مطالعه عوامل جانبی موثر در انتخاب تورهای گردشگری زیارت

مطالعه موردی تورهای زیارت قم‌گردی به مناسب دهه کرامت

گردشگری در اشکال مختلفی همچون گردشگری طبیعی،تاریخی،ورزشی،الکترونیکی،سلامت و مذهبی پدیدار شده است.مقوله ی مذهب به انحنا مختلفی با مسائل مربوط با گردشگری پیوند خورده است با این حال برجسته ترین بعد ان در قالب زیارت و دیدار از اماکن متبرکه تعریف شده است(محمدی و همکاران، ۱۳۹۵ : ۳۵)گردشگری مذهبی عبارت است از بازدید گردشگران از اماکنی نظیر زیارتگاه ها،مقابر،امامزادگان و نظایر ان ها.هدف اصلی گردشگری مذهبی زیارت است که در لغت به معنای” دیدار کردن با شخصی بزرگ، بازدید کردن و رفتن به ارامگاه و قبور امامان و اشخاص مقدس است(معین، ۱۳۸۶: ۱۷۶۷).گرچه غالبا گردشگری زیارت به عنوان کنشی معطوف به ارزش و با هدف اصلی زیارت شناخته می شود اما مانند سایر شاخه های گردشگری، عواملی جانبی بر انگیزش و انتخاب گردشگران مذهبی موثر است.به بیان دیگر در انتخاب هر سفر و هر شاخه از گردشگری، افراد با انگیزه و اهدافی اصلی در سفر مواجه اند اما آن چه مسلم است این است که در کنار اهداف و انگیزه های اصلی عوامل و شاخصه های جانبی دیگری نیز بر انتخاب مقصد و شاخه های گردشگری موثر است.علاوه بر آن که رونق، تحرک و پویایی اقتصادی و اجتماعی بسیاری از شهر ها در نتیجه رونق مراکز مذهبی و گردشگری مذهبی است؛ شناخت عوامل جانبی انتخاب تور های زیارت می تواند به رونق هر چه بیشتر این صنعت، جلب رضایت و وفاداری گردشگران منجر شود.

اسمیت بر این عقیده است که گردشگری و زیارت می توانند دو سر یک طیف قرار بگیرند، در اینراستا احتمال ایجاد ترکیب های سکولار و مذهبی وجود دارد و یک نفر یا گروه، می تواند در یکزمان زائر و در زمان دیگری گردشگر باشد به عبارت دیگر در یک سفر ولو سفری با انگیزه زیارت،بهره بری از فاکتور های مذهبی و سکولار می تواند با یکدیگر وجود داشته باشد.

