میر علیرضا موسوی،امیرحسین جدیدی
مقدمه
نوشته‌های مرتبط
آنچه مسلم است درباره شهری چون تبریز که به لحاظ اهمیت فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در طول تاریخ جزء معدود شهرهای ایران و از جمله مراکز شهری مهم در تاریخ منطقه بوده است گفتنی‌های بسیاری گفته شده و رسائل متعددی در رشته های دانشگاهی نوشته شده است. تکرار این حجم عظیم از اطلاعات تاریخی و جغرافیایی در این مجال، علاوه بر آنکه ناممکن می نماید، تلاشی خالی از محتوا و به صرف موجب اطاله کلام نیز است، از این روی در حد ممکن مؤجز و مختصر به کلیات پرداخته ایم و با گزینش مهم ترین نکات جغرافیایی و تاریخی(بالاخص تاریخ معاصر) مرتبط با طرح اصلی بحث به استقبال بیان ایده خود درباره مسئله توسعه شهری تبریز منطبق با منطق بازار و آسیب های ناشی از آن به بدنه فرهنگی شهر رفته ایم. تمام منظور در این پروژه کلاسی نشان دادن چگونگی فرم یابی فضای فرهنگی در بستر تاریخی شهر تبریز و متعاقب آن فرم زدایی آن با آمدن سیاست توسعه فرمایشی است که موجب اضمحلال و بهم ریختگی هویت فرهنگی شهر و رکود جریان فرهنگی آوانگارد در تبریز شده است.
موقعیت جغرافیایی
شهر تبریز در شمالغرب ایران به عنوان مرکز استان آذربایجانشرقی در موقعیت جغرافیایی ۳۸ درجه و ۱۵ دقیقه طول شرقی و ۴۸ درجه و ۲۳ دقیقه عرض شمالی واقع شده است(اطلس جامع گیتاشناسی ). شهرستان تبریز از شمال به کوههای عون بن علی و پکه چین، از غرب به جلگه تبریز، از شرق گردنه پایان و از جنوب به کوهپایه های آتشفشان سهند محدود شده است. رودخانه قوری چای(مهران رود) شهر را در جهت شمالغرب-جنوب شرقی طی کرده و به دریاچه ارومیه می رسد. ارتفاع این شهر از سطح دریا از ۱۳۴۸ متر در سه‌راهی مرند تا ۱۵۶۱ متر در محله زعفرانیه متغیر بوده و شیب عمومی زمین‌های تبریز به سمت مرکز شهر و سپس به سمت مغرب است(دانشنامه جهان اسلام ).مسافت شهر تبریز تا شهرهای مرزی، مراکز استانی پیرامونی و پایتخت به شرح جدول ذیل است .
نام شهر مسافت به کیلومتر
تهران ۵۹۹
بازرگان ۲۸۰
جلفا ۱۳۵
اردبیل ۲۱۹
ارومیه ۳۰۸
زنجان ۲۸۰
جمعیت
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰، جمعیت شهرستان تبریز در حدود ۱۶۹۵۰۹۴ نفر و جمعیت مرکز این شهرستان ۱۵۰۶۱۸۸ نفر برآورد شده است. جمعیت شهری این شهرستان ۱۵۴۵۴۹۱ نفر و جمعیت روستایی آن ۱۴۹۶۰۳ نفر و تعداد خانوار آن ۵۱۳۲۸۳ خانوار است(درگاه ملی آمار ایران ). تبریز پرجمعیت‌ترین شهر استان آذربایجان شرقی و از پرجمعیت‌ترین شهرهای کشور است. ۴۵ درصد جمعیت استان در شهرستان تبریز و بیش از ۴۰ درصد تنها در شهر تبریز ساکن هستند(استانداری آذربایجان شرقی ).
دسترسی ها
راه آهن:
ایستگاه راه‌آهن تبریز در سال ۱۲۹۵ خورشیدی با بهره‌برداری از محور تبریز-جلفا به‌طول ۱۴۹ کیلومتر در تبریز افتتاح شد. پس از آن در سال ۱۳۳۷ خورشیدی محور تبریز-تهران به‌طول ۷۴۸ کیلومتر به بهره‌برداری رسید(پایگاه اینترنتی راه آهن آذربایجان ).
