معرفی دو کتاب درباره مشروطه : تاریخ مشروطه کسروی و ایدئولوژی نهصت مشروطیت آدمیت

کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ شانزدهم: ۱۳۶۳

معرفی نویسنده:

سید احمد حکم‌آبادی که بعدها نام خانوادگی کسرَوی را برگزید، تاریخ‌نگار، زبان‌شناس، پژوهش‌گر، حقوق‌دان و اندیشمند ایرانی بود. که به عنوان استاد ملی گرای حقوق در دانشگاه تهران تدریس می کرد. او در تاریخ ۲۰ اسفند ۱۳۲۴ و در سن ۵۷ سالگی، در اتاق بازپرسی ساختمان کاخ دادگستری تهران به ضرب گلوله و ۲۷ ضربه چاقو توسط گروه فدائیان اسلام کشته شد. احمد کسروی در حوزه‌های مختلفی هم‌چون تاریخ، زبان‌شناسی، ادبیات، علوم دینی، روزنامه‌نگاری، وکالت، قضاوت و سیاست فعالیت داشت. وی بنیان‌گذار جنبشی سیاسی-اجتماعی با هدف ساختن یک هویت ایرانیِ سکولار در جامعه ایران، موسوم به جنبش پاک‌دینی بود که در دوره‌ای از حکومت پهلوی شکل گرفت.

آثار احمد کسروی بالغ بر ۷۰ جلد کتاب به زبان‌های فارسی و عربی می‌شوند. از مهم‌ترین آثار کسروی می‌توان به دو کتاب تاریخ مشروطهٔ ایران و تاریخ هجده‌سالهٔ آذربایجان اشاره کرد که از مهم‌ترین آثار مربوط به تاریخ جنبش مشروطه‌خواهی ایران می‌شوند و تا به امروز مرجع اصلی محققان پیرامون جنبش مشروطیت ایران بوده است. آذری یا زبان باستان آذربایجان، برای نخستین‌بار این نظریّه را مطرح کرد که زبان تاریخی منطقهٔ آذربایجان قبل از رایج‌شدن زبان ترکی آذربایجانی که مورخان از آن به نام «آذری» یاد کرده‌اند، زبانی از خانوادهٔ زبان‌های ایرانی بوده‌است. این نظریه هنوز مخالفانی میان قوم‌گرایان دارد، اما در نزد زبان‌شناسان دنیا به صورت عام پذیرفته شده‌است. (منبع: ویکیپدیا فارسی)

معرفی کتاب:

کتاب تاریخ مشروطه ایران نوشته احمد کسروی برای اولین بار در سال ۱۳۱۹ هجری شمسی در دو جلد منتشر شد.

همانطور که خود کسروی در مقدمه کتابش ذکر کرده است ابتدا مطالب این کتاب به صورت سلسله مقالاتی از سال ۱۳۱۳ در مجله پیمان چاپ می شد، پس از نشر این مقالات تعداد زیادی از خوانندگان تصاویر و مدارکی را که در رابطه با تاریخ مشروطه ایران داشتند برای دفتر مجله ارسال کردند و نتیجه کتابی شده که کسروی به کمک این مدارک و بر پایه آگاهی های خودش نوشته است.
کسروی در ابتدای کتاب یادآور می شود که تاریخ نویس نیست ولی به این کار دست زده است و به عینه ذکر می کند که منبع اصلی در نوشته های کتاب برداشت خودش می باشد. با این حساب نقد بسیاری از کسان که این کتاب را دارای سوگیری می دانند وارد نیست چرا که همانطور که از سبک و سیاق کتاب نیز پیداست، این رساله بیشتر شبیه دفتر خاطراتی از دوران مشروطه است که از دید کسروی نوشته شده است باید توجه داشت که کسروی در زمان مشروطه در ابتدای جوانی بوده و اتفاقات مشروطه به خصوص در تبریز که کانون دوم این انقلاب بود بسیار بر وی تاثیر گذاشته است. نکته جالب نفرت کسروی از محمدعلی شاه است به طوریکه حتی بعد از تاجگذاری، او را به رسمیت نشناخته و همواره در کتاب از او به عنوان محمدعلی میرزا یاد می کند که این را می توان از همان تاثیرات اتفاقات در دوره جوانی بر نگرش فرد تا آینده دانست. از طرف دیگر در آن زمان که کسروی شروع به نوشتن این کتاب کرده بود بسیاری از اسنادی که امروزه برای ما فاش شده است در دسترس او نبوده است ولی مطالب به صورت بسیار جامعی نوشته شده اند به گونه ای که کمتر واقعه ی موثری در دوران مشروطه است که در این کتاب به صورت جزئی و با نام افراد دخیل در آن نیامده باشد. یکی از امتیازات کتاب داشتن تاریخ دقیق اتفاقات می باشد که گاهنگاری دقیقی را ارائه می کند که در کارهای اسنادی می تواند کمک بزرگی باشد. از دیگر امتیازات کتاب داشتن عکس های فراوان از شخصیت ها و وقایع است، این تصاویر هر چند که گاهی بسیار جلوتر از وقایعی آمده که ذکرشان رفته ولی در مجموع جمع آوری این همه مدرک تصویری آن هم در زمانی که تازه دوربین عکاسی رایج گشته بود کار بزرگی است.
می توان گفت خواندن این کتاب برای تمام کسانی که می خواهند درباره مشروطه بدانند لازم است چرا که ویژگی های کتاب باعث شده حتی امروزه که عقاید کسروی ممنوع می باشد، این کتاب به عنوان یکی از منابع تحقیق درباره تاریخ مشروطه همچنان مورد استفاده پژوهشگران باشد. هر چند که قسمت اعظمی از کتاب به وقایع تبریز پرداخته است چرا که کسروی خود در این زمان در تبریز زندگی می کرده و ذکر کارهای مردم این شهر در آن زمان را به گونه ای مطرح کرده است که گویی اگر تدابیر آنان نبود مشروطه هیچ وقت به وقوع نمی پیوست. البته نباید انکار کرد که تبریز به عنوان جایگاه ولیعهد در دوره قاجار نقش مهمی داشت ولی این به این معنی نیست که هر کاری که مردم تبریز در آن زمان انجام دادند درست و بجا بود به طوریکه امروز هم ثابت شده است بسیاری از تندروی های تبریزیان نتیجه سوئی در مجلس اول به جا گذاشت. با وجود پرداختن بسیار به ماجراهای آذربایجان هنوز هم کتاب جامعیت خود را درباره وقایع تهران دارد و نمی توان به این خاطر از اعتبار کتاب کاست.