مطالعات پیشین
قبـــل از انقـــاب در برنامه هـــای چهـــارم و پنجـــم، زیـــارت همـــراه بـــا گردشـــگری در نظـــر گرفتــه شــده و بیشــتر در بخــش زیرســاخت ها مــورد توجــه بــوده اســت. بــا شــروع انقــاب اســامی رویکردهـــا تغییـــر یافـــت امـــا جنـــگ تحمیلـــی رونـــد تهیـــۀ برنامه هـــا را بـــه مـــدت یـــک دهـــه معطـــل گذاشـت که در نتیجه ان توجه به زیارت و گردشگری را تا آغاز برنامه سوم تحت تاثیر قرار داد و در برنامه چهارم توجه بیشتری به گردشگری شد.برنامه پنجم اولین برنامه ای است که به صورت مجزا و دقیق، مسئله زیارت و توجه به شهر های زیارتی را مورد توجه قرار داده است(آقاجانی و همکاران، ۱۳۹۱ :۶۶).آقاجانی و همکاران طی مطالعه ای به بررسی توسعه کمی و کیفی برنامه های عمرانی گردشگری زیارت پرداخته اند.همچنین نهاوندی و نعمتی(۱۳۸۹) طی مقاله ای با عنوان تهدید ها و فرصت های گردشگری زیارت در ایران به دنبال روشن کردن مفاهیم حوزه زیارت و گردشگری مذهبی و سپس بررسی آمار موجود ایران در این زمینه و در ادامه مطالعه ای روی مسافرین مسجد جمکران بوده اند و با جمع بندی نظریه ها و تحقیقات انجام شده، با استفاده از مدل SWOT فرصت ها و تهدیدهای پیش روی گردشگری زیارتی در ایران مورد تحلیل قرار گرفته است .عزمی و خانی(۱۳۸۹)در مقاله خود به بررسی میزان رضایتمندی گردشگران مذهبی پرداخته اند و نتایج مطالعه حاکی از ان است که بالا ترین میزان رضایتمندی ناشی از امکانات ارائه شده در طول سفر است.همچنین نتایج پ
ژوهش حاکی از آن است که میان میزان رضایت و سن همبستگی معکوسی وجود دارد.سلطانی و همکاران(۱۳۹۳) طی پژوهشی در حوزه گردشگران مذهبی مهشد به این نتیجه رسیده اند که رضایتمندی از خدمات در تقویت تصویر ذهنی گردشگران و بهبود دانش فضایی آن ها از مکان ها و جاذبه های گردشگری اثر گذار است.سلطانی و شریف(۱۳۹۴) طی پژوهشی با عنوان رضایت سنجی خدمات گردشگری مذهبی به این نتیجه رسیده اند که میزان رضایت زائران از کیفیت خدمات، تابعی از شرایط اجتماعی است.مطالعات بسیاری حاکی از آن است که در کنار انگیزه اصلی زیارت در گردشگری مذهبی، عوامل جانبی دیگری بر تقاضا و رضایت از این نوع از گردشگری موثر است.

روش پژوهش
روش پژوهش حاضر کیفی است.به طور کلی می‌توان گفت پژوهش کیفی توصیف واقعیت‌ها و ادراک‌ها از دیدگاه افراد است و به عبارت دیگر ادراکات درونی را از منظر ادراک‌کنندگان بررسی می‌کند. از آنجایی که در پژوهش حاضر نیز هدف بررسی عوامل جانبی انتخاب تور از منظر گردشگران است از این روش بهره برده ایم.جامعه مورد مطالعه پژوهش را گردشگرانی تشکیل می دهند که در تورهای زیارت قمگردی ،از تاریخ ۳تا ۱۰ تیرماه ۱۳۹۹ شرکت کرده اند(۴۰۰ نفر). روش نمونه گیری مورد استفاده در این پژوهش نمونه‌گیری در دسترس است و از تکنیک مصاحبه و مشاهده برای گردآوری داده ها استفاده شده است.در پژوهش‌های کیفی، تعداد نمونه از پیش‌تعیین‌شده و مشخص نیست و جمع‌آوری اطلاعات از مشارکت‌کنندگان تحقیق تا مرحله دستیابی به اشباع ادامه می‌یابد. اشباع وضعیتی است که محقق احساس می‌کند داده‌های جمع‌آوری شده در مصاحبه‌، تکرار داده‌های به دست آمده در مصاحبه‌های قبل است. در این تحقیق نیز پژوهشگر پس از انجام ۴۵ مصاحبه به اشباع رسید.روش تحلیل نیز تحلیل تماتیک است که پس از فرآیند کد گذاری باز مفاهیم مرتبط به لحاظ مضمون ذیل یک مقاوله واحد قرار گرفتند.