فرودگاه:
فرودگاه تبریز در سال ۱۳۲۹ با مأموریت ارائه خدمات هوائی، پروازهای برنامه‌ای و غیر برنامه‌ای، آموزشی و نظامی برای مسافرین، متقاضیان و سایر ارگان‌های کشوری و تحت نظارت ضوابط سازمان جهانی هوانوردی ICAO در محل کنونی تأسیس گردید. نام این فرودگاه بر اساس مصوبه شورای فرهنگ عمومی آذربایجان شرقی از فرودگاه بین‌المللی تبریز به فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز تغییر داده‌شد. فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی در شمال غرب کلان‌شهر تبریز واقع شده‌است. این فرودگاه از شمال و شرق به پایگاه دوم شکاری، از جنوب به بلوار بابایی و از سمت غرب به جاده تبریز- جلفا محدود است. فرودگاه بین‌المللی در ارتفاع ۱٬۴۹۴ متری از سطح دریا قرار گرفته و در زمینی به‌مساحت ۴۲۰ هکتار گسترده شده‌است(پایگاه اینترنتی فرودگاه شهید مدنی تبریز ).
جاده ها:
شهر تبریز سه ورودی مشخص جاده ای دارد. ورودی اول واقع در شرق شهر است. آزادراه تهران-تبریز و جاده اهر-تبریز در این ورودی به شهر می رسند می رسد. بزرگراه کمربندی کسایی(جنوبی) و بزرگراه کمربندی(شمالی) این ورودی را به دو ورودی دیگر شهر در جنوب غرب(به سمت مراغه-کردستان) و شمال غرب(جلفا-بازرگان-ارومیه) متصل می کنند. جاده سنتو(بزرگراه باکری) در شرق شهر دو ورودی مذکور را به هم می رساند.
عوارض طبیعی در شهر تبریز
کوه عون بن علی (عینالی):
در بخش شمالی شهرستان تبریز یک رشته بلندیهای سرخ فام معروف به عینالی ( عون بن علی ) واقع شده است که مرتفع ترین نقطه آن ۱۹۶۰ متر از سطح دریا می باشد . کوه عینالی به مجموعه ای از قلل ، تپه ها ، دره ها و … گفته می شود که در محدوده شمالی شهر تبریز قرار گرفته اند . این کوه جزء کوه های « مورو » می باشد از کوههای مهم نزدیک به کوه عینالی کوه دند می باشد و از کوههای دیدنی و خاص منطقه است (پایگاه اینترنتی سازمان توسعه و عمران عون بن علی ) .
ژان بابتیست تاورنیه، جهانگرد فرانسوی که در سال ۱۶۳۶ میلادی تبریز را دیده بود، دربارۀ این کوه چنین نوشته است: «در بیرون شهر کوهی است موسوم به «عین علی و زین علی» که سابقاً روی آن آتشکده و کلیسا بوده و مسلمانان آن را تبدیل به مسجد کرده‌اند و یک دیر خرابه هم نزدیک آن مسجد وجود دارد و سردابی هم هست که چند قبر در آن قرار دارد و ستون‌های سنگ مرمر در آنجا انباشته شده و گویند آن مسجد در اصل، مقبره بعضی از پادشاهان ماد بوده است.»(مشکور،۱۳۵۲: ۷۰-۷۳) .
این کوه با ویژگی بارز خود که سرخ رنگ بودن خاک آن است تصویر ثابتی از تبریز است که تبدیل به بخشی از حافظه بصری شهر شده است. تقریبا از تمام محلات تبریز، در جهت شمالی کوه سرخرنگ عینالی قابل روئت است.
مهرانه رود(آجی چای):
مهران رود یا میدان چای که آن را لیقوان چای نیز می گویند از قله های واقع بین کریم کوه و سلطان کوه که مشرف بر قریه لیقوان هستند در حوالی اسپراخون و قشون سرچشمه می گیرد(کوه های سهند) وبا گذشتن از تبریز در جهت جنوب شرقی-شمال غربی (۲۵کیلومتر) به آجی چای ملحق و به سمت دریاچه ارومیه می رود.
این رودخانه فصلی است و جز در مواقع بارش باران (پاییز و بهار)خشک است. حریم رودخانه (با میانگین پهنای ۱۰۰متر) که از میان شهر می گذرد از سال ۱۳۸۹ کانال کشی شده و تبدیل به فضای سبز شده است.
