارتباط با آدم ها، آدم می شوند و این نمایش در عروسی اتفاق می افتد که لباس های بالماسکه را (با حصیر و پارچه واینها) درست کرده اند؛ یکی گاو شد، یکی روباه، یکی شتر و یکی شیطان.
‘ضمن این که در این مراسم شما هم با آلات موسیقی بسیار سنتی طرف هستید و هم با موسیقی جاز که برای آن سن درست کرده اند؛ یعنی این آمدن ابزار موسیقی جدید را هم در کنار ابزار سنتی نشان می دهد. و اینها برای کسی که علاقه مند به مردم نگاری باشد، سوژه ای جذاب برای مقایسه و مطالعه فراهم به دست می دهد. ویژگی دیگر این مراسم این است که تماشاچی با دست زدن و رقصیدن و… در آن مشارکت می کند؛ یعنی در عروسی دیگر ممکن است نمایش مراسم باعث پچ پچ کردن و عکس العمل هایی اینچنینی شود اما در اینجا باعث همرامی و مشارکت می گردد و این هم ویژگی شاخصی است. ‘
کارگردان فیلم عروسی پسر زینت بیان داشت: یکی از چیزهایی که از من در مورد کارهایم می پرسند این است که چرا در کارهایت مردم دوربین را نمی بینند. در پاسخ باید بگویم که دلیلش سفرهای قبلی من به آن منطقه و میدان، عکاسی کردن و دادن عکس به آن مردم و ارتباط های مستمر با آن آدمها، و دوستی و صمیمتی است که ایجاد می شود. به همین دلیل در فیلم های من «تاراز»، عروسی مقدس و … مردم اصلا دوربین را نگاه نمی کنند و من این را به تجربه یاد گرفته ام که چطور خودم را در محیط نه مخفی که با آن سازگار کنم. در این فیلم همه این تجارب به اضافه این که من فیلمبردار خانواده بودم و این که آنها در تقسیم کارها اصلا توجهشان به این مسائل نیست، باعث گردیده که توجهی به دوربین نداشته باشند. شما اگر نگاه کنید در مراحل مختلف درست کردن قهوه و مرغ و ماهی و نان و … آنها توجهی به دوربین و فیلمبرداری ندارند؛ ضمن این که من سفرهای قبل تری به آنجا داشتم و خیلی از آنها را می شناختم و این شناخت داشتن خیلی به این قضیه کمک کرد. در نتیجه در این فیلم یک فریم رفتار مصنوعی وجود ندارد.
‘در نهایت باید گفت این فیلم ها از این جهت که بازتاب شرایط اجتماعی و زمانه خودشان هستند اهمیت و در کشورهای توسعه یافته آرشیو دارند.آرشیوی اصولی آرشیوی است که همیشه باشد و با تغییرات سیاسی و حاکمیت تغییر نکند، و چنین آرشیوی متعلق به جوامع توسعه یافته و مدرن است. در واقع خود این آرشیو نشانی از توسعه یافتگی است. اما در جوامعی مثل ما و جوامع دیگر، چنین چیزی نداریم. ‘
ورهرام افزود: در ایران آرشیو فیلمخانه ملی چند سال است با تلاش خانم لادن طاهری رو به نظم رفته است ولی باز با یک آرشیو جهانی و سیستماتیک فاصله داریم و دلیلش نه در کمبود دانش که در تغییرات تشکیلات و فضای سیاسی است. در صورتی که مثلا در آرشیو فیلم مردم شناسی یا صدا در اتریش می توانید هر صدایی را از زمانی که با آن دستگاه های بوقی صدا را ضبط می کرده اند تا به حال را بشنوید.
