مواجهه با مرگ و از دست دادن عزیزان نزد ما به وسعت خود این پدیده متفاوت است و همین تفاوت ها، ویژگی هایی را رقم زده که در میان اقوام و فرهنگ های مختلف نقطه تمایز آنها از یکدیگر شده است. در بلوچستان نیز سوگواری شیوه خاص خود را دارد و با توجه به آنکه در این خطه هنوز زندگی شهری چون سایر نقاط کشور بر زندگی روستایی غلبه پیدا نکرده است این ویژگی ها را پررنگ تر می توان یافت. بلوچ ها سوگواری را «پُرسه» می نامند. این وجه اشتراک، میان آنان و ایرانیان باستان به ویژه زرتشتیان حکایت از ریشه این قوم در تاریخ ایران نیز دارد. در واقع بلوچ ها پس از مرگ عزیزان خود بیش از آنکه به آن مسافر دیار باقی، بپردازند به بازماندگان او توجه می کنند. «پُرسه» که از آن به مراسمی برای پرس و جو کردن از احوال بازماندگان یاد می شود نقطه تلفیق فرهنگ ایرانی و آموزه های اسلامی است.
*«پُرسه» از آن زمان تا کنون
نوشته‌های مرتبط
هنوز می توان در میان زرتشتیان ایران مراسم «پُرسه» را رصد کرد. علاوه بر نقاطی چون یزد، در فارس نیز از واژه پرسه برای مراسم سوگواری استفاده می کنند. در آیین زرتشتیان ، مرگ هر انسان ، پایان زندگی او به شمار نمی آید بلکه آغاز زندگی مینوی برای روان درگذشته و در سرای دیگر خواهد بود . با همین نگرش ، سوگ و عزاداری پس از درگذشت هر زرتشتی ، کاری ناپسند ، ناروا و به دور از انتظار است .
در مورد وجه تسمیه این واژه «نظرمحمد دیدگاه» روحانی اهل دامن در شمال ایرانشهر می گوید:«در بلوچستان ایران چیزی که هنوز اهمیت خود را از دست نداده مراسم عروسی و پُرسه است. با وجود تحولات اجتماعی و ماشینی شدن زندگی ها و تاثیر آن هنوز این دو مراسم به قوت خود باقیست. هنوز مردم به محض آنکه خبر از دست دادن عزیزی را می شنوند سعی می کنند دست به کار تهیه غذا برای خانواده و اقوام درجه یک متوفی شوند تا آنها درگیر پخت و پز غذا نشود».
او دراین باره تصریح می کند: « این واژه به معنای احوال پرسی از بازماندگان متوفی و همچنین پرسیدن احوال میت به کار می رود و در مراسم پرسه سعی بر تسلی خاطر دادن به خانواده متوفی است».
دیدگاه همچنین با اشاره به تاثیر فرهنگ ایرانی و آموزه های اسلامی در این مراسم می افزاید:« قوم بلوچ از نظر فرهنگی قوم بکری به حساب می آید و هنوز آیین و فرهنگ خود را از دورترین زمان های زندگی تاریخی اش حفظ کرده است. دلجویی از بازماندگان و به ویژه توجه به بازماندگان بسیار مورد توجه مردم بلوچستان است. حال آنکه اگر متوفی فرزندان صغیری هم داشته باشد آموزه های اسلامی نیز به این توجه افزوده شده و سعی مردم در مراسم پرسه سر و سامان دادن به آنهاست.»
«عبدالحمید ایران نژاد» دبیر بازنشسته زبان و ادبیات فارسی در ایرانشهر و مدرس دانشگاه آزاد نیز در این باره می گوید:« بلوچ ها قبل از ورود اسلام به ایران، زرتشتی بوده اند و هنوز رگه هایی از آیینهای این دین در مراسم آنها باقیست اما قدر مسلم اینکه، پُرسه از پرسیدن می آید و به همین منظور هم کاربرد پیدا کرده است».
*از عیدگاه تا دیار باقی
در مراسم خاکسپاری، بلوچ ها نیز منتظر می مانند تا بستگان نزدیک و درجه یک متوفی حاضر و بعد برای مراسم خاکسپاری راهی گورستان شوند.
ایران نژاد دراین باره می گوید:« مراسم پُرسه با خبر دادن به اقوام و نزدیکان متوفی شروع می شود و معمولا مراسم کفن و دفن تا حضور نزدیکان و معتمدین انجام نمی گیرد.»
این محقق فرهنگ و زبان بلوچی می افزاید:« پس از آنکه همه افراد مورد نظر حاضر شدند میت را به «عیدگاه» می برند. عیدگاه محلی است که معمولا مراسم نماز عیدفطر و عیدقربان را در آنجا می خوانند زیرا افراد بیشتری در آنجا می توانند جمع شوند.»
مراسم غسل و کفن پوشی میت بر اساس آموزه های اسلامی انجام می گیرد و در این مرحله تنها در خواندن نماز میت بین شیعیان و اهل تسنن که بیشتر بلوچ ها سنی هستند تفاوت هایی دیده می شود.
ایران نژاد می گوید:« اهل تشیع در نماز ۵ تکبیر می گویند و اهل تسنن ۴ تکبیر. اما رسم در این مرحله بر این است که حتما صف هایی که برای نماز تشکیل می شود فرد باشد. در حال حاضر عده ای، دیگر به این مقوله اهمیت نمی دهند ولی این نیز یکی از ویژگی های برپایی نماز میت است».
شیخ نظرمحمددیدگاه نیز درباره مراسم غسل می گوید:« در غسل دادن میت هیچ تفاوتی بین مسلمانان نیست و بر اساس آموزه های اسلامی این کار انجام می گیرد».
ایران نژاد درباره مراسم خاکسپاری به شیوه این کار اشاره کرده، می گوید:« معمولا عمق قبر ۱/۵ متر(یک و نیم متر) است و در انتها در قسمت غربی این گودال محلی را حفر می کنند که به آن «لحد» گفته می شود و میت را در آن می گذارند و سنگ و خشت را بعد جاسازی می کنند و خاکسپاری با پر کردن قبر تمام می شود».
این مدرس زبان و ادبیات فارسی همچنین به خواندن سوره یاسین بر سر قبر متوفی اشاره کرده و می افزاید:« در این مرحله بعد از آنکه همه فاتحه می خوانند و برای آمرزش متوفی دعا می کنند، بستگان درجه یک و به ویژه فرزندان متوفی از حاضران پرس و جو می کنند که آیا متوفی به آنها بدهکار نبوده و در این صورت آنان قرار رفع دین او را می گذارند و اگر کسی هم به متوفی بدهکار بوده معمولا اینجا و در این زمان اعلام می کند».
دیدگاه نیز دراین باره تاکید می کند که معمولا برای حفر قبر خود مردم و نزدیکان پیش قدم می شوند زیرا این کار را دارای ثواب می دانند.
*سنگ قبر
به کار بردن سنگ قبر و آنچه ما بیشتر شاهد ساخت و به کارگیری آن در قبرستان ها هستیم در بلوچستان مرسوم نیست. البته اینک در شهرهای بلوچستان سنگ قبر به کار برده می شود اما اساسا این کار به سادگی هرچه تمام تر انجام می گیرد.
شیخ نظرمحمددیدگاه در این باره می گوید:« به طور معمول در روستاها رسم بر این نیست که مثلا خاک را پخته کنند و با آن سنگ قبر درست کنند. بعد از خاکسپاری ، خاک را به طوری که بلندتر از سطح قبرستان باشد جمع کرده و می کوبند تا در برابر باد مقاوم باشد. بعد اگر متوفی مرد باشد در دو سوی قبر تکه سنگی را قرارمی دهند که نشان دهنده مرد بودن متوفی باشد. اگر فقط یک سنگ بگذارند این به معنای آن خواهد بود که متوفی زن بوده است».
این روحانی همچنین می افزاید:« در فرهنگ بلوچ سعی بر این است که کارهایی را چه مادی و چه معنوی انجام دهند که نفعی برای میت داشته باشد و به همین دلیل از انجام کارهایی که نفعی برای میت ندارد پرهیز می شود».
ایران نژاد نیز دراین باره توضیح می دهد:« سنگ هایی که برای نشانه گذاشته می شود در قسمت سر و پای متوفی بر قبر گذاشته می شود و برای زنان در قسمت سر. امروز شاهد ساختن سنگ قبر برای متوفایان در شهرها هستیم».
* مراسم «سه فاتحه» نخستین مراسم رسمی
بعد از خاکسپاری عمده ترین بخش «پُرسه» آغاز می شود که همان رفت و آمدهای بستگان و آشنایان است و آنها می آیند تا با پرس و جو از احوال بازماندگان متوفی تسلی خاطری برای آنان رقم بزنند.
ایران نژاد دراین باره می گوید:« مراسم رسمی روز سوم پس از مرگ برگزار می شود که به «سه فاتحه» مشهور است. در این روز گوسفندی برای متوفی قربانی و با آن غذایی برای حاضران تهیه می شود. مردان در مسجد و زنان در خانه متوفی به خواندن فاتحه و سوره هایی از قرآن می پردازند.
او در باره سایر مراسم رسمی نیز می افزاید:« مراسم ۱۵ روزه، چهلم، ۶ماهه و سالگرد هم به تناسب خواست خانواده متوفی برگزار می شود ولی عمدتا این مراسم خارج از قبرستان انجام می گیرد».
دیدگاه نیز درباره مراسم می گوید:« رفتن بر سر مزار معمولا رسم نیست و همه تلاش می کنند با خواندن فاتحه و قرآن و انجام کارهایی که ثواب دارد در این مراسم شریک و برای آمرزش متوفی کاری انجام دهند.»
به گفته این روحانی مردم همچنین تلاش می کنند سوگواری از عرف و شرع خارج نشود و کاری خارج از این دو انجام نگیرد.
*دست کمکی برای حمایت از بازماندگان
بخش مهم دیگری از مراسم به برنامه ای مربوط می شود که به آن دست کمکی گفته می شود. در این رسم بلوچها، سعی در دستگیری از خانواده متوفی با کمک های مالی و خوراکی دارند.
ایران نژاد درباره انجام این رسم توضیح می دهد:« این کار بیشتر برای افراد غیرمتمول انجام می گیرد. به ویژه برای متوفایانی که کودک و صغیر دارند این کار مرسوم است. در این برنامه عده ای روغن، برنج و سایر اقلام مصرفی را می دهند ولی عده ای نیز پول کمک می کنند و این اقلام به نزدیکترین فرد به متوفی سپرده می شود.»
در طول زمانی که فردی می میرد تا زمانی که مراسم پرسه همچنان جریان دارد به طور معمولا خانواده متوفی آشپزی نمی کنند و این بستگان و آشنایان او هستند که به این کار مشغولند.
شیخ نظرمحمد دیدگاه در مورد سیاه پوشی و آیینی از این دست در میان بلوچ ها نیز توضیح می دهد:« اصلا رسم بر این نیست که خانواده متوفی سیاه برتن کنند. همان لباس همیشگی استفاده می شود. بعضا خانواده متوفی که نزدیک ترین افراد به او هستند موی سر و روی را تا مدتی کوتاه نمی کنند.»