حریم این رودخانه با توجه به اینکه در بخش اعظم شهر تبریز و به ویژه بافت تاریخی و مرکزی شهر واقع شده است جزئی از حافظه تاریخی شهر محسوب می شود. پیش از اقدام شهرداری برای اصلاح و احیای حریم رودخانه منظره خشک و منجلاب وسیع آن که با زباله های شهری انباشته می شد با حجم عظیمی از پرچین از دیده شهروندان پنهان نگه داشته می شد. موقعیت ویژه این رودخانه موجب شده است تا با احداث خیابان عریض در طرفین این رودخانه حجم بالایی از بار ترافیکی شهر کنترل شود(صومی، مهسا؛ فریده نقدی و اکبر نیکخواه، ۱۳۹۳) .
خیابان ها، میدان ها و محلات مهم شهر
طبق اسناد تاریخی موجود (کتیبه سارگون و سفرنامه ها) شهر تبریز همچون دژی تا قرن پنجم و ششم قمری با محوریت بازار شهر تکوین یافته بوده است.
هشت دروازه ای که در شکل نخستین شهر تبریز برقرار بوده اند در دوره های تاریخی بعدی و گسترش شهر تبریز به هشت محله اصلی شهر شدند که نقش تک تک آن ها در جریانات تاریخی معاصر شهر قابل مطالعه و بررسی است. دروازه های باروی تبریز که به قاپی شهرت دارند عبارتند از: دوه چی(شتربان)، ششگلان، سرخاب، باغمیشه،خیابان، نوبر،میارمیار و گجیل. متعاقب این ساختار شهری محلات هسته مرکزی شهر عبارتند از: بازار، دوه چی، میارمیار، ششگلان، سرخاب، خیابان(مارالان) و چرنداب. در ادوار تاریخی بعدی توسعه شهر به قرار اطلاعات جدول زیر صورت پذیرفته است (بهمنش راد،۱۳۸۹: ۱۸۲-۲۰۴) .
دوره تاریخی مناطق شهری جدید
ایلخانیان ربع رشیدی و شنب غازان
آق قویونلوها باغشمال
صفویه قویون میدانی، قره آغاج،حکم آباد
قاجاریه رشد آبادی های اطراف شهر(حومه)، مانند لاله
۱۳۴۷-۱۳۵۳ ایجاد شهرک های مسکونی در حومه شهر:ولیعصر
۱۳۵۳-۱۳۶۳ زعفرانیه، ائل گلی(مسکونی)، آخماقیه، سردرود
۱۳۶۳-۱۳۸۰ ایجاد شهرک های متعدد در اطراف شهر تبریز
از جمله گره های ارتباطی مهم تبریز در زمان کنونی می توان به سه میدان بسیج، آذربایجان و فهمیده اشاره کرد. در لایه درونی تر که متعلق به دهه های قبلی است گره های ارتباطی اصلی عبارتند از میدان پنجم مرداد، میدان بهشتی(منصور)-آبرسان، میدان ابوریحان، میدان نصف راه. در نهایت چهارراه ها و میدان های بافت مرکزی شهر عبارتند از: میدان دانشسرا، میدان شهدا، میدان نماز، میدان گجیل، میدان قونقا(گلستان)، چهارراه باغشمال، چهارراه شهناز و میدان عمارت شهرداری.
اتوبان های شهر تبریز عبارتند از کنارگذر شمالی(پاسداران)، کنارگذر جنوبی(کسائی) و کنارگذر غربی (باکری) که دورتادور شهر واقع شده اند. بولوارهای اصلی داخلی شهر عبارتند از: کمربند میانی(آزادی)، چایکنار و جاده سنتو، آذربایجان و ستارخان. خیابان های اصلی شهر نیز امام خمینی، عباسی، بلوار ۲۲ بهمن، مارالان، ۱۷شهریور و خیابان جمهوری اسلامی را شامل می شود.
از جمله بناها و مراکز نمادین شهری تبریز می توان بازار سرپوشیده تاریخی تبریز، ارگ علیشاه، شاهگلی(ائل گلی)، عمارت و چهارراه شهرداری، مسجد کبود، مقبره الشعرا و میدان صاحب الامر را برشمرد.