کسروی یکی از دلایل نوشتن این کتاب را زنده نگه داشتن یاد عده ای می داند که در مشروطه دست داشته اند ولی ممکن است از یاد بروند چرا که همواره در ایران مرسوم بوده کسانی زحمت بکشند و دیگران از دسترنج آنان استفاده کنند بدون اینکه از آنان یادی کنند و باید گفت که توانسته است تا حد زیادی به این امر دست یابد.
این کتاب را می توان با کتاب غرش طوفان از الکساندر دوما به ترجمه ذبیح الله صفا مقایسه کرد چرا که در این کتاب نیز مانند نمونه فرانسوی که ذکر شد وقایع انقلاب با جزئیات و از دید نویسنده شده است. البته دوما در کتاب غرش طوفان هیچ وقت از خودش یاد نکرده است و وقایع را به صورت سوم شخص و داستان گونه از دید اشخاص دیگر ذکر کرده است ولی کسروی در اتفاقاتی که حضور داشته از زبان خود نیز به بیان و توصیف پرداخته است.
در ادامه به معرفی فصول کتاب که در پانزده گفتار و زیر عنوان هایی جزئی تر بیان شده اند پرداخته می شود.

بخش اول
گفتار یکم: ایرانیان چگونه بیدار شدند؟ (از زمان حاج میرزا حسین خان سپهسالار تا آغاز جنبش مشروطه خواهی)
در این گفتار نویسنده به وقایع اواخر دوران سلطنت ناصرالدین شاه و اصلاحات و نوآوری هایی که موجب بیداری مردم گشت می پردازد. سپس به ذکر اتفاقاتی می پردازد که مستقیما در ایجاد اعتراض های مردمی نقش داشتند و مردم را به مسیر مشروطه خواهی هدایت کردند.
زیر عنوان های این فصل شامل: ایران پیش از جنبش مشروطه- حاجی میرزا حسین خان سپهسالار- میرزا ملکم خان و سید جمال الدین- نامه سید جمال الدین به ناصرالدین شاه- آغاز بیداری در توده ایران- روزنامه و دبستان- امین الدوله و کارهای او- وام های ایران- رنجش مردم از بلژیکیان- بر افتادن اتابک و وزیر اعظمی امین الدوله- دستگیری طلبه ها- پیمان گمرکی با روسیان و تعرفه نوین- پیشرفت دبستان ها- فزونی روزنامه ها- حبل المتین- کتاب های طالبوف و سیاحتنامه ابراهیم بیک- شعرهای وطنی
گفتار دوم: جنبش مشروطه خواهی چگونه پیدا شد؟ (پیشامدهای ایران از آغاز جنبش مشروطه خواهی تا داده شدن فرمان مشروطه)
در این گفتار شرح دلایل مهاجرت های صغری و کبری و دست اندر کاران آن، تحصن در سفارت انگلیس و در نهایت نتایج این فعالیت ها آمده است.
زیرعنوان های این فصل شامل: همدستی دو سید- آزردگی نمودن بازرگانان تهران از دست بلژیکیان- آشوب کرمان- ویران کردن سرای بانک- چوب زدن علاءالدوله به پای بازرگانان- پیش آمد مسجد شاه- رفتن کوشندگان به عبدالعظیم- پذیرفتن شاه درخواست ها را- عدالتخانه- بازگشتن کوچندگان به تهران- بداندیشی های عین الدوله- نشست در باغشاه- نامه طباطبائی به عین الدوله- آشوب مشهد و آوازه آن، نامه طباطبائی- کشته شدن سید عبدالحمید- داستان مسجد آدینه- پراکنده شدن مردم از مسجد- کوچیدن علما به قم- درخواست های مردم از دولت- پشتیبانی محمدعلی میرزا از کوشندگان- فرمان مشروطه- کارشکنی های درباریان
گفتار سوم: تبریز چگونه برخاست؟ (حال آذربایجان پیش از مشروطه و گزارش جنبش مشروطه از زمان برخاستن تبریز تا مرگ مظفرالدین شاه)
در این گفتار به طور اخص به وقایع تبریز پرداخته شده است و مجددا از دوران قبل از مشروطه سخن می گوید به طوریکه این گفتار به طور عرضی با گفتارهای پیشین قرار دارد.
زیرعنوان های این فصل شامل: کشاکش های کیشی در آذربایجان- کشته شدن جعفرآقا شکاک- جنگ ارمنی و مسلمان در قفقاز- بدی های محمدعلی میرزای ولیعهد- کوشندگان تبریز- جنبش تبریز- هنایش این جنبش در مردم تبریز- پذیرفتن شاه درخواست تبریزیان را- کارهاییکه مردم می کردند- باز شدن دارالشوری- بیرون کردن میرهاشم و امام جمعه از تبریز- نخستین نبرد با محمدعلی میرزا- بانک ملی- نمونه سهش های ایرانیان- پاسخ سنجیده تبریز درباره بانک ملی- رفتن محمدعلی میرزا به تهران- داده شدن قانون اساسی- روانه گردانیدن نمایندگان از آذربایجان- دلبستگی ایرانیان قفقاز به مشروطه- جنگ حیدری و نعمتی در اردبیل-
گفتار چهارم: چه کشاکش هایی با محمدعلی میرزا برخاست؟ (پیشامدهای سال اول مشروطه از زمان مرگ مظفرالدین شاه تا هنگام درآمدن اتابک به ایران)
در این گفتار کسروی به ذکر حوادثی می پردازد که بعد از تاجگذاری محمدعلی شاه اتفاق افتاد و چگونه او نمایندگان مجلس را به رسمیت نشناخت و باعث مشکلات و سوء برداشت هایی شد که در نهایت به خاطر حفظ قدرت خود مجبور گردید تا اتابک را به ایران فرا بخواند و با وجود بدنامی وی در بین مردم مشروطه طلب او را به سر کار صدارت باز گرداند.
