چکیده
همواره حتی از سوی عراقی‌ها فراموش می‌شود که پیش از سقوط ساسانیان، نبردِ ”قادسیه“ مهمترین رخداد برای فتح عراق بود. چرا که زمینه‌های اصلی عرب و اسلامیزه شدن آن با سرعت بیشتری از شام و مصر رخ داد. به چنین دلایلی عمر بن خطاب عراق را ”الجمجمه العرب“ نامید. ناسیونالیسم ساختگی که ریشه‌های اصلی قلم، هنر، ورزش و سیاستی بود که صدام ضد ”دیگری“ تعرف نشده یعنی ایران شکل داد. اما پس از ناکامی آگاهانه ”جشنواره بابل“ و تاریخ عراق پیش از اسلام را شکل داد، و سپس به کویت حمله کرد که به بصره برگرداند. به طور دقیق اینجا است که اصرار مطلق به مفاهیم حقوق بشر، آنها را بر ضد خودش قرار می‌دهد.
نوشته‌های مرتبط
جنگ غالبا فرسایشی پیامد توهمات تاریخی و انکار اشتراکات زیر پوشش اختلافات جزئی مرزی هزینۀ گزافی به ایران تحمیل کرد. به دلایلی چون کنش پذیری، عدم تلاش جدی در پایان دادن به جنگ، دیپلماسی ضعیف و از دست دادن قدرت چانه زنی موثر در سطح بین‌الملل، امکان گرفتن غرامت توسط ایران دشوار شد. توجیه و ادعای بخشش، مدارا و همانند آن زمانی منطقی است که از دیدگاه رسمی طرف مقابل هم حق مسلمی برای ایران فرض شود. هنوز هم صلح کامل میان دو کشور وجود ندارد، بنابراین اثبات حقوقی مساله بسیار با اهمیت است.
با توجه به تکرار تجربه به نسبت مشابه در بازسازی ویرانی پس از جنگ‌های تعمیم یافته جهانی، و چشم پوشی از غرامت با عذر بستن تعهد حمایتی آیا بر اساس موازین حقوق بین‌الملل عراق ملزم به پرداخت غرامت جنگ است؟ آیا امکان اثبات ادعا همچون ”حق“ به شکل فردی در رده “A” از ۱۹ هزار و ۲۴۲ و دسته F“ ۳۲” شرکت ایرانیِ آسیب دیده از جنگ کویت وجود دارد؟ موانع گذشته و پیش روی گرفتن غرامت کدامند؟ از کدام مجراهای حقوقی امکان دریافت وجود دارد؟
کلید واژه‌ها: نبرد قادسیه، جنگ ایران و عراق، پان عربیسم، نقض حقوق بین‌الملل، تجاوز نظامی، غرامت جنگی
پیشگفتار:
تاریخ سیاسی اعلامیه جهانی حقوق بشر به عنوان متن مورد مذاکره بسیاری از کشورها به خوبی شناخته شده نیست، و این پنهان کاری‌ها باعث ایجاد فرضیاتی شده است که نیاز به بررسی دارند. این مساله در بحث حمایت از قومیت‌ها از یک طرف اینکه اعلامیه صرفا مورد حمایت و تبلیغ کشورهای غربی بوده است را به چالش می‌کشد، از دیدگاه دیگر آن را تقویت می‌کند.
با توجه به نسبی بودن نژاد انسان‌ها در دیدگاه‌های پژوهشگران نسل‌شناسی با ادعاهایی بر پایۀ علم، تاکید مطلق بر حمایت از حق هویت‌های نژادی جای تامل دارد. به باور ما (۱) اصرار، بی‌قید و اعتبار مطلق به اجرای برخی اصول و مفاهیم حقوق بشر، آنها را بر علیه خودش می‌شوراند. چنانچه پس از تصویب میثاقین (۲) نظریات تفسیری با قیودی گنجانده شدند. در این مجال منظور ما حق‌های جمعی هستند. دسته بندی‌های قومی که گاهی باعث تنوع زیستی و غنای فرهنگی انسانی هستند، گاه با ساختن فضای ساختگی در طول تاریخ جنگ و یا کشمکش ایجاد کرده‌اند. برای مثال؛ درحالی که بیشتر جمعیت کانادا از مهاجرین تشکیل یافته است، برجسته کردن دوئالیست فرهنگی شهر کبک و سایر شهرهای این کشورها در رابطه با حقوق بشر تامل برانگیز است. این مساله مهم در رابطه به پان عربیسم و ایران هم قابل بررسی تاریخی است.