بافت مسکونی شهر
شهر تبریز را می توان به سه بخش مسکونی تقسیم کرد:
الف: بافت فرسوده
این بخش از تبریز شامل تمام محله های تاریخی، آثار باستانی، مراکز سیاسی و اقتصادی با محوریت بازار تاریخی تبریز است.
ب: بافت سازه های جدید
این بخش از شهر که عمدتا در شرق گسترش یافته، مسیر توسعه شهری نیز می باشد. شهرک های جدید که در منتهی علیه شرقی، خارج از شهر در حال تأسیس هستند رفته رفته مرکزیتی برای این بافت جدید شهری ایجاد خواهند کرد.نظر به اینکه مسیر ساخت شهری در غرب با شهرک های صنعتی وسیع، در شمال با کوه عینالی و در جنوب با کوه سهند مسدود است.عمده فضاهای تفریحی، رفاهی و مراکز خرید جدید در این بخش احداث شده اند و یا در دست احداث می باشند.
ج:بافت حاشیه نشین
مهاجرت وسیع مردم آسیب دیده از فقر به تبریز به ویژه از شهرها و روستاهای شمالغربی استان(اهر، کلیبر، هریس و ورزقان)، موجب رشد حاشیه نشینی در این شهر شده است. بافت حاشیه نشین شهر شامل ناحیه وسیع شمالی و شمال غربی شهر و منتهی الیه جنوبی است. تمرکز جمعیت در این نواحی دوبرابر سایر مناطق شهری تبریز است.
گردشگران در مواجهه با شهر تبریز، با توجه به مسیرهای ارتباطی اصلی، معمولاً بخش توسعه یافته شهر را مشاهده می کنند و در صورتی که تعمد و به اختیار نباشد بافت حاشیه نشین و توسعه نیافته شهر تبریز دور از چشم شان خواهد ماند.
تاریخچه ای مختصر درباره تبریز
پیدایش تا دوران معاصر:
شاردن در سیاحتنامه خود می نویسد: “در تمام عالم، من شهری نمی شناسم که درباره بنا، پیدایش و نام اولیه آن، نویسندگان جدید این قدر زیاد بحث و جدل کرده باشند.”(شاردن جلد۲ ص۴۱۱) . با مراجعه با روایت های متعدد پیرامون این مسئله ما نیز با شاردن هم عقیده هستیم. جالب آنجاست که روایت های متعدد مربوط به ایران باستان و تاریخ بعد از اسلام است و گویی در هر دوره ای شهری در موقعیت تبریز کنونی احداث و بنا شده است. آنچه به نظر معقول می رسد این است که وقوع زمین لرزه های بنیان کن در طول تاریخ (ر.ک زمین لرزه های تبریز، نوشته یحی ذکاء ۱۳۶۸) موجب تعدد این روایت هاست. به هر روی با عنایت به یافته های باستانی در پیرامون مسجد کبود(در مرکز شهر) می توان گفت تاریخ شهر تبریز در هفت لایه خاک مدفون گشته است که بنای آن را حداقل به عصرآهن باز می گرداند. با چنین پرده ابهامی که بر تاریخ باستان شهر افکنده شده است ریشه و وجه تسمیه نام آن نیز محل تردید و بحث و جدل های فراوانی است. آنچه مشخص است تاکنون این شهر به نام های: تارماکیس، تارماکیزا، تاوراکیس، تاورژ، تاورش، تاوریز، توریس، توریز، تربیز و تبریز نامیده شده است(برگرفته از کتاب تاریخ تبریز نوشته مجید رضازاده عموزین الدین) .
در اسناد مکتوب تاریخی مربوط به دوره بعد از اسلام شاهد آن هستیم که شهر تبریز به تواتر مورد توجه حاکمان و شاهان بوده است و به سبب موقعیت ویژه جغرافیایی که دارد و در آستانه فلات ایران به سمت آناتولی و اروپا قرار گرفته است همواره شاهد فراز و فرودهایی چون هجوم و غارت، توسعه و عمران و دارالحکومگی بوده است.
به هر روی، نقطه عطف تاریخی شهر تبریز تاجگذاری سلطان اسماعیل، بنیانگذار سلسله صفوی در سال ۹۰۷.ق در این شهر است(تاریخ جهان آرای عباسی ، صص ۴۶۵–۲۲۶؛ لب التواریخ ، صص ۳۹۴–۳۹۵). البته این به معنای پایان محنت ها و فراز و فرودهای تبریز نیست، چرا که بلافاصله پس از تاریخ اعلان سلطنت صفوی، این شهر مورد یورش همسایه قدرتمند ایران، امپراطوری عثمانی قرار گرفت.