زیرعنوان های این فصل شامل: مرگ مظفرالدین شاه- تاجگذاری محمدعلی میرزا و بی پروایی او با مجلس- کوشش مجلس به برانداختن نوز و پریم- شناسانیدن وزیران به مجلس- شورش بهمن ماه- درخواست های هفت گانه تبریزیان- بی پرده شدن اندیشه های محمدعلی میرزا- گردن گزاردن محمدعلی میرزا به درخواست ها- نخستین دسته ای که از توده جدا گردیدند- کارهای ارجدار دارالشوری- نخستین کابینه قانونی- برخی پیشامدهای تبریز- نخستین بهار آزادی- پیشرفت مشروطه در شهرهای آذربایجان- دشمنی مجتهد با مشروطه- دو تیرگی میانه انجمن و مجاهدان- بیرون کردن مجتهد از شهر- آغاز داستان ماکو- بازگشتن اتابک به ایران- سست کاری مجلس- سررشته داری اتابک-
گفتار پنجم: جستجویی از حال مردم (اندازه هنایش جنبش مشروطه در شهرهای ایران و روزنامه هایی که در ماه های نخست جنبش بنیاد یافت)
در این بخش به طور عرضی با بخش های قبلی در چند عنوان کوتاه به مردم عادی، روزنامه ها و تاثیرات آن بر آگاهی مردم پرداخته است.
زیرعنوان های این فصل شامل: یکی از کمی های جنبش مشروطه- چندگونگی در میان شهرها- فزونی دبستان ها- روزنامه های تبریز- ملانصرالدین و آذربایجان- روزنامه های تهران- دو روزنامه دیگر
گفتار ششم: اتابک به چه نیرنگ هایی کوشید؟ (نیرنگ های اتابک برای به هم زدن دستگاه مشروطه و پیامدهای پیش آمده از سر رشته داری او تا جدا شدن ملایان از مشروطه)
زیرعنوان های این فصل شامل: اندیشه های اتابک- اندیشه های حاجی شیخ فضل الله- آغاز دو دستگی میان علما- کشاکش بر سر قانون اساسی- شورش اردیبهشت ماه در تبریز- دو سخنی میان تبریز و تهران- پافشاری تبریز- دستبردهاییکه علما در قانون می کردند- بیدادگری های پسر رحیم خان- درماندگی مجلس- داستان اکرام السلطان- باز پافشاری تبریز- آمادگی های جنگی تبریز- جنبش مجلس و نتیجه آن- خیزش تهرانیان به یاری تبریزیان- رویه کاری های دربار- پذیرفتن محمدعلی میرزا درخواست مردم را- آمدن میرزا آقا اسپهانی به تبریز- کشته شدن حاجی قاسم اردبیلی-
بخش دوم
گفتار هفتم: نبرد مشروطه و مشروعه به کجا انجامید؟ (ایستادگی های ملایان در برابر مشروطه خواهان و جدا شدن اینان از توده تا کشته شدن میرزا علی اصغرخان اتابک)
زیرعنوان های این فصل شامل: همدستی سه مجتهد- داستان ماکو- داستان سالارالدوله- پیشرفت یکی از خواست های ملایان- کوچیدن شریعت خواهان به عبدالعظیم- آشوب در نجف- یک کار بیهوده ای در اسپهان- بدگمانی هایی درباره تبریز- دید و بازدید گوی ها- آشفتگی در شهرهای آذربایجان- کشته شدن سعدالدوله در زنجان- سرسال سید عبدالحمید و سید حسن- لایحه نویسی بست نشینان- جشن فرمان مشروطه- یکی از لایحه های بست نشینان- کشاکش مرزی با عثمانی- بی پرده شدن نیرنگ های اتابک- دامنه کوشش های بست نشینان- یک لایحه دیگر از بست نشینان- خواستن مردم کناره جویی اتابک را- خیزش آذربایجانیان به دشمنی اتابک- کشته شدن اتابک- عباس آقا که بود و چرا این کار را کرد؟-
این گفتار آخرین گفتار جلد اول بوده و از اینجا به بعد جلد دوم کتاب آغاز می شود.
گفتار هشتم: چگونه دربار به آرامش گرائید؟ (پیشامدهای سه ماهه از زمان کشته شدن اتابک تا هنگامیکه آشوب ها به میدان توپخانه کشیده شد.)
زیرعنوان های این فصل شامل: دلسوزی نابجای مجلس به اتابک- بیرون آمدن بست نشینان- پیمان ۱۹۰۷ در میان روس و انگلیس- گراییدن درباریان به مشروطه- انجمن های ایالتی- جنگ های خوییان با اقبال السلطنه- پاسخ اقبال السلطنه به تلگراف فرمانفرما- دنباله کشاکش مرزی- برخی نیرنگ ها که شناخته گردید- گفتار روح القدس- آمدن محمدعلی میرزا به مجلس- دو تیرگی در میان تبریزیان- برپا شدن انجمن اسلامیه در تبریز- آهنگ فرمانفرما به ساوجبلاغ-
گفتار نهم: چگونه با دیگر کشاکش آغاز یافت؟ (آشوب میدان توپخانه و داستان های دیگر تا بمباران دارالشوری)