نگاه تاریخی:
”آیا ما عرب‌ها یک دروغ بزرگ هستیم؟“ این سطر شعری از غم و اندوه نزار قبانی است که در بحران خلیج پارس و پس از حمله عراق به کویت سرود شد. در این هنگام بود که مردم عرب شده دیگر نمی‌توانستند شک خود را سرکوب کنند. اما سالها پیش از این رخداد، این شعر و دو سطر شعر دیگر خط سیر آگاهی ملی عرب را ترسیم می‌کردند.”ای اعراب، بیدار شوید و برخیزید! “ قصیده شناخته شده ابراهیم الیازجی (۳) که در سال ۱۸۶۸ در لبنان نوشته شده است. عنوان کتاب ”بیداری عرب“ از جورج آنتونیوس از نخستین مورخان ناسیونالیسم عرب نیز از این شعر گرفته شده است. این به عنوان نخستین بیان تمایل نوپای اعراب برای استقلال از حکومت عثمانی به کار رفت. شعر دیگر از محمود درویش ”بنویس که من عرب هستم“ در سال ۱۹۶۳ برای اثبات هویت عربی انکار شده توسط اسرائیل و غرب سروده شد. این شعر بلافاصله وارد قانون ناسیونالیست عرب شد تا توسط نسلی از دانش آموزان خوانده شود. (۴(
نسب‌شناسان، اعراب را از نظر قدمت به سه دسته؛ اعراب بائده یا زوال یافته، عاربه و مستعربه تقسیم کرده‌اند. (۵) لمُستَعرِب در لغت به معنای شخص بیگانه و آگاه به زبان و ادبیات عرب و تاریخ آن است.(۶) در واقع کسی که خود را عرب معرفی کند، و در فراگیری زبان عربی از عجم تخصص داشته باشد.(۷) کتاب‌های تاریخی(۸) و انسان شناسی(۹) در رابطه با عراق، این کشور را دارای اقوام مختلف معرفی می‌کنند. آریایی‌ها از جمله اقوام تاریخی عراق بوده‌اند، و تاثیر نژاد و زبان ایرانیان را در برگردان ”خداداد“ نزدیکترین معنا به واژه ”بغداد“ جمع ”بغ“ به معنی ”خدا“ و یا ورود واژگان ”گ و چ“ پر کاربرد در گویش و نوشتار محاوره‌ای عراق دانست. گویشی که اغلب در برابر سایر گویش‌های عربی”اصیل” خوانده می‌شود. حتی میان اندیشمندانی چون مصطفی محمود، نجیب محفوظ، محمود درویش و … که زبان عربی ستایش را می‌کنند، اشاره نمی‌کنند که سیبویه شیرازی (۱۰) (نحو) و پیشتر از او ایرانیان دیگری چون خلیل و عمروبن علا دستور زبان عرب (صرف و نحو) را نظم بخشیدند.(۱۱)
شاید تلاش برای جا انداختن ”مملکه السعودیه“ به جای ”مملکه العربیه“ با دو هدف مالکیت آل سعود بر این سرزمین و غریبه ندانستن بیست و دو کشور عرب شده (المستعربه) صورت گرفته است. در واقع فتح اسلامی عراق با سرعت بیشتری از شام (سوریه امروزی، فلسطین، اردن و لبنان (۶۳۶-۶۴۰) مصر در ۶۳۹ صورت گرفت، و عمربن خطاب عراق را ”جمجمه العرب“ (۱۲) و بصره را ”قبه الاسلام“ نامید. راهبرد و استراتژیک در اندیشه عمر بر خلاف عراق در مصر(۱۳) به تدریج با تغییر زبان، ازدواج با اعراب و سپس باورها بود.(۱۴) به گونه‌ای که مایکل اچ هارت فیزیک دان آمریکایی در کتاب خود او را ۵۲ شخص موثر تاریخ نامیده است.(۱۵) صدام نیز در قالب دولت-ملت سازی‌ها (عراق ۱۹۲۱) حزب در عمل راستگرای افراطی بعث و در راستای ادامه این رخداد تاریخی خود را رهرو اعراب می‌دانست، اما این نیروی کافی برای مقابله با ایران نبود. البته با توجه به راه اندازی ”جشنواره یا مهرجان بابل“ و تاریخ پیش از اسلام عراق و شاید به تاثیر از جشن‌های ۲۵۰۰ ساله ایران، نمی‌توان گفت که این همه چیزی بوده است که در فکر صدام گذشته است.
در واقع در اواخر دوره ساسانی نفوذ ایران در عربستان بسیار توسعه یافته بود، و در همه نواحی شرقی ایران ادامه داشت. چنانچه سلسله‌های معروف ایران الخمی، مناذره و پایتختشان شهر حیره، دست نشانده پادشاهان ایران بودند.(۱۶) کسی حاضر نشد با ایرانیان جنگ کند، عمربن خطاب چهار روز از آنها درخواست کرد. (۱۷) به آنها وعده غنیمت دادند و ظلم برای دریافت خراج آغاز شد.(۱۸) اما آنها حتی کمتراز واژه ”جنگ و نبرد“ استفاده نمی‌کنند، زیرا اسلام را دینی می‌دانند که خواستار بردباری، نجات جان می‌دانند و نه کشتن. با چنین پیام‌هایی برخی مسیحیان حتی در ایران کنار مسلمان ایستادند. (۱۹) بعدها قوم گرایی مسیحیان در احیای دوباره احساس ناسیونالیستی برابر عثمانی تکرار شد.(۲۰) یهودیان واکنشهای مختلفی نشان داده‌اند، از جمله جنگ، مقاومت در مقابل محاصره طولانی مدت، صلح و همکاری با اعراب. یهودیان در جامعۀ مسلمانان از نظر موقعیت اجتماعی، کمابیش وضعیت مشابهی همچون مسیحیان داشتند و با پرداخت جزیه به دولت اسلامی به حیات اجتماعی خود ادامه می‌دادند.(۲۱)