اما جریان اصلی تاریخ تبریز که با تاریخ جغرافیای کنونی ایران درآمیخته، مربوط به عصر سلطنت قاجاریه است که تبریز در آن دوران به عنوان ولیعهدنشین، دومین شهر حکومتی ایران و دروازۀ ورود مدرنیته به کشور شده است.
به باور نگارندگان طبق شواهدی که تاریخ به دست می دهد، شکست از روسیه در عهد عباس میرزا و سلطنت فتحعلی شاه موجب آشکار شدن سوال هایی مهم در ارتباط با علل شکست مذکور گردید که این خود آغاز دوران تازه ای در تاریخ ایران را سبب گشت.این تجربه تاریخی عباس میرزا و حلقه وفاداران وی را(مکتب تبریز) به حرکت فکری در جهت رفع نابسامانی ها و علل عقب ماندگی واداشت. به دنبال این جریان تاریخی نخستین افراد دگراندیش ظهور یافتند که می توان به فتحعلی خان اخوندزاده، طالبوف تبریزی، زین العابدین مراغه ای و ملکم خان اشاره نمود. این افراد در جهت تکوین و شکل گیری جریان روشن فکری در تبریز و ایران عمل کردند.
در اواخر سلطنت قاجاریه فضاهای فرهنگی شهر تبریز که مرکز تجمع هنرمندان و نویسندگان منتقد بود شکل یافته و مشخص شدند.
سه تجربه تاریخی مهم در تبریز معاصر عبارتند از : قیام تبریز در مشروطه (۱۲۸۷-۱۲۸۸)، قیام شیخ محمد خیابانی (۱۲۹۷) و فرقه دمکرات آذربایجان (۱۳۲۴-۱۳۲۵).
تاریخچه فضاهای شهری
همراستا با ایده محوری این پروژه کلاسی بافت شهری منطبق با رویدادهای مورد اشاره به این صورت بوده است:
قاجاریه: ششگلان به عنوان منطقه ولیعهد نشین شهر
مشروطه: محله محوری امیرخیز و راسته بازار
استیلای فرقه دموکرات: میدان ساعت و میدان قونقا
در یک نگاه کلان تر بستر جغرافیایی وقوع تاریخ معاصر تبریز و در نتیجه شکل گیری فضاهای فرهنگی در ذیل آن در امتداد خیابان امام خمینی و محدوده ی میدان قطب(قورد میدانی) و میدان بهشتی(منصور) از یکسو تا باغ گلستان و قونقا در سوی دیگر واقع شده است.
آنچه که مورد توجه ما در اینجا بوده است سنگینی بار فرهنگ تصنعی و بازاری مناطق توسعه یافته در غرب شهر است که به مدد مراکز تفریحی، خدماتی، فروشگاهی و فرهنگسراهای دولتی با سازه های عظیم و لوکس بر دوش بافت تاریخی مورد اشاره ما وارد می گردد. فراتر از این در همین ایام، طرح احیای بافت فرسوده که با معنای ساخت و ساز پاساژهای عریض و طویل عجین شده است رفته رفته به خود فضای تاریخی-فرهنگی شهر رخنه کرده است و طرح های عظیم تجاری که در میدان بهشتی(منصور) تا چهارراه شهرداری(محدوده مسجد کبود) و در سوی دیگر باغ گلستان و بنای عظیم مصلای تبریز که جایگزین اثر تاریخی ارگ علیشاه شده است در عمل چیزی از هویت تاریخی- فرهنگی فضاهای شهری تبریز باقی نخواهند گذارد. از سوی دیگر تجمع مهاجران شهرهای توسعه نیافته استان در محلات شمالی و شمال غربی تبریز(منطقه سه) موجب دگرگونی جمعیتی و فرهنگی شهر در این بخش شده است . اثرات سوء سیاست اقتصاد نئولیبرالی که در شکل دو تکه شدن جامعه میان فقیر و غنی ظاهر می گردد، در نهایت دامنگیر فضای تاریخی-فرهنگی شهر تبریز و بافت تاریخی آن شده است.