زیرعنوان های این فصل شامل: بدخواهی های سعدالدوله و امیربهادر و دیگران- سست کاری های مجلس- تاختن به مجلس و آغاز آشوب- پافشاری مجلس و پایداری آن- پیوستن ملایان به اوباشان- آدمکشی در میدان توپخانه- یک کار بسیار به جایی که انجمن تبریز کرد- پیروزی آزادی خواهان و پایان آشوب- ایستادگی تبریز و بیهودگی آن- پایان کار ملایان- گرفتاری سردستگان اوباش و کیفر ایشان- نخستین خونریزی در تبریز- ایستادگی های دوچیان- فرمانفرما در ساوجبلاغ- رخداد هشتم اسفند- کشته شدن قوام الملک در شیراز- سرکوبی ورامینی ها- باز کشاکش درمیان انجمن ها و دربار- داستان بیله سوار- گریز رحیم خان از تهران- آمدن امام جمعه و مجتهد به تبریز- یک نیرنگی از حاجی سید محمد یزدی- آخرین دورویی از محمدعلی میرزا- یک کوشش بدخواهانه از نمایندگان بیگانه-
گفتار دهم: جستجو از حال مردم (سخن کوتاهی از دگرگونی در جنبش آزادی خواهی پس از نه ماه از آغاز آن و شرح حال برخی روزنامه ها)
زیرعنوان های این فصل شامل: دگر گونی که در جنبش آزادی خواهی رخ داد- روزنامه ها
بخش سوم
گفتار یازدهم: چگونه مجلس به توپ بسته شد؟ (بمباران مجلس و داستان های پس از آن)
زیرعنوان های این فصل شامل: بازپسین کوشش محمدعلی میرزا- بیرون رفتن محمدعلی میرزا از تهران- راه نجات- یک نافهمی دیگر از سران آزادی- راپورت های لیاخوف- خواستن محمدعلی میرزا هشت تن را- خروش تبریز- شورش شهرها یا نمایش های بی پا- بی پروایی مجلس در برابر این درخواست ها- لایحه مجلس- بازپسین نشست های مجلس- آمادگی های نارسایی که در بیرون می رفت- یک مردانگی به جایی از علمای نجف- پاسخ لایحه مجلس از شاه- بازپسین روزها- هفته شور و خروش در تبریز- جنبش ملایان و آغاز آشوب- دست بندی ملایان و خیزش اسلامیه- ایستادگی آزادی خواهان و آمادگی های آنان- سه شنبه دوم تیرماه- آغاز جنگ- شکست آزادی خواهان- مامانتوف چه دیده؟- چه بر سر روسیه و دیگران گذشت؟- سرگذشت میرزا جهانگیرخان و دیگران- سرگذشت های دیگران- پناهیدن تقی زاده به سفارت انگلیس- فردای آن روز- کشته شدن ملک و میرزا جهانگیرخان- با دیگران چه کردند؟- رنجش میانه محمدعلی میرزا و انگلیسی ها- دنباله هایی که زبونی تهران توانستی داشت- در شهرهای دیگر-
گفتار دوازدهم: جنگ در تبریز چگونه آغاز یافت؟ (جنگ های تبریز از آغاز تا هنگامیکه عین الدوله به آنجا رسید و دیگر رخدادهای آن زمان)
زیرعنوان های این فصل شامل: آغاز جنگ و به هم خوردن انجمن- آمدن بیوک خان و سختی جنگ و تاراج- رسیدن رحیم خان به بیرون شهر- درآمدن رحیم خان به شهر- پافشاری گردانه ستارخان- باز شورانیدن ستارخان تبریز را- جنگ های سخت- باز جنگ های سخت- تلگراف هایی از اسلامیه نشینان- سامانی که به کارها داده شد- جنگ های سخت تر- فردای آن روز- کشته شدن نایب محمد اهرایی-
گفتار سیزدهم: چه جنگ هایی با عین الدوله و سپهسالار رفت؟ گفتگوها با عین الدوله و جنگ های با او و سپهدار تا به هم خوردن اسلامیه)
زیرعنوان های این فصل شامل: رسیدن عین الدوله و سپهدار- پشتیبانی هایی که به تبریز می نمودند- یاوری هایی که دیگران می کردند- پشتیبانی که علمای نجف نمودند- انجمن تبریز یا جانشین مجلس- دنباله پیشامدها- کشته شدن شریفزاده- آغاز چیرگی مجاهدان- یک جنگ شبانه سخت تر- سپاه ماکو- یکی از روزهای سخت تبریز- پس از آن روز- قراملک و همکار او- جنگ با قراملک- به خاک سپردن مسیو چلیتو- التماتوم عین الدوله- چشم به راه التماتوم- نافیروزی دولتیان- بازگشت سپهدار از هواداری دولت- فیروزی های پیاپی- بازپسین شکست سپاه ماکو- روز کشته شدن حسین خان- به هم خوردن اسلامیه و تهی شدن دوچی- برخاستن لشکر از کنار شهر
گفتار چهاردهم: چگونه مشروطه خواهان به شهرگشایی پرداختند؟ (گشادن مشروطه خواهان شهرهای آذربایجان را و از دیگر پیشامدهای آن زمان تا هنگامیکه لشگرها دوباره گرد شهر را گرفتند.)
زیرعنوان های این فصل شامل: خوشترین روزهای تبریز- پروایی که درباره بیگانگان می نمودند- فرستادن جعبه برای شجاع نظام- کشته شدن شجاع نظام و دیگران- گشاده شدن سلماس و مرند- آرامش و سامان در درون شهر- گشادن خوی- شب حسن ولی- داستان مراغه- رسیدن حاجی صمدخان به مراغه- جنگ های شیرمین و سردرود- آمادگی های دو سو- مجلس شورای کبری دولتی- تیر خوردن حاجی شیخ فضل الله- یک کار شگفتی از آزادی خواهان قفقاز-
گفتار پانزدهم: چگونه تبریز بار دیگر به تنگنا افتاد؟ (جنگ هایی که بار دیگر در پیرامون شهر با دولتیان می رفت و از رخدادهای دیگر تا زمانیکه جنگ ها پایان یافت.)