اما بحران اروند رود در سال‌های ۱۳۳۸ و ۱۳۳۹ به دورۀ کودتای عبدالکریم قاسم ناسیونالیست برمی‌گردد. شاید بخشی از آن مربوط به استبداد شرقی و رژیم آب سالار نیمه دین سالار- یا گهگاه دین سالار است.(۲۲) با این تفاوت که فاشیسم او نزدیک به همسایگان وقت رضاخان و آتاتورک بود (صدام استالین)، اما همچنان ارجاعات به گذشته اسلامی الگوهای غالب بود.(۲۳)
ایجاد اتحادیه عرب در سال ۱۹۴۵ مرحله‌ای تعیین کننده‌ای که ناسیونالیست است. ناسیونالیسم و تزریق هویت ملی (عربی) در جامعه عراق امروزی، پی‌آمد اصلی استثمار زبان عربی و نظام آموزشی متمرکزی است که از بغداد با تلاش کسانی همچون: ساطع الحصری، فاضل جمالی، سامی شوکت و ناسیونالیست‌های سوری و فلسطینی است که در عراق درس می‌دادند.(۲۴) مساله‌ای که با تاکید بر زیان عربی(۲۵) و انکار چند فرهنگی شکاف اجتماعی بیشتری در عراق ایجاد کرد.(۲۶) با چنین اندیشۀ دو پهلو صدام که در سال ۱۳۶۰ فیلم پانزده میلیون دلاری ”قادسیه“ (۲۷) را علیه ایران ساخت، خودش ”جشنوارۀ بابل“ را در سال ۱۹۸۵ با آگاهی از تاریخ عراق پیش از اسلام راه اندازی کرده بود. او از قدرت رسانه، ورزش، هنر، مقالات ضد ایرانی، کاریکاتورهای خنده دار درباره ایران و ایجاد تنفر روانی (که از خود او سرچشمه می‌گرفت) علیه ایران آگاه بود. پیروزی‌های ورزشی بر ایران را بزرگ نشان می‌داد. از سینماگران شناخته مصری در سینما بهره می‌برد. به گونه‌ای دیگر نیز موسیقی دانانی همانند؛ رباب العراقیه که کار هنری اش را در کویت آغاز کرده بود، برگشت و با لباس نظامی میان نظامیان عراقی در جنگ علیه ایران ترانه‌های ”صادق یا صدام“، ”معاهدین ابو حلا“ و ”یا بو قُصی“ را خواند. (در دادگاه بینالمللی کیفری برای رواندا، سیمون بیکیندی به خاطر نفرت پراکنی قومی در دو ترانه به پانزده سال زندان محکوم شد. هنوز هم خواننده‌های عرب شده با موسیقی علیه ایران نفرت پراکنی می‌کنند و باید مجازات شوند.)(۲۸)
کسانی همچون سلیم مطر(۲۹) با بازخوانی به ظاهر ایده‌آل، روشنفکرانه و بشردوستانه از جریان فرهنگی ”هویت ملی عراق“ و مساله ”موالی“ (۳۰) ضمن انکار خواستگاه مختلف مردم عراق(۳۱)، گاه پیام‌هایی نژادپرستانه در بدترین اشکال را پیشنهاد می‌دهند.(۳۲) به کوردها و سایر اقوام توصیه می‌کند که از نفرت و نژاد پرستی و تعصب دوری کنند.(۳۳)(۳۴) به چنین دلایلی است که رویای از بین رفتن مرزهای بین کشورهای عربی شکست خورد زیرا با شرایط اقتصادی- تاریخی لازم برای تاسیس ملت در تضاد بود.
پیشینه دریافت غرامت؛
اگر امکان تقسیم‌بندی مکاتب برای دریافت غرامت وجود داشت شاید دو گروه برجسته بخشش یا ”هدیه“ و گروه خواهان پرداخت کامل درست به نظر می‌آمد. با تفاوت‌هایی مارسل موس(۳۵) جامعه‌شناس و انسان‌شناس فرانسوی و جان مینارد کینز(۳۶) اقتصاددان انگلیسی در گروه نخست جای داشتند. یک تفسیر جدید از ”هدیه“ (۳۷) ماوس در چارچوب مسائل اجتماعی-سیاسی و گنجاندن آن در مقررات معاهدۀ ورسای وجود دارد. او سیاست‌های جبران و ابطال بدهی‌های پیشنهاد شده توسط فعالان «همبستگی» فرانسوی را که مسئول آن بودند، تحسین کرد. اما ماوس همچنین می‌دانست که بسیج قانونیِ آنها به خودی خود نمی‌تواند حس همبستگی را در میان مردم اروپا بازگرداند. بنابراین نظام‌های گسترده‌تر اتحاد سیاسی و هنجارهای انسان‌شناختی هدیه‌سازی نیز ضروری بودند. در نوشته‌های ماوس در مورد غرامت جنگ، مانند هدیه او پویایی‌های حقوقی، سیاسی و کلان ساختاری را در تسویه غرامت‌ها و بدهی‌های دولتی تشریح کرد که او آن را از پویایی‌های موجود در منطق‌های سوداگرانه سرمایه‌داری مالی متمایز کرد. با انجام این کار، ماوس بینش‌هایی در مورد حل و فصل بحران بدهی‌های دولتی ارائه کرد، که هنوز هم جامعه بینالمللی امروز مهم است.(۳۸)