این شکل از توسعه شهری با خود علاوه بر تغییر هویت مراکز فرهنگی شهر، تخریب مستقیم آثار تاریخی را به همراه دارد. در نمونه هایی چون سایت باستانی مسجد کبود، میدان صاحب الامر و میدان بهشتی(منصور)، میدان شهرداری و مصلای تبریز در ارگ علیشاه به وضوح شاهد این مسئله بوده ایم. گویی همانطور که در ابتدای متن اشاره شد در هر دوره و عصر تاریخی تبریز از نو ساخته شده و دوباره به خاک سپرده می شود و هویت آن جز در یادها و کتیبه ها و نوشته ها باقی نمی ماند. امروز که زلزله ای نیامده، اثرات ویرانگر سیاست هایی را شاهد هستیم که درست به همان قدرت(و چه بسا قوی تر از) زلزله های خانمان برانداز، تاریخ و هویت تبریز را محو و نابود می سازند.
بناهای جدید و مدرن که گاه به حدی نامأنوس با تاریخ و فرهنگ بومی شهر است که به مانند وصله ناجور در شهر نمایان می شوند، با خود کژکارکردهایی به همراه داشته اند که بخشی از آن مربوط به روابط اجتماعی و فرهنگی شهر است. از جمله این کژکارکردها رواج فرهنگ مصرف گرایی و سبک زندگی لوکس، تبدیل شدن این مراکز به پاتوق های ضد هنجاری برای نوجوانان و اثرات روانی سوء آن بر خیل عظیم قشر فقیر جامعه تبریز است.
فضاهای فرهنگی شهر تبریز
به طور کلی می توان فضاهای فرهنگی شهر تبریز را در دسته های مشخصی قرار داد که شامل مراکز رسمی آموزش عالی، پاتوق های غیر رسمی همانند برخی پارک ها و کافه های سنتی، فرهنگسراهای شهرداری، مراکز تجاری-تفریحی مدرن، کتابفروشی های قدیمی و زنجیره ای، سینماها، پارک ها و تفرجگاه ها دانست.
در خصوص این مکان های شهری ذکر چند نکته از نظرگاه مسئله محوری ارائه حاضر مورد توجه است:
۱- رقابت بسیار شدید فضاهای فرهنگی سنتی و مهد ادبیات و هنر آوانگارد در برابر مراکز فرهنگی بازاری و یا دولتی متشکل؛
۲- ساخت و ساز بی وقفه مراکز تجاری و تفریحی مدرن که در سالیان اخیر دامنه شان به بافت قدیمی شهر رسیده است و به سرعت در حال تصویرزدایی آنهاست؛
۳- مسئله جنسیت در فضاهای فرهنگی شهر که به طور ملموسی موجب پدیدآیی چارچوب ها و الگوهای جنسیتی برای مکان ها و فضاهای فرهنگی شهری شده است؛ برای مثال دلیل کشش بانوان به فضاهای مشخص شده ویژه شان(نظیر پارک های بانوان) و تک جنسیتی بودن مراکز فرهنگی سنتی به صورت الگویی غالب در این مقوله قابل بررسی است.
طرح مسئله
در پایان به منظور تجمیع بحث می توان گفت سیاست های نئولیبرالی و توسعه مبتنی بر بازار از سویی و مهاجرت توده ای شهرهای فقیر استان به شهر تبریز از سوی دیگر، جامعه کاملا دوگانه ای(فقیر-ثروتمند) را در این شهر پدید آورده اند که به صورت رشد حاشیه نشینی و ساخت فضاهای بی هویت شهری نمود پیدا کرده است. مجموعه این تحولات موجب تضاد شهری، معضلات فرهنگی و اضمحلال هویتی شهر می شوند.
فضای فرهنگی اصلی شهر(مرکز) مابین پیشروی سازه های مدرن شهری و حاشیه نشینان رفته رفته محدودتر شده و از بین می رود.
ساخت و ساز بی وقفه مراکز خرید مدرن بافت تاریخی شهر را به شدت تهدید می کند و هویت فرهنگی فضای شهری را حذف می کند.
۲. محدودیت جنسیتی فضاهای فرهنگی شهر برای زنان امکان حضور و عمل آنان را در این محیط ها سلب و در بهترین حالت آن ها را به سمت حضور نمایشی و بی محتوا می راند.
فایل ورد مقاله برای مشاهده فهرست منابع و جدول:
