متفکران آلمان: نوربرت الیاس

ترجمه : بوغیری

الیاس از جامعه شناسان تاثیرگذار قرن بیستم به شمار می رفت. کارهای او که مدت ها مورد توجه نبود، به گونه ای دیرهنگام از دهه ۱۹۷۰ مورد استقبال قرار گرفت. مفاهیمی چون “آشکارشدن” و نیز “جامعه شناسی فرایند و پیدایش” نزد او با یکدیگر درهم آمیخته اند، مفاهیمی که تاثیر روش شناختی نوینی از جامعه شناسی در پیوند با کارل مانهایم مشخص می سازند. مهم ترین اثر الیاس مطالعه “درباره فرایند تمدن” ۱۹۳۹ است.

نوربرت الیاس متولد ۱۸۹۷ برسلاو (آلمان آن زمان- لهستان کنونی) و درگذشته به سال ۱۹۹۰ جامعه شناس آلمانی یهودی تبار بود که از سال ۱۹۳۳ زندگی خود را در مهاجرت به انگلستان و سپس هلند گذرانید. پدرش هرمن الیاس در برسلاو صاحب یک کارخانه منسوجات بود. نوربرت به عنوان تنها فرزند خانواده رشد کرد و بین سال های ۱۹۰۷ تا ۱۹۱۵ را در دبیرستان انسان گرای یوهان (Johannes-Gymnasium) در همین شهر پشت سرگذاشت. پس از دریافت دیپلم به عنوان داوطلب در واحد بی سیم در یک جنگ شرکت کرد. از سال ۱۹۱۷ دیگر قادر به خدمت در میدان نبود و در برسلاو به عنوان سرباز بهیار مشغول شد.

یک سال بعد در دانشگاه برسلاو در رشته فلسفه و پزشکی شروع به تحصیل کرد و پزشکی را تا رسیدن به آزمون دانشپذیری ادامه داد. اما تحصیلات خود را در این رشته متوقف نمود و در تابستان ۱۹۱۹ در دانشگاه هایدلبرگ و نیز در سال ۱۹۲۰ در دانشگاه فرایبورگ به تحصیل پرداخت. الیاس در مجموع مدت تحصیل خود تا سال ۱۹۲۵ عضو جنبش جوانان صهیونیست – آبی، سفید- بود. نیز از ترم نخست سال تحصیلی ۱۹۱۶-۱۹۱۵ به عضویت اتحاد دانشجویان یهودی برسلاو موسوم به کا. یوت. فاو (K.J.V) نیز درآمد. تنها از همان روزها بود که او با متفکران یهودی آلمانی همسن و سال خود مانند اریک فروم، لئو اشتراوس (Leo Strauss) یا لئو لونتهال (Leo Löwenthal) آشنا شد.
الیاس از سال ۱۹۲۲ در یک کارخانه ابزارآلات آهنی به عنوان سرپرست بخش صادرات مشغول به کار شد تا از این راه هزینه تحصیل خود را تامین کند. در سال ۱۹۲۴ در دانشگاه برسلاو دکترای خود در رشته فلسفه را دریافت کرد. عنوان رساله او “پنداره و فرد” و استاد راهنمایش ریشار هونیگزوالد (Richard Hönigswald) بود.
در سال ۱۹۲۴ الیاس به هایدلبرگ رفت و در آنجا تحصیلات خود در رشته جامعه شناسی را از سرگرفت. آلفرد وبر (Alfred Weber) او را به عنوان دانشجون استادی پذیرفت. کار درباره “مفهوم جامعه و فرهنگ فلورانسی در راه ایجاد علم” به ایجاد علوم طبیعی مدرن انجامید. الیاس در سال ۱۹۳۰ تحصیلات استادی خود را رها کرد و به دنبال کارل مانهایم به دانشگاه فرانکفورت در ماین رفت. او در آنجا به عنوان معاون مانهایم در دانشگاه به کار پرداخت و با نوشتن “انسان باوقار” تحصیلات برای رسیدن به درجه استادی را آغاز کرد.

هنوز چندی از نوشته شدن رساله نگذشته و مانهایم به عنوان ارزیاب تایید نشده بود که در ماه مارس ۱۹۳۳ با به قدرت رسیدن نازی، موسسه جامعه شناسی تعطیل شد و به این ترتیب جریان استادی الیاس متوقف شد. این رساله تنها در سال ۱۹۶۹ با شکلی تغییریافته و با عنوان جامعه باوقار منتشر شد. الیاس در سال ۱۹۳۳ بازهم مجبور به جلای وطن شد، نخست به پاریس و سپس به بریتانیا که بعدها تابعیت آن را نیز به دست آورد.