ماوس استدلال می‌کرد که هدایا هرگز واقعاً رایگان نیستند، بلکه تاریخ بشر مملو از نمونه‌هایی از هدایایی است که تبادل متقابل را به ارمغان می‌آورند. اینکه چه قدرتی در شیء داده شده وجود دارد که باعث می‌شود گیرنده آن را پس دهد، در اعتراف کامل و واقعیت اجتماعی آن نهفته است. در مفهوم سازی ماوس از مبادله هدیه، چیزی است که گرگوری (۱۹۸۲، ۱۹۹۷) از آن به عنوان ”بیگانه ناپذیری“ یاد می‌کند. بدین ترتیب شیء از صاحب اصلی خود ”بیگانه“ شده است. در اقتصاد هدیه امّا اشیایی که داده می‌شود از بخشنده بیگانه است؛ آنها ”به جای فروش و واگذاری“ قرض داده می‌شوند. این واقعیت است که هویت هدیه‌دهنده همواره با شیء داده شده مرتبط است که باعث می‌شود هدیه قدرتی داشته باشد که گیرنده را وادار به انجام متقابل کند. از آنجا که هدایا غیرقابل واگذاری هستند، باید مسترد شوند. در اقتصاد کالایی، تمایز قوی بین اشیا و اشخاص از طریق مفهوم مالکیت خصوصی وجود دارد. اشیاء فروخته می‌شوند، به این معنی که حقوق مالکیت به طور کامل به مالک جدید منتقل می‌شود. بنابراین تبادل هدیه منجر به وابستگی متقابل بین هدیه دهنده و گیرنده می‌شود. به گفته ماوس، هدیه «رایگان» که پس داده نمی‌شود تناقض دارد زیرا نمی‌تواند پیوندهای اجتماعی ایجاد کند. عمل بخشش یک هدیه- بدهی ایجاد می‌کند که باید بازپرداخت شود. همبستگی از طریق پیوندهای اجتماعی ایجاد شده توسط مبادله هدیه به دست می‌آید.(۳۹) چرا ماوس معتقد بود که از مفهوم تا اجرا، معاهده ورسای نتوانست به وضوح مرز پرداخت غرامت از طرف را تعیین کند. هدیه، ماوس نشان می‌دهد که کدام شرایط انسان شناختی (آیین‌های هدیه دادن و موقتی بودن آنها) باید به منظور جبران خسارت و سایر سیاست‌ها رعایت شود. او بخشودگی بدهی را هدیه می‌نامند – شرایطی که پس از جنگ جهانی اول وجود نداشت. از طرفی او استدلال می‌کند که هدیه یک تلاش حقوقی برای ایجاد سابقه برای اثبات آن بود. بنابراین پرداخت غرامت را نمی‌توان به یک فعالیت صرفا اقتصادی کاهش داد، چنین پرداختی مستلزم وجود پیوندهای اجتماعی از قبل است. برای همبستگی ها، عدالت جبرانی نه تنها باید الهام بخش حقوق بین‌الملل (به ویژه در انعقاد معاهدات صلح)، بلکه همچنین ایجاد معاهدات مهم داخلی قانونگذاری باشد. زیرا ایده عدالت جبرانی(۴۰) بر مفهوم «اجتماعی» بنا شده است. چنانچه خود اروپایی‌ها جنبش برای کاهش بدهی و غرامت اروپا به آفریقا را اندازی کردند.(۴۱)
در زمان امضای پیمان نیز، برخی اقتصاددانان مانند جان مینارد کینز، عضو هیئت اعزامی بریتانیا در کنفرانس صلح پاریس، باور داشتند که این معاهده بیش از حد خشن و سختگیرانه و اصطلاحاً یک «صلح کارتاژی» است و مبلغ غرامت آن قدر بالاست که نتیجه معکوس خواهد داشت. استدلال کینز در کتاب اش با استدلال کارشناسان مالی آلمانی در کنفرانس ارائه کردند، شباهت‌ها بسیار داشت. کینز نیز تأثیر آنها را بر او انکار نکرد. او نیز فرانسوی‌ها را مقصر مفاد اقتصادی معاهده می‌دانست و کمیسیون غرامت را «ابزار سرکوب و تجاوز» محکوم می‌کرد.
از آن سو مکس هیستینگز مورخ نظامی ایتالیایی می‌نویسد، کسانی هستند… که ادعا می‌کنند غرامت غیرقابل پرداخت است. از نظر مالی، این درست نیست… البته آلمانی‌ها نمی‌خواستند پرداخت کنند؛ آلمان می‌توانست به راحتی ۵۰ میلیارد مارک غرامت بپردازد، اما در عوض، به‌عنوان بخشی از استراتژی سیاسی تضعیف ورسای، مکرراً نکول پرداخت‌ها را انتخاب کرد. مکس می‌گوید که در حالی که ماده ۲۳۱ معاهده ورسای «مسئولیت نظری نامحدودی را ایجاد می‌کند»، ماده ۲۳۲ مسئولیت آلمان را به پرداخت فقط برای خسارات غیرنظامی محدود می‌کند. آلمانی‌ها تا حد زیادی از پرداخت هزینه‌های جنگ فرار کردند و در عوض هزینه‌ها را به سرمایه گذاران آمریکایی(۴۲) منتقل کردند.(۴۳) )این مشابه با بازسازی ایران پس از جنگ جهانی و قرارداد با سرمایه‌داران آمریکایی است.)به هر حال اقتصاد آلمان دچار تورم حاد(۴۴) شد که مکس آن را ناشی از ”جنگ خواند نه صلح“ و تورم نجومی ناشی از سیاست آلمان بود. این وضعیت برای همه کشورها یکسان نبود.(۴۵)
تجربه ارزشمند کمیسیون غرامت شورای امنیت سازمان ملل: (۴۶)
با تفاوت‌هایی همانطور که بحرین از ایران جدا شد، کویت که جزئی از بصره بود از عراق جدا شد. در ژوئن ۱۹۶۱ نیز شیخ عبدالله السالم الصباح قرداد حفاظت با انگلیس را لغو کرد. تا کویت استقلال کامل خود را به دست آورد. صدام بر خلاف شعارهای پیشین به کویت حمله کرد.(۴۷) کمیسیون غرامت سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۱ به عنوان ارگان فرعی شورای امنیت سازمان ملل متحد ایجاد شد. این سازمان بر اساس قطعنامه ۶۸۷ شورای امنیت(۴۸) برای رسیدگی به دعاوی و پرداخت غرامت و خسارات وارده در نتیجه مستقیم تهاجم و اشغال غیرقانونی عراق به کویت شکل گرفت. کمیسیون در دفتر سازمان ملل متحد در ژنو بدون شعبه دیگر مستقر بود.
