استان مازندران به علت شرایط آب و هوایی مرطوب، منابع آبی متعدد از قبیل دریا، رودها و تالاب ها مکان مناسبی برای کوچ زمستانی پرندگان مهاجر از قاره های مختلف با شرایط آب و هوایی مجزا بوده است. یکی از این پرندگان درنای سیبری نام دارد و پراکنگی آن بیشتر در جنوب چین، هند و سیبری روسیه است. شرایط زیست محیطی این پرنده را بیشتر تالاب ها، شالیزارها، نیزارها و دریاچه ها تشکیل می دهد. این پرنده که دارای بلندترین منقار در بین سایر درناهاست، بیشترین وابستگی را به تالاب ها دارد و درحالیکه تا قوزک پا در آب هستند، به جست و جوی موجودات زنده ی کوچک و غدد گیاهان آبزی می پردازند. مشخصات تالاب ها چیزی میان خشکی و دریاست ؛ به این معنی که ممکن است گاه خشک و گاه آبدار باشند و در صورت نزدیکی به دریا با جزر و مد تغییر وضعیت می دهند. مشخصه ی اصلی تالاب ها ماندگاری نسبی آب در آنهاست و آب آنها ممکن است شور یا شیرین باشد.
درناهای گروه شمال روسیه، زمستان ها به سواحل جنوبی دریای خزر (منطقه ی فریدون کنار مازندران) کوچ می کنند. ولی امروزه نسل آنها در ایران تقریبا منقرض شده است. این درناها بین سالهای ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۸ با حدود ۱۰ الی ۱۲ پرنده ثابت ماند، ولی از آن زمان به بعد تعداد این پرنده های مهاجر به ایران کاهش یافت به طوری که در زمستان سال ۱۳۸۵ تنها دو پرنده ی نر در این جمعیت باقی مانده بود. بر اساس گزارش اداره ی کل دامپزشکی استان خراسان شمالی، ۲ درنا در سال ۱۳۸۷ وارد تالاب فریدون کنار شدند، در سال ۱۳۸۸ هیچ مهاجرتی از این پرنده به تالاب صورت نگرفت؛ اما در آبان سال ۱۳۸۹ تنها یک درنا وارد تالاب فریدون کنار شد. بقای درنای سیبری به حفاظت از این گونه و همچنین حفاظت از تالاب هایی بستگی دارد که مناطق تابستان گذرانی، زمستان گذرانی و استراحت این پرنده هستند. این امر وابسته به همکاری کشورهای ایران، افغانستان، آذربایجان، چین، هند، قزاقستان، مغولستان، پاکستان، ترکمنستان، روسیه و ازبکستان است. مسیر های مهاجرت بین مرزی درنای سیبری نمایانگر چالش های حفاظتی است که در سایر موجوداتی که دارای مهاجرت های فرامرزی هستند دیده می شود. بنابراین ، نیاز برای همکاری کشورها، تحت یادداشت تفاهم بین المللی برای حفاظت از درنای سیبری با عنوان یادداشت CMS احساس شدو درسال ۱۹۹۳ تفاهم نامه ای تحت عنوان ” کنوانسیون حفاظت از گونه های وحشی مهاجر، تفاهم حفاظت از درنای سیبری”، به امضای ۱۱ کشور مسیرهای مهاجرت این درنا رسید. به این ترتیب، مسئولان و کارشناسان دولت ها می توانند به صورت ادواری تشکیل جلسه دهند و برنامه ی اقدام خود را برای حفاظت از درنای سیبری تدوین کنند.