زیرعنوان های این فصل شامل: تبریز و خوی و سلماس- آغاز جنگ با صمدخان- جنگ شانزدهم بهمن- آزمودن بمب درباره صمدخان- جنگ الوار- جنگ های ششم اسفند- پس از آن روز- روز چهاردهم اسفند- در آمدن صمدخان به هکماوار- در شهر چه شورشی برخاست؟- گریز صمدخان- جان فشانی های امروز- دشواری بزرگی که رخ می نمود- جنگ های خوی- کشته شدن سعید سلماسی- کشته شدن اسماعیل خان- جنگ های بزرگ ساری داغ- جنگ آناخوارتون- آمادگی برای واپسین جنگ- مستر باسکرویل- جنگ عام غازان یا واپسین جنگ- دامنه جنگ- میانجیگری نمایندگان روس و انگلیس- رو آوردن تبریزیان به محمدعلی میرزا- سر فرود آوردن محمدعلی میرزا به مشروطه-

آدمیت، فریدون، ایدئولوژی نهضت مشروطیت، تهران؛ نشر گسترده: چاپ اول ناشر ۱۳۸۷
معرفی نویسنده:
فریدون آدمیت؛ پسر عباسقلی خان قزوینی در سال ۱۲۹۹ .ش متولد شد. وی در ایام تحصیلات ابتدایی مْحصِل دارالفنون بود و در سال ۱۳۱۸.ش کلاس پنجم را به اتمام رسانده و سه ماه بعد در آزمون نهایی مدرسه متوسطه شرکت کرد. پس از آن به دانشکده حقوق و علوم سیاسی راه یافته و در سال ۱۳۲۱.ش فارغ التحصیل شد. پایان نامه‌اش را درباره زندگی و اقدامات سیاسی میرزا تقی خان امیر کبیر نوشت که دو سال بعد با عنوان«امیرکبیر و ایران» با مقدمه استادش محمود محمود به چاپ رسید. آدمیت در حالیکه دانشجوی دانشکده حقوق بود، در سال ۱۳۱۹شمسی به استخدام وزارت امور خارجه درآمد و سمتهایی را در آن وزارتخانه در ایام حکومت رضاخان و نیز در دوران سلطنت محمدرضا شاه برعهده گرفت. برخی از این سمتها عبارت بودند از: دبیر دوم سفارت ایران در لندن، معاونت اداره اطلاعات و مطبوعات، معاونت اداره کارگزینی، دبیر اول نمایندگی دائمی ایران در سازمان ملل متحد، رایزن سفارت ایران در سازمان ملل، نماینده ایران در کمیسیون وابسته به شورای اقتصادی و اجتماعی ملل متحد، نماینده ایران در کمیسیون حقوقی تعریف تعرض، مْخبر کمیسیون امور حقوقی در مجمع عمومی نهم، نماینده ایران در کنفرانس ممالک آسیائی و آفریقائی در باندونگ، مدیر کل سیاسی وزارت خارجه، مشاور عالی وزارت امور خارجه، معاون وزارت امور خارجه، سفیر ایران در لاهه، سفیر ایران در مسکو، سفیر ایران در فیلیپین و نهایتا سفیر ایران در هند. آدمیت در کنار انجام ماموریت اداری در بریتانیا، وارد دانشکده علوم سیاسی و اقتصاد لندن شد و پس از پنج سال تحصیل در رشته تاریخ و فلسفه سیاسی در سال ۱۹۴۱.م به درجه دکتری دست یافت. (حقدار، علی اصغر، فریدون آدمیت و تاریخ مدرنیته در عصر مشروطیت، تهران، نشر کویر)
فریدون آدمیت بعد از مدتی تقاضای بازنشستگی کرد و از اواخر دهه ۴۰ تمامی وقت و انرژی خود را صرف مطالعه و تحقیق در عصر مشروطیت کرد و با روش تحقیق علمی و تاریخ‌نگاری انتقادی، ایده‌ها و جریانات آن دوران را به موضوع مطالعه خود تبدیل کرد. (تبیان زنجان)
وی برای مدتی از بیماری آمفیزم رنج می‌برد. وی بر اثر شدت یافتن بیماری گوارشی و تنفسی که مدتها به آن ابتلا داشت از چند هفته قبل از مرگ در بیمارستان تهران کلینیک بستری بود و بعدازظهر دهم فروردین سال ۱۳۸۷ در سن ۸۷ سالگی در همین بیمارستان درگذشت. (ویکی پدیا فارسی)
معرفی کتاب:
این کتاب در چهار بخش کلی شکست اصلاحات، تشکیل نهضت مشروطه خواهی، فلسفه سیاسی و اجتماعی و عصر حکومت ملی به وقایع دوران قبل از مشروطه تا بعد از مشروطه یعنی بازه زمانی حدود ربع قرن می پردازد. کتابی نیز در سال های بعدد از نگارش این کتاب به عنوان جلد دوم در ادامه وقایع مشروطیت منتشر شد.
آدمیت در این کتاب از شیوه تاریخ نگاری تحلیلی برای بیان جریانات تاریخی استفاده کرده است. عده ای عقیده دارند که او بیش از حد به نقش روشنفکران تاکید کرده است و رهبری روحانیت را در مشروطه به صورت انفعالی دیده است. با وجود این انتقادات نمی توان انکار کرد که در این کتاب به خوبی ایدئولوژی مشروطیت ریشه یابی شده است. منشا این تفکر از این لحاظ حائز اهمیت است که در جامعه ای که در آن زمان به صورت حکومت مطلقه اداره می شد چه طور مشروطه خواهی در بین مردم به حدی رواج یافت که حکومت استبدادی را وادار به پذیرش و محدود کردن قدرت خویش ساخت. آدمیت سعی کرده است که سوالات دیگری از قبیل دلایل دودستگی در مشروطه و علل مشروعه خواهی را نیز جواب گوید.
در ادامه به معرفی هر بخش به صورت اجمالی پرداخته می شود.
گفتار اول شکست اصلاحات
بخش نخستین: دولت در حرکت قهقری
در ابتدای بخش تقسیم بندی کلی کتاب را که از پایان عصر سپهسالار تا آغاز مشروطیت می باشد ارائه داده است. این تقسیم بندی در سه دوره صورت گرفته: دوره اول از ۱۲۹۸ تا نیمه ۱۳۱۴ که تحلیل قدرت اقتصادی دولت، از دست دادن اعتبار و مرجعیت سیاسی اش در افکار عام، عدم اصلاحات اجتماعی و نفوذ امپریالیسم خارجی را شامل می شود با اینکه شاه فرمان اصلاحات را داده بود ولی میلی به محدود کردن قدرت خویش نداشت. نتیجه ای که این دوره داشت رواج افکار انقلابی و شکل گیری اولین ترور سیاسی (ترور ناصرالدین شاه) بود. دوره دوم از سال ۱۳۱۴- ۱۳۱۶ اصلاحات دولت توسط امین الدوله و آزادی نسبی و رواج مطبوعات. دوره سوم ۱۳۱۶ تا صدور فرمان مشروطیت در این دوره نقشه های رفورم مالی با شکست روبرو شد و لزوم تاسیس یک حکومت ملی در بین مردم احساس شد.
بخش دوم: مردم در پرخاش و ستیز
مردم در شهرهای مختلف نسبت به ظلمی که آن ها می شد معترض گردیدند. عناصر این اعتراضات سه طبقه روشنفکران، علما و بازرگانان بودند. آنچه که باعث یک طغیان جمعی گردید مساله امتیاز توتون و تنباکو به کمپانی رژی بود در این بین قدرت ملت مشخص گردید.
بخش سوم: ادبیات انتقادی
در این بخش کتاب هایی در زمینه سیاست عقلی، حقوق طبیعی، آرای سیاسی جدید، نهضت ملی آزادی و بحث و انتقاد اجتماعی در دوره اعتراض و طغیان عمومی نگاشته شده است، معرفی می گردد. این کتاب ها با عناوین زیر می باشند:
سرگذشت تلماک اثر فنلون نویسنده فرانسوی در توصیف یک حکومت عادل بر پایه عقل، منطق الوحش یا الحمار یحمل اسفارا با ماخذی از کتاب خاطرات خر نوشته کنتس دوسگور فرانسوی. متن اصلی را با توجه به فرهنگ و ذائقه ایرانی تغییر داده است مثلا نام ها را عوض کرده یا حوادثی را به آن افزوده است. بوسه عذرا که کتابی موثر در نهضت آزادی چک و اصلاح دین در سرزمین بوهم بود. کتاب درباره سردار آزادی پرست “زتیزکا” است که لشکر ملی می آراید تا حکومت استبدادی را براندازد. مترجم در آن جمهوری را به مشروطه تبدیل کرده است چرا که در جامعه ایران آن زمان جمهوری خواهان با ملحدان و شورشیان یکی بودند. غوائب عوائد ملل از میرزا حبیب اصفهانی درباره رسوم و آداب ملل دیگر و انواع حکومت در کشورهای مختلف و نوع حکومت مشروطه در کشورهای غربی که باعث پیشرفت آن ها شده است. سیاحتنامه ابراهیم بیک از حاجی زین العابدین مراغه ای. سفر یک بازرگان به ایران و دیدن فرهنگ و اوضاع اجتماع آن زمان ایران. در این کتاب به بیان ایراداتی در وضع جامعه ظلم و استبداد حاکمه پرداخته شده است.
گفتار دوم تشکیل نهضت مشروطه خواهی
بخش چهارم: بحران اقتصادی و نقشه رفورم مالی
در این بخش ایجاد وزراتخانه ها و قانون اساسی، تاسیس مدارس، کارخانه ها و آزادی مطبوعات که باعث نشر روزنامه های بیشتر گردید، بیان می گردد.
بحران مالی، دولت را به فکر اصلاحات مالی انداخت و لایحه اصلاحیه مالی با تمرکز بر دستگاه مالیه، رساندن مالیات کامل ولایات به خزانه، تعدیل دخل و خرج، بستن مالیات مستقیم به مواجب های هنگفت که صاحبان آن ها اساسا مالیاتی نمی پرداختند، استخدام مستشاران بلژیکی برای اداره دولتی گمرک و پستتخانه ارئه شد. همین طور درخواست وامی به کشورهای فرانسه، بلژیک و هلند داده شد که به خاطر دخالت روس و انگلیس ناکام ماند و آن ها ایران را مجبور به گرفتن وام از بانک شاهنشاهی که امتیاز آن در دست انگلیس بود، کردند. به این ترتیب نقشه اصلاحات دوباره با شکست روبرو شد. در این زمان مجددا امین السلطان صدراعظم شد و ایران به روس و انگلیس وابسته تر گردید.
در ادامه این بخش وقایع صدراعظمی عین الدوله و تلاش او در استقامت در مقابل روس و انگلیس آمده است. او تا حدودی توانست در صرفه جویی مالی و تعدیل بودجه مملکتی موفقیت کسب کند. ماجرای تقدیم لایحه نوز به هیئت وزیران در راستای اصلاحات گمرکی و مالیاتی نیز به تفصیل در کتاب آمده است ولی از آنجا که رویه سیاسی بلژیکیان در جانبداری از منافع روس بود و همین باعث شد تا نقشه های اصلاح مالی به ثمر نرسد.
بخش پنجم: بحران سیاسی و اعلام مشروطیت
به گفته خود آدمیت در این بخش بحث بر سر عوامل و طبقات و تشکل حرکت عمومی است و در پی ثبت وقایع نیست بلکه مثل همیشه با جریان تاریخ و تحلیل عوامل تاریخی سر و کار داریم.
در تشکیل این حرکت دو عامل اساسی ورشکستگی و وازدگی نظام سیاسی و بحران مالی از نظر نویسنده وجود داشته و نارسایی اصول حکمرانی از مهم ترین عوامل ذاتی نهضت مشروطه خواهی است. ولی این عوامل که در طول تاریخ تداوم داشتند به علت آگاهی مردم در این زمان به ظهور رسیدند.
سپس توضیحاتی درباره طبقات درگیر در نهضت مشروطه داده شده است.
بخشی نیز به بیان وقایع مشروطه و تحلیل آن ها می پردازد. از نظر آدمیت تنها روشنفکران به مشروطه می اندیشیدند و نسبت به معنای آن درک درستی داشتند. توده بازرگان به منافع خود و روحانیان نیز به خاطر جا نماندن از این قافله از آن حمایت می کردند. در ادامه حوادث آغاز عصر حکومت ملی و نوشتن نظامنامه انتخابات مجلس مطرح شده است.
بخش ششم: تعارضات در سیاست خارجی
تاثیر عامل سیاست خارجی در حرکت مشروطه خواهی
در این زمینه دو کشور روس و انگلیس به عنوان موثرتیرین کشورها در نظر گرفته شده اند و همین طور نگرش بعدی آن ها در دفاع از سیستم مشروطه یا رد آن بررسی شده است.
گفتار سوم فلسفه اجتماعی و سیاسی
بخش هفتم: نظریه سیاست مطلقه
این تفکر یک تفکر ضد مشروطیت بود و در این باب رسالاتی نیز تالیف شده بود. اولین رساله مطرح رساله حقوق دول و ملل یا تحفه خاقانیه از محمد رفیع طباطبائی نظام العلمای تبریزی است که در سال ۱۳۱۲ منتشر گردید. در این رساله حکومت شاه را از جانب خدا دانسته است و آن را قابل ایراد از سوی ملت نمی داند، اگر هم عوامل حاکم ظلم کنند تقصیر از خود مردم است و مردم نبایستی به این خاطر اعتراضی به جانب حاکم کنند و تکلیف مردم فرمانبرداری است. رساله تشکیل ملت متمدن از آقا سید حسین موسوی که آزادی خواهان و جمهوری طلبان را مفسد دانسته است. رساله شیخ ابوالحسن مرندی در رد عقاید مزدکیان و جمهوری طلبان که تکمیل کننده نظرات دو تن قبلی است.