حدود ۲.۷ میلیون شکایت با ارزش ادعایی ۳۵۲.۵ میلیارد دلار در کمیسیون ثبت شد. کمیسیون رسیدگی به دعاوی را در سال ۲۰۰۵ به پایان رساند و کل غرامت اعطا شده ۵۲.۴ میلیارد دلار به تقریباً ۱.۵ میلیون مدعی تعلق گرفت. نوزده پانل از کمیسران، ادعاهای ارائه شده توسط دولت ها، سازمان‌های بینالمللی، شرکت‌ها و افراد را بررسی و ارزیابی کردند. هیئت‌ها نیز توصیه‌های خود را به شورای حاکم گزارش می‌کردند. وجوه برای پرداخت غرامت از صندوق دریافت شد که درصدی از درآمد حاصل از فروش صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی عراق بود. این درصد در ابتدا ۳۰ درصد تعیین شده بود و در طول سالها بر اساس قطعنامه‌های مختلف شورای امنیت و تصمیمات شورای حاکم کاهش یافت. در نهایت بر اساس تصمیم ۲۷۶ شورای حاکم (۲۰۱۷) سه درصد تعیین شد.
با پرداخت ژانویه ۲۰۲۲ به آخرین ادعای باقی مانده رسیدگی و غرامت به طور کامل پرداخت شد. به این ترتیب، جلسه ویژه شورای حاکم در ۹ فوریه ۲۰۲۲ به نشانه انجام مأموریت کمیسیون پس از نزدیک به ۳۱ سال برگزار شد. در این جلسه، شورای حاکم تصمیم نهایی خود را اتخاذ کرد، تصمیم ۲۷۷ (۲۰۲۲) و اعلام کرد که دولت عراق به تعهدات بینالمللی خود برای جبران خسارات وارده در نتیجه مستقیم تهاجم عراق عمل کرده است. در ۲۲ فوریه ۲۰۲۲، رئیس شورای حاکم گزارش نهایی در مورد کار کمیسیون جبران خسارت را به شورای امنیت ارائه کرد. شورای امنیت متعاقباً قطعنامه ۲۶۲۱ (۲۰۲۲) را تصویب کرد که به مأموریت کمیسیون خاتمه داد و تأیید کرد که روند ادعاهای کمیسیون کامل و نهایی است.
شورای حاکم(۴۹) ارگان کمیسیونی بود معیارهای قابل جبران خسارت، قوانین و رویه‌های رسیدگی به مطالبات، دستورالعمل‌های اداره و تامین مالی صندوق جبران خسارت و روش‌های پرداخت غرامت را تعیین کرد. شورای حاکم به طور منظم در مورد کار کمیسیون به شورای امنیت گزارش می داد. اعضای شورای حکومتی همان اعضای شورای امنیت پانزده نفره بود. بنابراین چین، فرانسه، فدراسیون روسیه، بریتانیا و ایالات متحده اعضای دائمی بودند. ده عضو غیر دائم توسط مجمع عمومی برای دوره‌های دو ساله انتخاب شدند و هر سال پنج نفر جایگزین شدند. رهنمودهای شورای حکومتی مقرر می‌داشت که تصمیمات آن با اکثریت حداقل ۹ نفر از اعضای آن مانند شورای امنیت اتخاذ شود، به جز در مورد روش تضمین پرداخت به صندوق غرامت که مستلزم اجماع بود. با این حال، حق وتو که در اختیار پنج عضو دائم شورای امنیت است، به صراحت حذف شد. شورای حاکم تمام تصمیمات خود از جمله تصمیمات مربوط به پیشنهادات مربوط به غرامت و پرداخت را با اجماع تصویب می‌کرد.
کمیسیونرها(۵۰) ارزش خسارات متحمل شده توسط مدعیان را ارزیابی کردند. بررسی و ارزیابی ادعاها و در انجام این کار، تعیین این بود که آیا این خسارات در نتیجه مستقیم حمله عراق و اشغال کویت متحمل شده است یا خیر. کمیسیونرها به دلیل صداقت، تجربه و تخصص در زمینه‌هایی مانند قانون، حسابداری، تعدیل ضرر، ارزیابی آسیب‌های زیست محیطی و مهندسی انتخاب شدند. آنها وکلای بینالمللی و دیگر متخصصان با شهرت بینالمللی بودند. تنوع جغرافیایی ملیت‌های کمیسرها عامل مهمی در انتخاب آنها بود. ۵۹ کمیسر منصوب شده نماینده ۴۰ ملیت مختلف بودند.
دبیرخانه کمیسیون(۵۱) جبران خسارت توسط دبیر اجرایی که توسط دبیر کل سازمان ملل متحد پس از مشورت با شورای حاکم منصوب شد، اداره میشد. در طول سالها، کارکنان دبیرخانه از حدود ۶۰ کشور مختلف بودند و در اوج رسیدگی به دعاوی، دبیرخانه از حدود ۳۰۰ وکیل، حسابدار، تعدیل کننده ضرر و متخصص فناوری اطلاعات تشکیل شده بود.