در یادداشت تفاهم حفاظت از درنای سیبری، مهم ترین اقدامات برای حفاظت از درنای سیبری و زیستگاه آن تدوین شد که هر دو یا سه سال موردبازیابی کشورهای عضو قرار می گیرد. اهداف اصلی در این برنامه عبارتند از:
۱- کاهش مرگ و میر مستقیم یا غیر مستقیم درنای سیبری
۲- انجام تحقیقات به منظور بهبود اطلاعات اکولوژیکی از درنای سیبری
۳- افزایش جمعیت و تنوع ژنتیکی
۴- بهبود حفاظت از زیستگاه و توسعه ی شبکه ی پروازی در شرق، غرب و مرکز آسیا
۵- افزایش آگاهی عمومی و تبادل اطلاعات
۶- تقویت همکاری های ملی و بین المللی
نوشته‌های مرتبط
هر تلاشی به منظور حفاظت، بدون تغییر رفتار انسانی و افزایش درک از اهمیت حفاظت از درناها و تالاب ها بیهوده است. به منظور افزایش آگاهی عمومی، کشورهای عضو یادداشت تفاهم حفاظت از درنای سیبری، فعالیت های آموزشی بسیاری را با درگیر کردن مسئولان دولتی، محققان، مدیران بخش صنعت، شکارچیان، معلمان، کشاورزان، صیادان، دانش آموزان و رسانه ها انجام دادند. (www.iranbirds.com)
در این میان با توجه به شرایط آب و هوایی استان مازندران و شهر فریدون کنار که یکی از مقصد های کوچ زمستانی درناهای سیبری است، از طرفی کشت برنج یکی از مشاغل عمده ی ساکنان این منطقه است و از طرف دیگر وجود تالاب ها و نیزارهای متعدد در کنار نواحی کشاورزی و برنج خیز، یکی از تهدیدات جدی برای این پرنده محسوب می شود. شالیزارها در استان مازندران از دو منبع آبی تغذیه می کنند که عبارتند از آب رودها و منابع آب زیرزمینی مانند قنات و چاه. مهم ترین مساله ی زیست محیطی که در این زمینه مطرح می شود و کشت برنج در فریدون کنار را با زندگی درناها در تالاب ها پیوند می دهد، عبور آب رودخانه ها از تالاب های مسیری است که در نهایت وارد دریای خزر می شود. بنابراین در صورت استفاده از سموم شیمیایی و کودها در شالیزار توسط کشاورزان، آلودگی آب تهدیدی برای زیست بوم، حیوانات آبزی و غیرآبزی اطراف رودها و حتی در درازمدت خطری برای انسان های ساکن در آن نواحی محسوب می شود.
پروژه ی” توانمند سازی شالیکاران در مدیریت کشت بوم های زراعی برنج” که توسط موسسه ی غیر دولتی توسعه ی روستای سبز و با حمایت مالی برنامه ی کوچک تسهیلات محیط زیست جهانی سازمان ملل متحد UNDP/GEF/SGP)) به اجرا درآمد، با رویکردی مشارکتی درصدد کاهش میزان استفاده از سموم کشاورزی، کاهش هزینه های تولید، افزایش محصول برنج و افزایش درآمد کشاورزان برآمد. برای درک بهتر، به بررسی خلاصه ای از این پروژه می پردازیم.
این پروژه در سال ۱۳۸۱ آغاز شد و در سه فصل زراعی در منطقه ی فریدون کنار که محل زیست گاه زمستانی پرندگان مهاجر است به انجام رسید. به دلیل بالا بودن سطح آب های زیرزمینی در این منطقه، بعد از برداشت شالی، امکان کشت و زرع مانند سایر مناطق در شمال کشور وجود ندارد و این شالیزار ها به تالاب هایی تبدیل می شوند که پرندگان مهاجر از جمله درنای سیبری که نسل آن در حال انقراض است، زمستان را در آن می گذرانند. همانطور که اشاره شد، سموم کشاورزی یکی از عوامل تهدید کننده ی این درناهاست.تلاش برای حفظ نسل این پرندگان با استفاده از شیوه ی مدرسه در مزرعه، در ایران از بخش محیط زیست صورت گرفت؛ در حالیکه در کشورهای دیگر از بخش کشاورزی آمده است. این مورد به عنوان یکی از ویژگی های این پروژه در نظر گرفته شد.
شیوه ی اجرای پروژه به این صورت بود که کار با ۱۶ کشاورز از ۴ روستا آغاز شد که این کشاورزان نمایندگان روستای خود بودند و بعد از دریافت آموزش به شیوه ی مدرسه در مزرعه،
FARMER FIELD SCHOOL))، آموخته های خود را به سایر کشاورزان منتقل کردند. به تدریج به تعداد کشاورزانی که این شیوه را اجرا می کردند، افزوده شد و هزینه ها و میزان استفاده از سموم به طور قابل ملاحظه ای کاهش یافت. محصولات تولیدی توسط آزمایشگاه های مرجع قانونی، آزمایش و عاری بودن آن از سموم شیمیایی تایید شده است. میزان مصرف سموم به تدریج از سال اول کاهش یافت تا در نهایت در سال سوم به صفر رسید و استانداردهای کشت برنج ارگانیک ، سه سال کشت بدون مصرف سم را پایه ی تولید کشت ارگانیک برنج می دانند.
در راستای رسیدن به اهداف پروژه، اولین گام، توانمندسازی کشاورزان در شناسایی مشکلاتشان بود تا بتوانند از میان انبوه مشکلات اولویت ها را تعیین کنند. از آنجاییکه کشت در این مناطق تک محصولی و وابسته به برنج است، مجموعه ی مشکلات به بحث های مدیریت شالیزار و یا کشت برنج مربوط می شد. در گام بعد، یادگیری به مرور جایگزین فرآیند آموزش می شود. در صورتیکه یادگیری بر اساس نیاز واقعی کشاورزان طراحی شود به یک اصل مهم در توانمند سازی کشاورزان تبدیل می شود. در این شیوه از یادگیری دانش نوین و دانش بومی روستائیان تلفیق می شود و در عمل مورد آزمایش قرار می گیرد و بهترین آن توسط کشاورزان به کار گرفته می شود.
