محیط زیست در برنامۀ «توسعۀ شمال» کبک

برنامۀ توسعۀ شمال (۱)، که از سوی دولت کبک از سال ۲۰۱۱ در دستور کار قرار گرفته است، مدعی توسعۀ اقتصادی در سرزمینهای شمالی استان کبک است. برای اجرای این برنامه برای یک دورۀ ۲۵ ساله، ۸۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری (خصوصی، دولتی و همچنین خارجی) پیش بینی شده است. ۷۰ درصد سرمایه گذاری از سوی استان کبک و ۳۰ درصد بقیه از منابع خارجی تامین می شود. زمینه های اصلی برنامه یادشده بهره برداری از منابع طبیعی و زیر زمینی است و ساز و کارهایی که به این بهره برداری ها مربوط می شود (راه سازی، ساختمان سازی و…). مهمترین این منابع عبارتند از:

– رودخانه ها و آب های زیر زمینی (که در حوزۀ برنامۀ توسعۀ شمال، سه چهارم کل تولید برق را از طریق سدها شامل می شود)، امیانت (Amiante)، آهن ، طلا ، مس، الماس، نیکل، اورانیوم و جنگلها. به فهرست این منابع باید حیواناتی که در حوزۀ بهره برداری صنعتی (مانند فُکها) شکار می شوند و یا زمینۀ جذب جهانگردان فصلی در فعالیتهایی (مانند ماهیگیری و شکار) را فراهم می آورند افزوده شود.

این برنامه از همان آغاز طرح و اجرایی شدنش با اعتراضهای فراوانی از دیدگاههایی گوناگون و در سه حوزۀ محیط زیستی، زندگی بومیان شمال و اقتصادی روبرو بوده است. در این کوتاه نوشته تنها به برخی مسایل محیط زیستی می پردازیم.

● جنبۀ قانونی

در نوشته¬های رسمی هواداران توسعۀ شمال تاکید شده است که این برنامه بزرگترین طرح اقتصادی است که با توجه به نگهداری محیط در استان کبک انجام می¬گیرد. یادآوری کنم که فعالیتهای صنعتی که نگهداری محیط زیست را بخشی از سنجه های کاری شان در نظر می گیرند را «توسعۀ دامنه دار» (Développement durable) می¬نامند. قانون در بارۀ توسعۀ دامنه دار (۲) که پیش از هرچیز «چارچوبی راهبردی» برای سازمانهای دولتی است و دوقانون دیگر که قانون سازمانهای دولتی (۳) و قانون سازمانهای مالی (۴) باشند را تکمیل می کند، ابزار پرتوانی برای هدایت فعالیتهای صنعتی و اقتصادی در چهارچوب حفظ محیط زیست می تواند باشد. اما روند امور و ساز و کارها چگونه ساماندهی شده اند؟ در این زمینه، دولت لیبرال کبک تعهد کرده است که از آغاز برنامه تا سال ۲۰۳۵، از ۵۰ درصد محیط زیست مناطقی که برنامۀ «توسعۀ شمال» در آنها اجرا می شود، حفاظت کند. ۲۰ درصد این مناطق تا سال ۲۰۲۰ قرار است زیر پوشش حفاظت دولت درآیند و ۳۰ درصد دیگر کام به گام تا سال ۲۰۳۵. (۵) این که چگونه تنها ۵۰ درصد محیط زیست شمال از آسیب فعالیتهای قرار است برکنار بمانند، پرسش خوبی است، اما همان ۵۰ درصد هم جای بحث دارد. به گفتۀ «سازمان پژوهشی و اطلاع رسانی اقتصادی اجتماعی (IRIS)» (۶) با اظهار نگرانی از آن ۵۰ درصد از مناطقی که قرار است به تمامی به اربابان اقتصادی (داخلی و خارجی) وانهاده شود تا با آن هرآن گونه که سود آورتر است رفتار کنند، یادآوری می کند که بنا به قانون معادن کبک (مصوب سال ۱۸۸۰)، به فعالیتهای مربوط استخراج معادن نسبت به دیگر امور ارجحیت داده شود. قانون معادن کبک، هم در حوزۀ اقتصادی (درصد سودی که از فعالیتهای مربوط به آن به جامعه برگشت داده می شود) و هم در زمینۀ محیط زیستی، مورد اعتراض جدی احزاب مخالف دولت بوده است و لزوم بازنگری این قانون کهنه شده را در دستورکار خود دارند. (۷)

● فراورده های معدنی
از سوی هواداران محیط زیست، دو مادۀ معدنی موضوع برنامۀ توسعۀ شمال در تیررس اعتراضها قرار دارند؛
– امیانت. این ماده که از قرن ۱۹ وارد تولیدات صنعتی شده است و بیشتر در پوششهای عایقی از آن استفاده می شده است، ماده ای است بسیار خطرناک برای تندرستی انسان و محیط زیست و به همین علت است که در تمامی جهان استخراج آن از معدن کاملا از آن متوقف شده است. در بسیاری از کشورها شکایت کارگرانی که در این معادن کار می کرده اند و دچار گونۀ ویژه ای از سرطان ریه (mésothéliome) گشته اند هنوز در جریان است. در استان کبک، گزارشهای ارسال شده به کمیسیون «بهداشت و امنیت محیط کار (CSST) نشان می دهد که تا کنون ۲۰ درصد این گروه بیماران مستقیما با امیانت سروکار داشته اند، در دیگر کشورها، آمار اعلام شده ۶۰ درصد بیماران را نشان می دهد. البته خطر تماس با این مادۀ خطرنام تنها شامل معدنکاران نمی شود، ساکنین ساختمانهای قدیمی ای که در آنها از این ماده برای عایق بندی هم استفاده شده است هم در معرض این خطراند. (۸) یادآوری شود که دولت کبک تنها دولتی در جهان است که هنوز پروانۀ استخراج این ماده را می دهد و آن را صادر می کند.
– اورانیوم. از خطرات این مادۀ رادیواکتیو همگی به خوبی آگاهند؛ در همان گام نخستین حفاری ها، سفره های آب زیر زمینی می توانند آلوده شوند. در استانهای کلمبی بریتانیک، نوول اکوس و نوناتسیاووت (Nunatsiavut ( پیش از این موفق شده اند که قانونی را بگذرانند که موقتا بهره برداری از معادن اورانیوم را متوقف کنند. در استان کبک هم ۳۲۰ شهرداری درخواست کرده اند که بهره برداری از این معادن کاملا تعطیل شود و از جیب مالیات دهندگان برای آلوده ساختن محیط زیست هزینه نشود. مارک فافرد (Marc Fafard) از انجمن «ست ایل (Sept-Îles ) بدون اورانیوم» در این باره می¬گوید: «بیشترین برنامه های استخراج معادن اروانیوم استان کبک، در منطقۀ تعیین شدۀ برنامۀ توسعۀ شمال کبک قرار دارند. دولت کبک باید در این باره به نظرات بومیان و مردم کبکی ساکن این منطقه گوش فرا دهد و فعالیتهایش در این زمینه را متوقف کند». (۹) افزون بر آلودگی های محیط زیستی، بهره برداری از این معادن به روند زندگی بومیانی که معادن در منطقۀ آنان قرار دارد لطمه می زند. در این باره، ر. شکاپیو (Richard Shecapio) سرپرست شورای قوم کری (Cri) می گوید:«با توجه به کم و کاستی های مربوط به توافق همگانی، تعرض به فرهنگ ما و مبهم ماندن آسیبهایی که بهره برداری از معدن ارانیوم به ما و محیط زیستمان می زند، نابجاست که از ما بخواهند که به استقبال این برنامه برویم و دست شرکت استارتکو را برای بهره برداری اش باز بگذاریم.» (۱۰)

●جنگلها
۵۳ درصد تولید چوب استان کبک از منطقۀ زیر پوشش برنامۀ توسعۀ شمال، از جنگلهایی به وسعت ۲۰۰۰۰۰ کیلومتر مربع، بدست می آید. ۸۸ درصد این جنگلها در طرح توسعۀ شمال قرار دارند و درختهای موجود مادۀ اولیه صنایع چوب به شمارخواهند آمد. برنامۀ بهره برداری ۸۸ درصدی از این جنگلها و تضمین حفظ ۵۰ درصدی محیط زیست چگونه با هم هماهنگ خواهند شد؟ در این مورد ویژه، یعنی جنگلها، موضوع ظاهرا نزد دولتمردان متفاوت است. سرژ سیمار (Serge Simard) وزیر منابع طبیعی به روشنی می گوید که : «موضوع را بررسی کرده ایم، حوزۀ حفاظت شدۀ جنگلها بین ۸ تا ۱۰ درصد خواهد بود، یعنی با میانگین ۱۰ درصد، نه بیشتر [….]). (۱۱)

یادآوری شود که در سال ۲۰۰۰، گزارش کمیتۀ علمی در بارۀ جنگلهای شمالی به انجام رسید. در این گزارش به روشنی به شکنندگی شرایط زیست محیطی ویژه این منطقه به دنبال فعالیتهای صنایع چوب و قطع درختان اشاره شده است. پیرو این گزارش، وزیر منابع طبیعی آن زمان ۱۰۰۰۰۰ کیلومتر مربع از جنگلهای منطقه را خارج از حوزۀ فعالیتهای صنایع چوب اعلام کرد.(۱۲) برنامۀ توسعۀ شمال این حوزۀ حفاظت شده را نادیده می انگارد.

و در پایان بیافزایم که این نگاهی که به طبیعت پیرامونی چونان سرمایه ای برای بهره برداری می نگرد و نه چونان محیطی که باید در آن و با آن زیست، رویۀ دیگری هم دارد که با آن از یک آبشخور سیراب می گردند و آن هم مسئلۀ نحوۀ زندگانی و مصرف مردمان کشورهایی که «توسعه یافته» خوانده می شوند. «توسعه یافتگی» ای که الگوی خود را، چونان تنها راه خوشبخت شدن، در دهه های اخیر بر همۀ مردمان جهان تحمیل کرده است. فراموش نکرده ایم که در دهۀ های ۷۰ میلادی، روشنفکران نظریه پرداز «توسعه» میزان رشد فرهنگی هر کشوری را وابسته به مصرف کاغذ سالانه می¬دانستند. این جنگلهای جهان و زیست بوم بوده است که هزینۀ این یاوه¬ ها را تا کنون پرداخته است. آیندۀ محیط زیستی زمین با الگوی تولید و مصرف امروزی آیندۀ ناروشنی است. هاروی مید (Harvey Mead) سرپرست کمیسیون توسعۀ دامنه دار کبک در سال ۲۰۰۸ در پایان پژوهشی نتیجه می گیرد که اگر همۀ انسانهای روی زمین به اندازۀ کبکی ها مصرف کنند، ما به ۳ برابر منابعی نیاز خواهیم داشت که کرۀ زمین در اختیارمان گذاشته است. این تنها وضعیت کبک است، قطعا در دیگر سرزمینهای «توسعه یافته» وضع بهتر نیست.

(۱) Plan du Nord
(۲) Loi sur le développement durable du Québec (LDD)
(۳) Loi sur l’administration publique (LAP)
(۴) Loi sur l’administration financière (LAF)
(۵) http://www.ledevoir.com/environnement/actualites-sur-l-environnement/349539/la-necessaire-refonte-du-plan-nord
(۶) Institut de Recherche et de l’informations socio-économiques – Québec
http://www.radio-canada.ca/nouvelles/Economie/2012/03/14/004-plannord-iris-charest.shtml
(۷) Ex. http://www.ledevoir.com/environnement/actualites-sur-l-environnement/352444/le-pq-entend-modifier-le-regime-minier
(۸) http://www.lapresse.ca/dossiers/la-controverse-de-lamiante/201202/28/01-4500824-amiante-on-est-tous-a-risque.php
(۹) Environnement jeunesse, Comprendre les controverses sur le Plan Nord, mars 2012, p. 5.
(۱۰) http://www.lesaffaires.com/secteurs-d-activite/mines-et-metaux/non-a-l-uranium-dit-le-chef-cri-de-mistissini/545217&utm_source=dumemeauteur
برای آگاهی بیشتر از وضع اقوام ساکن این مناطق در مواجهه با برنامۀ توسعۀ شمال، گفتگوی استاد مردمشناسی، سرژ بوشارد Serge Bouchard ))، با خبرنگار روزنامۀ لاپرس در نشانی زیر بخوانید.
http://www.lapresse.ca/actualites/quebec-canada/national/201206/04/01-4531459-lexploitation-du-nord-quebecois-selon-serge-bouchard.php
(۱۱) http://www.radio-canada.ca/region/saguenay-lac/2012/01/16/005-plan_nord-zone-conservation.shtml
(۱۲) http://www.lapresse.ca/le-soleil/opinions/points-de-vue/201110/28/01-4462258-le-plan-nord-vers-une-deuxieme-erreur-boreale.php