شورای حکومتی شش دسته از دعاوی فهرست شده در زیر را شناسایی کرد: آنگونه که از رده بندی مشخص است اولویت دعاوی فردی است.
ادعاهای رده “A” – مبلغ ثابت برای کسانی که در طول تهاجم مجبور به ترک کویت یا عراق شدند. ادعاهای رده ”الف“ ادعاهایی بود که توسط افرادی ارائه شد که باید از کویت یا عراق بین تاریخ حمله عراق به کویت در ۲ اوت ۱۹۹۰ و تاریخ آتش بس، ۲ مارس ۱۹۹۱، خارج می‌شدند.مببالغ ثابت به هر شخص پرداخت شد. هیئت کمیسیون‌های رده ”الف“ کار خود را در سال ۱۹۹۶ به پایان رساند، به استثنای برخی از ادعاهای دیرهنگام ویژه که در سال‌های ۱۹۹۹ و ۲۰۰۰ نهایی شدند. تعداد دعاوی اعطای غرامت ایرانی‌ها ۱۹۲۴۲ ایرانی که مبلغ ۱۳۸۵۲۳۵۰۰ به آنها پرداخت شد.
ادعاهای رده “B” – ادعاهایی برای صدمات جدی شخصی ویا مرگ یکی از اعضای نزدیک خانواده متحمل شده بودند.
ادعاهای رده “C” – ادعاهای فردی کمتر از ۱۰۰۰۰۰ دلار برای ضررهای مختلف که شامل بیست و یک نوع می‌شدند.
ادعاهای رده “D” – دعاوی فردی ب مشابه زیان‌های زیر دسته «c» بود، که متداول‌ترین آنها از دست دادن اموال شخصی بود. از دست دادن اموال
ادعاهای رده “E” – ادعاهای شرکت ها، سایر اشخاص حقوقی خصوصی و شرکت‌های بخش دولتی ادعاهای شرکت ها، سایر اشخاص حقوقی خصوصی و شرکت‌های بخش دولتی بود.
ادعاهای دسته “F” – ادعاهای مطرح شده توسط دولت‌ها و سازمان‌های بینالمللی، از جمله مواردی که برای خسارت وارده به محیط زیست. ادعاهایی بود که توسط دولت‌ها و سازمان‌های بینالمللی برای خسارات وارده در تخلیه شهروندان ثبت شد ایران ۳۲ شرکت- ۵۴ میلیون و ۸۶۵ هزار و ۵۶۲ پرداخت شد. در نتیجه کویت از فصل هفتم منشور سازمان ملل متحد خارج شد.
ایران:
شاید تنها اقدام حقوقی برجسته پرونده دادستان هلند علیه فرانس ون آنرات است. در نهایت او به عنوان تاجر صادرکننده سلاح‌های شیمیایی به رژیم بعث عراق و جرم همدستی در جنایت جنگی در جنگ ایران-عراق و همچنین در حلبچه در دادگستری لاهه به هفده سال زندان و پرداخت بیست و پنج هزار یورو غرامت به هر یک از سیزده شاکی ایرانی به عنوان آسیب‌دیدگان جنگ محکوم شد.(۵۲)
چالش‌ها و موانع:
گاهی موقعیت جغرافیایی و همسایگان در پیشرفت نسبی رعایت حقوق بشر تاثیر دارند.(۵۳) از یک سو سازمان ملل عذرهای صدام را برای شروع جنگ نپذیرفت. اعمال او نیز در بهره گیری از ابزارهای مختلف برای شروع جنگ از شواهد به عنوان آغازگر جنگ هستند. او عدنان خیرالله که مخالف جنگ بود را اعدام کرد.(۵۴) مدتی پس از بسته شدن مدرسه عراقی‌ها در خرمشهر ارتش عراق کنسولگری ایران در بصره را محاصره کرد و پس از ضرب و شتم دیپلمات‌های ایرانی آنجا را تعطیل کرد.(۵۵) دستگیری و اخراج شصت هزار عراقی که مدعی بود اصالت ایرانی دارند.(۵۶) درخواست کمک مالی که یک نوع باج خواهی از اعراب هم بود.(۵۷)
اقدامات ایران هم از جهاتی قابل بررسی است. اینکه در دیدار ابراهیم یزدی با صدام چه گذشته است که باعث تحریک او شده است، مساله مهم و حل نشده است.(۵۸) چرا که انقلاب اسلامی ایران تازه شکل گرفته بود و ارتش در حال تصفیه بود. سپاه هم یک نیروی جوان در حد تامین امنیت داخلی و برخی مناطق مرزی بود. طبیعی است که ایران در عمل تمایل به جنگ نداشت، اما موقعیت خوبی برای عراق بود. در بیشتر مسیرها نخست شناخت موانع و برطرف کردن دو طرفه آنها راه رسیدن را به مقصد فراهم می‌آورد. برخی از موانع و چالش‌های مهمی که تاکنون گرفتن غرامت را دشوار ساخته‌اند، به شرح زیر است:
- عدم تلااش جدی در جهت جلوگیری از جنگ که هاشمی رفسنجانی به آن اعتراف کرد.(۵۹)شاید اگر در روابط خارجی و مسایل داخلی تصمیمات دیگری اتخاذ میشد، ممکن بود که به جنگ نرسیم.(۶۰)
- اصرار به سقوط صدام-آقایخمینی صدام را جرثومه فساد و با حکم شرعی او را کافر دانستند.(۶۱) اینکه صدام دستش را دراز کرده که با ما مصالحه کند، ما با او مصالحه نمی‌کنیم.(۶۲) جنگ راهی را پیش ما گذاشت که مشکلات منطقه و فتنه صدام را حل کنیم و ملت خود را بسازیم.(۶۳) تشکیل کنفرانس همیاری با ملت عراق(۶۴) و اینکه کشور عراق از دست صدام نجات می‌دهیم.(۶۵) مصاحبه رفسنجانی با موقف العربی- غرامت نمی‌خواهیم و صدام باید سقوط کند.(۶۶) چنانچه ایشان هدیه گرفتن قلمی که حکم اعدام صدام با آن امضا شده و نگه داری در موزه را نشان پیروزی ملت ایران دانستند. در حالی که در روند و اتهامات صدام به بهانه عراقی بودن دادگاه جز بیانه ارتش و نامه آقای شاهرودی مساله حقوقی از ایران یافت نمی‌شود. اما وکیل صدام خلیل اللیمی در برنامه ”حافظه سیاسی“ از شیکه العربیه بر نقش تهران در اعدام صدام و حضور دو مقام ایرانی هنگام اجرای حکم، از بالاترین درجه‌های رشد نیافتگی سیاسی و حقوقی ادامه این خواسته است.
- نپذیرفتن مشروعیت کامل حکومت اسلامیِ روی کار آمده در ایران توسط برخی کشورهای بانفوذ در شورای امنیت. به دلایلی همچون تسخیر لانه جاسوسی که در ایجاد جنگ موثر بود. انگیزه آمریکا حل مساله سفارتخانه و آزادی گروگان‌ها بود.(۶۷) از طرفی عراق ۱۳۵۱ با شوروی قرارداد دوستی و همکاری امضاء کرده بود. نگرانی شوروی زمانی تشدید که حزب توده سحاق شد.(۶۸)قطع ارتباط با انگلیس و ماجرای سلمان رشدی و خواهش وزیرخارجه وقت شوروی ادوارد شواردنادزبه اینکه بیشتر از این روابط با غرب را تیره نکنیم.(۶۹)
- مشارکت لجستیکی برخی کشورها و ترس از مجازات همانند؛ کویت میزبانی یک واحد کوچک دریایی را برای مین روبی پذیرفت و به هواپیماههای نظامی آمریکا اجازه انجام ۱۷ عملیات از خاک کویت داده شد.(۷۰)عربستان-اردن- کویت بنادر در اختیار گذاشته‌اند.(۷۱)
- قدرت ناسیونالیسم ساختگی عرب
- دیپلماسی ضعیف، خواست یکباره، قاطعانه در کمترین زمان هم در جهت اثبات تجاوز عراق به خاک ایران و هم گرفتن خسارت. اعتراف علی اکبر ولایتی(۷۲) به نپذیرفتن ”کمیته بررسی“ تایید این ادعا است. چرا که تجاوز از دیدگاه آنها مشهود بوده، و نیاز به بررسی نداشته است. مقامات (سعود فیصل) که اعتراض به تجاوز عراق پیش از محکمه را نمی‌پذیرفتند.(۷۳)
- رد درخواست پرداخت از صندوق تعاون اسلامی از سوی آقای خامنه‌ای و یا پیشنهاد ایجاد صندوق مالی مشترک از سوی سازمان ملل. در عوض گرفتن وام‌های زیاد از صندوق بینالمللی پول از سوی دولت هاشمی رفسنجانی.
- تعیین نرخ بالا و غیر توافقی مانع بزرگ گرفتن غرامت است. تجربه جنگ جهانی دوم بر این مسئله صحه می‌گذارد.غرامت هر چه کوچک تر باشد، احتمال پرداخت آن بیشتر است.
- سفرهای گاه و بیگاه غیر قانونی اشخاص فاقد مسئولیت از سوی ایران که نشان ضعف و عدم انسجام است.
- اختلاف درباره اینکه این غرامت به چه سازمان و کسانی تعلق می‌گیرد از همان نخست بسیار مهم است. دلیل آن اراء غیر منطقی از سوی دادگاههای ایران است.(۷۴)
- نبود اسناد معتبر و گرفتن اطلاعات جنگ از سوی دو طرف درگیر از طریق ویکی‌ها (ویکی پدیا و…) یا کتاب خاطرات فرماندهان و رزمندگان جنگ (برجسته ترین شان هاشمی رفسنجانی و نزار الخزارجی) این مساله از پایه‌های ضعف حقوقی را شکل می‌دهد.
- ورود به خاک عراق به عنوان اهرام فشار برای گرفتن خود را عملی سازیم.(۷۵)
- منزوی شدن عراق- سخنرانی فواد حسین در شورای امنیت مبنی بر اینکه نیاز نیست عراق مبالغ اضافی بپردازد، فروش نفت و وسوسه شدن احزاب سیاسی برای حفظ قدرت از دلایل انکار غرامت شد. چنانچه مقامات عراقی نیز قاطعانه آن را رد نکرده‌اند.