نحوه ی اجرای روش مدرسه در مزرعه: رهبران پروژه در ابتدا به تربیت تعدادی تسهیلگر می پردازند، زیرا هرچند کار با کشاورزان دارای متدلوژی بسیار ساده است، اما به همین میزان زمان بر است. تسهیل گران، بستر لازم برای یادگیری کشاورزان را فراهم می کنند تا شناخت این افراد و جوامع محلی از مزرعه و محصولشان بیشتر شود.از طریق این شناخت توان بیشتری کسب می کنند و انگیزه برای مشارکت بیشتر آنها فراهم می شود. یکی دیگر از نقش های تسهیل گران این است که آنچه را در جوامع محلی اتفاق می افتد خیلی خوب به بیرون منتقل کنند. به همین دلیل در این طرح، روزهایی را به عنوان روزمزرعه طراحی می کنند و از مسئولان برای بازدید دعوت می شود تا بتوانند نتایج اجرای طرح را از نزدیک مشاهده کنند.
در این روش مزرعه ای در حدود سه هزار متر انتخاب و به بخش های مختلف تقسیم می شود. کشاورزان در گروه های چند نفره در بخش های مزرعه از ساعت ۹ الی ۱۲، به صورت چرخشی کار می کنند. یک ساعت و نیم در مزرعه و یک و ساعت و نیم دیگر در حاشیه ی مزرعه به بحث و تبادل تجربیات، آماربرداری، جمع آوری و ارائه ی گونه های شناخته شده و ناشناخته ی حشرات می پردازند. تسهیل گر همه ی موارد را یادداشت و مواردی را به صورت غیر مستقیم مطرح می کند تا کشاورزان به تفکر، مشاهده و تجربه روی آورند. برای مثال، آنها با انجام آزمایش های ساده، جانوران گوشتخوار یا گیاه خوار را شناسایی می کنند. گروه های کاری، با حشرات مفید که آفت خوارند و یا حشرات گیاه خوار را که می توانند از محصول تغذیه کنند و آفت مزرعه باشند آشنا می شوند و هنگام استفاده از سموم شیمیایی حشرات مفید و آفت خوارها را لز بین نمی برند. این شیوه علاوه بر بخش کشاورزی و محصول برنج می تواند به سایر فعالیت های درون روستا تعمیم داده شود. دام، طیور، مرتع و سایر فعالیت ها به دلیل توانمند
شدن کشاورزان بهبود خواهد یافت.
تولید محصول سالم نیازمند مدیریت مستمر کشاورز بر مزرعه است. برای کنترل عوامل خسارت زا در شیوه تولید برنج سالم ،علف های هرز از طریق کشت توام برنج با اردک کنترل می شود.اردک تقریبا از کلیه علفهای هرز وآفات بدون وارد کردن خسارت به شالی تغذیه میکند.فضولات آن بعنوان کود مورد استفاده گیاه قرار میگیرد که باعث حاصلخیزی خاک وافزیش عملکرد شالی وکیفیت محصول می شود. این حیوان با بهم زدن گلو لای شالیزار باعث تهویه خاک وتوسعه ریشه ها میشود که این عمل به سلامت خاک کمک میکند.
بیماریها با بهبود شیوه کشت واستفاده از روش های مکانیکی،نصب تله ،پرورش ماهی در شالیزار و…کنترل میشوند.بنا براین هیچگونه سمی در این گونه شالیزارها استفاده نمی شود.
مزارع تحت شیوه IPM دارای شناسنامه هستند واین مزارع توسط مشاورین فنی در طول فصل نظارت می شوند. IPM (INTEGRATED PRODUCTION AND PROTECTION MANAGEMENT)، به معنی تولید تلفیقی و مدیریت حفاظت، شیوه ای از مدیریت محصول است که در طول فصل زراعی تحت نظارت قرار دارد و از افزایش جمعیت آفات جلوگیری می کند؛ به همین دلیل ضرورتی برای مصرف سموم شیمیایی آفت کش نیست.
بنا براین انتظار می رود با رعایت موارد اشاره شده، در سال های آینده شاهد مهاجرت تعداد بیشتری از این پرنده به تالاب فریدون کنار باشیم.
منابع و مآخذ
سایت اداره ی کل دامپزشکی استان خراسان شمالیwww.ivo_nkh.ir
سایت اینترنتی پرندگان ایران www.iranbirds.com
حیدری، حسین،۱۳۸۵، تجربه های پروژه ی توانمندسازی شالی کاران در به کارگیری IPM در شالیزارهای استان مازندران، تهران: انتشارات برگ زیتون
Email: nasrin.seyednejad@gmail.com
عکس: درنای سیبری
منبع عکس: www.photozoo.org