بخش هشتم: دموکراسی سیاسی
“در این گفتار فکر دموکراسی سیاسی را از مجموع آثار جدی مولفان آغاز دوره مشروطه به دست می دهیم. این نویسندگان از گروه ترقی خواهان و روشنفکران جدید به شمار می روند و از نظر حرفه اجتماعی استاد مدرسه علوم سیاسی، وکیل مجلس ملی، مدعی العموم عدلیه و بالاخره خدمتگزاران دولت هستند و منبع افکارشان آثار متفکران بزرگ فرانسه است.”
در ادامه مباحثی درباره اصلاحات سیاسی که در این زمان در اجتماع رایج شد و اینکه منشا حق حاکمیت دولت بر ملت از کجاست؟ مسئله تفکیک قوا در قوانین فرانسه و انگلستان و توضیح سه نظریه حکومت دولت من جانب الله و مطلقه، مشروطه و مطلق ملی آمده است.
بخش نهم: مشروطگی از نظر ملایان
فلسفه عقلی ایرانی- اسلامی، اصل اجتهاد و بنیاد عرفان ایرانی در شیعه باعث شد تا نظر مشروطه در بین علما نیز پذیرفته شود و رساله هایی درباره مشروطه مشروعه تالیف گردد. از رساله های مهم تنبیه الامت و تنزیه الملت از میرزا محمد حسین نائینی که جامع ترین تحلیل اصولی و توجیه شرعی مشروطیت، قانون آزادی و مساوات است.
رساله انصافیه در اصول عمده مشروطیت از ملا عبدالرسول کاشانی و بیان مفهوم تفکیک قوا، همبستگی ترقی اقتصادی با تحول اجتماعی.
بخش دهم: مشروطیت مشروعه
تقسیم بندی روحانیان جامعه به دو گروه طرفدار مجلس ملی اسلامی و متشرعان راست افراطی که قوانین مغایر با اسلام را مردود می دانستند. به نظر آدمیت فعالیت هر دو گروه در نهایت با تائید سلطنت مطلقه می انجامید. معرفی رساله تذکره الغافل و ارشاد الجاهل از نویسنده ای که نام آن معلوم نیست. مشروطیتی را که اصول آن آزادی و مساوات باشد زیر سوال می برد.
بخش یازدهم: دموکراسی سیاسی
در این بخش در ابتدا نویسنده به بیان افکار میرزا آقاخان کرمانی به عنوان یکی از پیشروان فکری دموکراسی اجتماعی در جامعه ایران پرداخته است. سپس کتاب هایی را که باعث ترویج این فکر در جامعه گردید، نام می برد. کتاب هایی مثل اکنمی پلیتیک و اصول جدید اقتصاد سیاسی اثر سیموند سیسموندی که بر روی نوشته های روزنامه نگاران و مولفان آن روز اثر گذاشته بود. مقالات علی اکبر دهخدا که در این زمان را با امضای ع.ا.د در صور اسرافیل چاپ می شد. هنوز در این زمان حقوق کارگران در جامعه ایران مطرح نبود و برزگران مورد توجه بودند. تا سال ۱۳۱۳ که کتابی از محمدعلی خان فروغی (ذکاءالملک دوم) با عنوان اصول علم ثروت ملل از این طبقه اجتماعی تازه شکل گرفته در جامعه ایران صحبت کرد.
رساله بعدی از محمدامین رسول زاده با عنوان تنقید فرقه اعتدالیون یا اجتماعیون اعتدالیون است که دو سوم بحث آن درباره اصول سوسیالیسم است که افکار آن ها را در این کتاب نقد و توشیح می کند. جزوه ای با عنوان اصول دموکراسی به قلم یک نفر دموکرات “لایحه ای است در دفاع فرقه دموکرات ایران آمیخته به مصلحت اندیشی سیاسی و آرایش حزبی” مطالب آن به دو بخش قواعد کلی حکومت مشروطه و اصول دموکراسی اجتماعی تقسیم می شود.
بخش دوازدهم: ادبیات اجتماعی و سیاسی
در ابتدای بخش نویسنده آثار ادبی این دوره را در مقایسه با دوره های قبل چندان دارای ارزش نمی داند ولی آثاری را که در خور بررسی است در ادامه بیان می کند که از نظر او دو کتاب اول ارزشی بیشتر از مابقی دارند.
“طبایع الاستبداد از عبدالرحمان کواکبی ترجمه عبدالحسین میرزا، حقوق و وظایف ملت، همدردی از میرزا اسماعیل دردی اصفهانی، حیات جاوید از میرزا حسن خان منطق الملک، مقیاس ترقی از سعید زاده، تربیت نسوان ترجمه میرزا یوسف خان اعتصام الملک، ندای غیبی یا تازیانه عبرت، شرف ایران و افتخار ایرانیان از شیخ هاشم کاظمینی، دام صیادان یا عبرت ایرانیان، مکالمه سیاح ایرانی با شخص هندی از سید جلال الدین موید الاسلام، میکادونامه از میرزا حسین علی تاجر شیرازی، تاریخ شورش روسیه به صورت داستان از خلیل بیک لبنانی ترجمه عبدالحسین رضوی کرمانی، ارمغان یحیی از میرزا یحیی دولت آبادی، مقاله سوال و جواب در میان فواید مجلس شورای ملی از سید نصرالله تقوی، تیاتر ضحاک از سامی بیک ترجمه میرزا ابراهیم خان امیر تومان. بر این مجموعه باید آثار طنز میرزا علی اکبرخان دهخدا و اشعار سیاسی و ملی نیز افزوده شود.”
در ابتدای معرفی طبایع الاستبداد کواکبی، بیوگرافی کوتاهی از نویسنده کتاب می دهد به نظر آدمیت ارزشمندترین قسمت رساله در تشریح سرشت استبداد است. حقوق وظایف ملت بدون نویسنده چاپ شده است. آدمیت سعی می کند با پیگیری سبک و محتوای نگارش نویسنده احتمالی را بیابد و در ادامه به محتوای رساله که درباره حقوق و وظایف ملت است می پردازد. کتاب بعدی تاریخ شورش روسیه است که چگونگی موفقیت انقلاب ایشان را بیان کرده است. کتاب ندای غیبی یا تازیانه عبرت در زمانی نوشته شده که کشمکش میان مشروطه خواهان و دشمنان مجلس ملی اوج گرفت و درباره ضعف ایرانیان در برابر استبداد است به گونه ای که حتی توانایی مقابله با آن را ندارند.
در ادامه نیز معرفی کوتاهی از آثار دیگر بیان شده است.
گفتار پنجم عصر حکومت ملی
بخش سیزدهم: تحول پارلمانی
۱- نخستین تجربه انتخاباتی: دو ویژگی مهم انتخابات این دوره طبقاتی بودن نمایندگان و تعداد ۶۰ نفر نماینده از تهران به نسبت سایر ولایات بزرگ که تنها ۱۲ نفر نماینده داشتند بود. رای دهندگان شامل طبقات شش گانه شاهزادگان، اعیان و اشراف، علما و طلاب، تجار، ملاکین و فلاحین و اصناف بودند. تعریفی نیز برای سه طبقه دوم ارائه شد.
مشکلات و کار شکنی هایی در انتخاب نمایندگان صورت گرفت. مسائلی هم در باب نمایندگی فلاحین و ایلات (به عنوان یکی از قدرت های سیاسی مملکت) پیش آمد.
۲- رده های اجتماعی و گروه بندی های سیاسی: از میان شش طبقه رای دهنده تنها دو طبقه اول نمایندگان گروه خود را از بین خودشان تعیین می کردند، ۴ طبقه دیگر می توانستند از طبقات دیگر هم نماینده داشته باشند. به این ترتیب ترکیب طبقاتی مجلس به هم می خورد. آدمیت در ادامه ترکیب سیاسی هیئت نمایندگان را به ۴ گروه متمایز تقسیم کرده است: سنت خواهان، میانه روان، ترقی خواهان و عناصر رادیکال، تندروان یا انقلابیون. سپس به معرفی نمایندگانی که در هر کدام از این گروه ها جا می گیرد و تفکرشان پرداخته است.
۳- دستور پارلمانی و تعالی مجلس: چگونگی شکل مجلس در ابتدای کار و بی نظمی و مشکلات آن تا نظم و قدرت گرفتن آن. در این دوره مجلس سه رئیس داشت که هر سه از طبقه آزادی خواهان بودند. به نظر نویسنده صنیع الدوله شالوده نظام پارلمانی را ریخت، احتشام السلطنه مجلس را به سوی کمال برد و ممتاز الدوله کار خاصی نکرد و در زمان او قدرت سیاسی مجلس تنزل بافت. از دیگر ویژگی های مجلس این دوره حضور تماشاچیان فراوان است. همین طور همواره نماینده ای از دو دولت روس و انگلیس در مجلس حضور داشتند.
بخش چهاردهم: حقوق اساسی
از محورهای بحث در این بخش برخورد مشروطیت با مطلقیت و شریعت است.
۱- تدوین قانون اساسی: مسائل مربوط به طرح قانون اساسی توسط همان هیئت که قانون انتخابات و نظامنامه مجلس را تهیه کرده بودند تا تلاش برای تصویب آن
۲- کشمکش میان مجلس و دولت در مسائل قانون اساسی، کشمکش بر سر اختیارات مجلس در هیات دولت و امور قضایی
۳- متمم قانون اساسی: ایده ها و تعاریفی که در متمم به کار رفت مثل برابری همه افراد، آزادی مذهبی و … که باعث اختلاف بین علما و ترقی خواهان شد.
۴- سایر تعارضات حقوقی و سیاسی بین مشروعه خواهان و متجددان (هر چند که به نظر می رسد این تعارضات بیشتر تعارض های سنت ها و عرف جامعه با متجددان بود تا تعارضات دینی): امتیاز بانک ملی- رشوه خواهی- نظامنامه انجمن بلدیه در حذف تئاتر- انجمن نسوان- مشروطیت مشروعه
بخش پانزدهم: اصلاحات اقتصادی و اجتماعی
۱- مجلس ملی علیه استعمار غربی: شرایط بحرانی هنگام تشکیل مجلس بر ایران حاکم بود. اولین کار مجلس نفی قرض خارجی و لزوم اصلاحات بود. به این ترتیب بسیاری از قراردادها و امتیازنامه ها بررسی شد و مشاوران مالی از کشورهای بی طرف برای اصلاحات اقتصادی استخدام شدند.
۲- تنظیم بودجه و تدابیر مالی: تاسیس دستگاه مالیاتی جدید به نفع عموم
۳- لایحه صنیع الدوله و سایر طرح های رفورم: این لایحه شامل دو موضوع بود، یکی مالیات غیر مستقیم بر قند و چای و دیگری مالیات مستقیم و تعیین موارد مصرف آن برای ساخت کارخانه و اصلاح قشون ملی و اعزام محصل به اروپا
بخش شانزدهم: حرکت اجتماعی علیه اربابان و ملاکان در همدان و گیلان
پس از تشکیل مجلس مردم ستم دیده حالا مرجعی برای تظلم خواهی پیدا کرده بودند و اعتراضات زیادی نسبت به نابرابری هایی که در شهرستان ها وجود داشت به دست مجلس می رسید همین طور اکثر شهرها یک انجمن برای خود تشکیل داده بودند. در دو شهر همدان و گیلان نیز بر سر زمین های کشاورزی و ظلم اربابان اعتراضات و تحصن هایی صورت گرفت. این اعتراضات در گیلان به دلیل برانگیختن مردم توسط انجمن ولایتی رشت طولانی شد تا جائیکه روس تهدید به دخالت کرد و به این ترتیب شورش مردم پایان یافت ولی مجددا ماهیگیران صنعت شیلات که امتیاز آن به دست روس بود از دستمزد خود شکایت کردند که تا حدودی نیز مثمر ثمر بود.