یافته ها چه چیزی را نشان می دهند؟
یافته های پژوهش حاکی از آن است که علاوه بر انگیزه زیارت که اصلی ترین عامل انتخاب تورهای زیارت است عوامل جانبی دیگری بر انتخاب این تور ها موثر اند که از جمله ان ها می توان به فراگیری مطالب مذهبی، انگیزه آشنایی با ابعاد تاریخی هر یک از امامزادگان و اماکن مذهبی، انگیزه فراگیری مطالب تاریخی و اهمیت قدمت ابنیه مقدس اشاره کرد.
مقوله فراگیری مطالب مذهبی: این مفهوم پر تکرارترین مفهوم در میان مفاهیم استخراج شده است و نشان می دهد گردشگران علاوه بر انگیزه زیارت، انگیزه فراگیری مطالب مذهبی را نیز دارند. وجود این نوع از یادگیری که به یادگیری غیر مستقیم مشهور است در میان گردشگران مذهبی، به عنوان عوامل جانبی موثر در تقاضای تور می تواند به برنامه ریزی بهتر در جهت نیاز های گردشگران منجر شود و نهایتا به رضایت و استقبال از تور منجر شود.
مقوله آشنایی با ابعاد تاریخی: یکی از مقولات جالب توجه و مهم در میان مفاهیم مستخرج، انگیزه آشنایی و فراگیری مطالب تاریخی بوده است.تحلیل یافته ها نشان می دهد اکثر افراد از قدمت تاریخی ابنیه مقدس مطلع بوده اند و با انگیزه فراگیری مطالب تاریخی در کنار انگیزه زیارت به انتخاب این تور دست زده اند.نکته حائز اهمیت اینجاست که اکثر مشارکت کنندگان بیان کرده اند که ضعف در انتقال اطلاعات تاریخی می تواند به مقدار”بسیار زیادی” در نارضایتی از این قبیل تورها موثر باشد.
مفاهیم مقوله آشنایی با ابعاد تاریخی
۱-آشنایی با بافت های تاریخی اماکن مقدس
۲-آشنایی با بستر و بافت تاریخی حول اماکن مقدس
۳-آشنایی با روایت تاریخی مربوط به هر مکان
۴-آشنایی با آیین های تاریخی مربوط به هر مکان

علاوه بر این مقوله پر اهمیت از متن پاسخ مصاحبه ها مفاهیم دیگری قابل برداشت اند که می توان به ان ها اشاره کرد.
۳-زمان بندی: تحلیل یافته ها نشان می دهد، زمان بندی صحیح می تواند در انتخاب تورهای زیارت نقش موثری را اشته باشد.به گونه ای که ۷۰ درصد از مشارکت کنندگان بیان کرده اند که برنامه ریزی و موفقیت این تور در مدیریت زمان نقش موثری در انتخاب این تور را داشته است.
۴-آگاهی از ایمنی وسایل نقلیه:در تحلیل یافته های مصاحبه، اگاهی از ایمنی وسایل نقلیه یکی از عوامل موثر د ر انتخاب تور مذکور معرفی شده است.گرچه نمی توان تنها به استناد این مقاله ایمنی را از عوامل جانبی انتخاب تور زیارتی دانست، اما باید اشاره کرد که ایمنی در رضایت خاطر، احساس امنیت و انتخاب تور مذکور موثر واقع شده است.

منابع:
آقاجانی حسین،امیر فخریان، مصطفی،کاظمی بی نیاز مهدی(۱۳۹۱)، زیارت و گردشگری در برنامه ها و اسناد کلان توسعه کشور، دوفصلنامه مطالعات گردشگری،دوره۱

نهاوندی مریم، نعمتی سیده فاطمه(۱۳۸۹)، تهدید ها و فرصت های گردشگری زیارت در ایران، مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی،دوره ۶، شماره ۲۰
سلطانی علی،شریف حمیدرضا(۱۳۹۳)،رضایت سنجی خدمات گردشگری مذهبی با تاکید بر نقش عوامل محیطی،نشریه پژوهش و برنامه ریزی شهری، ش ۲۳
سلطانی علی،دشتی علی بابایی،احسان و قضایی محمد،ارزیابی کیفیت خدمات گردشگری مذهبی کلانشهر مشهد،آرمانشهر، ش ۱۳
عزمی آییز و خانی،فضیله(۱۳۸۹)،بررسی میزان رضایتمندی گردشگران مذهبی بازدید کننده از امامزاده علی عباس،فصلنامه جغرافیا،ش ۱۴س