در سال ۱۹۴۰ نوربرت الیاس حین بازداشت هشت ماهه خود به عنوان یک آلمانی نمایشنامه ای را به روی صحنه آورد که خود آن را نوشته بود: قصیده یاکوب بینوا.
الیاس بین سال های ۱۹۵۴ تا ۱۹۶۲ در گروه تازه تاسیس جامعه شناسی دانشگاه لایسستر (Leicester) – که از دیگر شاگردان آن می توان مارتین آلبرو و آنتونی گیدنز را نام برد- سمت مربی را داشت. پیش از آن او مدت درازی در امر آموزش بزرگسالان فعالیت می کرد. او بین سال های ۱۹۶۲ تا ۱۹۶۴ به عنوان استاد جامعه شناسی در دانشگاه غنا مشغول بود و سرانجام به انگلستان بازگشت و در آنجا به عنوان معلم خصوصی به کار ادامه داد.

الیاس از سال ۱۹۷۵ در محل دایمی زندگی خود در آمستردام مستقر و به عنوان استاد افتخاری در ایالات مختلف آلمان مشغول شد. تنها و به خصوص با موفقیت درباره روند تمدن (۱۹۷۶) بود که کار الیاس در آلمان دیده و به رسمیت شناخته شد.

انگیزه اصلی تلاش های او در شکل دادن مفهوم جامعه شناسی پیدایش و به عبارت دیگر جامعه شناسی روند بیان می شود.

جامعه شناسی پیدایش: به منظور توانایی نشان دادن روند اجتماعی در قالب نظریات واقع گرایانه، نظریاتی ناکافی وجود دارند که درباره “جامعه” از دید فرد به اندیشه می پردازند، اما نظریه هایی نیز هستند که از فرد چشم پوشی می کنند و “جمعی” به نظر می رسند. به عکس، باید مردم و ادغامات اجتماعی پویا را در موقعیت کانونی هر پژوهش اجتماعی قرار داد، چیزهایی که به همراه یکدیگر شکل می گیرند. الیاس تحت واژه تکوین (پیدایش)، تصوری از جوامع انسانی را قرار می دهد که یک جانبگی از “جزء” یا “کل” را قدغن می کند، تصوری که در آن، پیوند میان فرد و اجتماع نمایش داده می شود، به بیان دیگر، نوعی وابستگی متقابل درسطوح گوناگون اجتماع. به این ترتیب جوامع در طول پیشرفت خود پیچیده تر می شوند و همین مردم می توانند صورت های گوناگونی بسازند.

نظریات جامعه شناختی که در آن ها روندهای اجتماعی به صورت ایستا نگریسته و نیز به یک حالت کاهش داده می شوند، و همچنین دگرگونی های اجتماعی به مثابه نوعی دنباله وضعیت های به ظاهر پایا در نظر گرفته می شوند که در میان آن، فازهای دگرگونی قرار می گیرد، از نظر الیاس نمی توانند واقع گرایانه باشند. او برای نمونه در مکتب جامعه شناس مشهور، تالکوت پارسونز به انتقاد از این نکته پرداخت. بنابراین از نظر او واقعیت و بنابرآن، جوامع، نمی توانند یک حالت {ثابت} به خود بگیرند، بلکه پیوسته در حرکتند. از این رو به منظور قادربودن به ساخت نظریه های جامعه شناختی، همواره باید به توصیف روندها پرداخت. یکی از پیامدهای این نظر، اینست که هیچ پدیده اجتماعی مفردی بدون نظریه ای مربوط به یک دگرگونی درازمدت قابل درک یا روشن ساختن نیست. او خواستار تنظیم یک نظریه تجربی مربوط به تطور اجتماعی فرهنگی بود و تنها به عنوان هموارکننده مسیر آن به شمار می رود.

الیاس با نظریه خود از سنت دراز تفکری جدا شد که در آن “جامعه” در برابر فرد به معنای مستقل قرار داده می شد. تفکرات او درباره نسبت “جامعه” و “فرد” که در تمام کارهایش دیده می شود، در نهایت به تعریفی جدید از مفهوم “هویت” و “ارزش خویشتن” و نیز در تاریخ جامعه شناسی به نوعی دیدگاه نسبتا نوین نسبت به مردم به عنوان “کنشگران” با یک قلمرو آزاد در چارچوب تکوینات می رسد، تکویناتی که در روندهای اجتماعی به همراه یکدیگر شکل می گیرند. از این گذشته الیاس گسست سنتی علمی میان روان شناسی، جامعه شناسی و علم تاریخ را در می نوردد.

الیاس به خصوص در پژوهش های خود چشم اندازهای نوینی نیز گشود: گسترش فئودالیسم به ارضی سازی در آلمان، پدیدارساختن سازوکار پادشاهی، کاوش در ذهنیاتی که به همراه ژرژ دوبی (Georges Duby) به رشد مکتب تاریخی و نیز نشریه آنال در فرانسه انجامیده بود، و بسیاری یافته های دیگر را باید مرهون تلاش های الیاس دانست.
الیاس صریحا به نوعی زبان علمی قابل فهم ارزش می نهد، زبانی که خود پس از پایان رساله دکترا پیوسته به گسترش آن پرداخت. تقاضای او در این باره، ایجاد مفاهیمی نیز بود که به عنوان “ابزار کار زبانی” دقیق و مناسب بتوانند به خدمت دیدگاه های نوین مشخص شده توسط او بپردازند.

او در طول زندگی خود تقدیرات و جوایزی نیز دریافت کرد:

– ۱۹۷۷: جایزه تئودور آدورنو
– ۱۹۸۰: دکترای افتخاری دانشگاه بیله فلد
– ۱۹۸۶: صلیب بزرگ خدمت کشور آلمان
– ۱۹۸۷: عنوان تقدیر از ملکه هلند
– ۱۹۸۷: پرمیو آمالفی (جایزه اروپایی جامعه شناسی و علوم اجتماعی)

آثار نوربرت الیاس

• Über den Prozeß der Zivilisation, 2 Bde., Basel 1939

o Neuauflagen: Bern / München 1969 und Frankfurt am Main 1976 (als Taschenbuch).

• Die höfische Gesellschaft (1969), Suhrkamp, Frankfurt am Main 2002, ISBN 3-518-58329-8 (Gesammelte Schriften Bd. 2)

• Was ist Soziologie? Juventa, München (1970; mehrere Auflagen)

• Über die Einsamkeit der Sterbenden, Suhrkamp, Frankfurt am Main 2002 ISBN 3-518-58351-4 (Gesammelte Schriften Bd. 6)

• Engagement und Distanzierung (1983) Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003, ISBN 3-518-58381-6 (Gesammelte Schriften Bd. 8)

• Über die Zeit (1984) (orig. „An essay on time“) Suhrkamp, Frankfurt am Main 2004, ISBN 3-518-58421-9 (Gesammelte Schriften Bd. 9)

• Die Gesellschaft der Individuen, [1987] Suhrkamp, Frankfurt am Main 2001 ISBN 3-518-58314-X (Gesammelte Schriften Bd. 10)

• Studien über die Deutschen. Machtkämpfe und Habitusentwicklung im 19. und 20. Jahrhundert, 1989, ISBN 3-518-57998-3

• mit John L. Scotson: Etablierte und Außenseiter , dt. 1990, ISBN 3-518-58318-2

• Symboltheorie, Suhrkamp, Frankfurt am Main 2001, ISBN 3-518-58309-3 (Gesammelte Schriften Bd. 13)

• mit Eric Dunning: Sport im Zivilisationsprozeß. LIT-Verlag. Münster 1982. (Reihe: Sport: Kultur, Veränderung. Bd. 8), ISBN 3-88660-100-5

• mit Eric Dunning: Sport und Spannung im Prozeß der Zivilisation, (orig. „Quest for excitement“), Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003, ISBN 3-518-58363-8 (Gesammelte Schriften Bd. 7)

• Gedichte und Sprüche, bearb. von Sandra Goetz, Suhrkamp, Frankfurt am Main 2004, ISBN 3-518-58386-7 (Gesammelte Schriften Bd. 18)

• The Genesis of the Naval Profession, University College Dublin Press, Dublin 2007, ISBN 978-1-904558-80-4

• Kitschstil und Kitschzeitalter. Mit einem Nachwort von Hermann Korte. LIT-Verlag. Münster 2003. (Reihe: Kleine Bibliothek),ISBN 3-8258-6854-0

منبع: ویکی پدیای آلمانی