- ترس از غرامت جنگی برای جدا کردن ایثارگران از نظام (با توجه به پیشنهاد مهدی کروبی برای ایجاد بنیاد شهید برای شهدای عراق و معارضان داخل خاک عراق و افقانی همانند لبنانی ها، منطقی نیست.) (۷۶)
مبانی حقوقی:
از مقطـع بازپس‌گیری خرمشهر، نشانه‌ها و ویژگی‌های یـک اسـتراتژی تکـوینی را می‌تـوان جستجو کرد. به این معنا که تلاش میشد در روندی تدریجی اجـزا و عناصـر یـک استراتژی سیاسی تدارک دیده شود تا براسـاس آن از تبـدیل شـدن جنـگ بـه یـک وضعیت بدون احتسـاب هزینـه و فایـده جلـوگیری شـود.(۷۷) اما در نهایت این اندیشه شکست خورد.
یکی از نظریاتی که در عرصۀ روابط بین‌الملل وجود داشته و از طریق آن می‌توان بـه بررسـی حـوادثی از قبیـل جنـگهـا پرداخت، نظریه بازی هاست از نکات محوری این نظریه، عقلانیت بازیگران شرکت کننده در یک بـازی اسـت، بازیگران با محاسبه گری در بازی شرکت کرده و سعی در کسـب بیشـترین میـزان امتیـاز از طـرف مقابـل دارنـد. در نقطه به نام نقطه زینی، که بیشترین میزان سود ممکن و کمترین میزان ضرر را دارد، به تفاهم رسـند، زیـرا در صورت عدم پذیرش، پیامدهای بعدی برای آنان ایجاد می‌کند. در میان مراحل مختلف، نقطه زینی در جنگ ایران و عـراق، مرحلـه سـوم یا همان زمان صدور قطع (۷۸)۵۹۸ بوده است. در این مقطع از جنگ، دولت عراق اعلام کرد که قطعنامه را می‌پذیرد. ایران بخش عـراق را در تصـرف داشـت و مایـل نبـود بدون آن که امتیازی دست به آورد، آن اراضی را تخلیه کند.حمله های بعدی عراق و پس گـرفتن اراضـی اشـغالی در فـاو، اطرف بصره و جزایر مجنون، نه تنها این امتیاز را از دست ایران گرفت، بلکه ایران را مجبور ساخت تا بـا پـذیرش قطعنام موافقت نماید. درمجموع ایران با پذیرش قطعنامـه بلافاصله پس از صدور آن، قادر بـود تـا بـا دسـت موقعیت بهتری پای میز مذاکره با طرف عراقی بنشیند.(۷۹) بنا بر خاطرات آقای هاشمی رفسنجانی تردید در مورد عقب نشینی و پاسخ استخاره و تشابه آن برای آقای منتظری باعث تایید شده است.(۸۰) حتی ایشان گمان برده‌اند در قطعنامه متجاوز و پرداخت غرامت هم پیش بینی شده است.(۸۱)
آنگونه که در کتاب خاطرات(۸۲) ابوالحسن ابتهاج عضو سابق صندوق بینالمللی پول آمده است؛ با گنجاندن یک بند و دادن غرامت از سوی انگیس در صورت تنزل لیره غرامت پرداخت شود.(۸۳) (افزایش بدهی‌های عراق در صندوق بینالمللی پول) در مقررات بین‌الملل قراردادها و معاهدات اساس اثبات حقوقی هستند. با توجه به معاهده ۱۳۱۶ تحت عنوان ”حل مسالمت آمیز اختلافات“ و معاهده ۱۹۳۷ میان عراق و ایران، یکی از راههایی که در مادۀ ۲ عهدنامه پیشبینی شده، ارجاع اختلاف به دیوان دائمی بین المللی دادگستری است. بدین ترتیب، با توجه به مادۀ ۲ معاهدۀ ذیربط و همچنین بند «د» مادۀ ۳۶ اساسنامۀ دیوان دائمی، اگر موضوع جبران خسارات وارده بر اثر جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را مد نظر قرار دهیم، بحث ماهیت یا میزان جبران خسارت برای نقض یک تعهد بینالمللی در حوزۀ صلاحیتی دیوان دائمی قرار می‌گیرد. (۸۴)
از سوی دیگر جنگ بدور از تعیین متجاوز قوانین و آدابی دارد، که در قالب مقررات عرفی و الزام آور بشردوستانه آمده و عدم رعایت آنها مرتکب را پاسخگو به مسئولیت می‌کند. به کار بردن سلاح‌های شیمیایی، تحت عناوین نسل‌کشی، جنایت جنگی و جنایت علیه بشریت در کنار تجاوز جنسی به زنان ایرانی از جمله در هویزه که بیشتر عرب‌زبان بودند و مهران از جملۀ آنها هستند. عراق از سال ۱۳۵۹ تا فروردین سال ۱۳۶۷ بـیش از ۲۴۰ بـار از سلاح‌های شـیمیایی علیـه نیروهای نظامی و شهروندان ایرانی استفاده کرده است. اولین گزارش متخصصان منصوب دبیرکل سازمان ملل متحد برای بررسی ادعاهـای جمهوری اسلامی ایران درخصوص استفاده عراق از سلاح‌های شـیمیایی در تـاریخ ۲۶ مـارس ۱۹۸۴ به عنوان سند شورای امنیت و تحت شماره ۱۶۴۳۳ انتشار یافت.(۸۵) اما باید در نظر داشت که اثبات حقوق و قواعد عرفی با توجه به گذشت سالیانی دشوار است. مطالعه گزارش‌های کارشناسان سازمان ملل نشان می‌دهد از غرض بدور نیستند.
سند حقوقی مبنی بر تایید تجاوز نظامی عراق بر مبنای قطعنامه (تعریف تجاوز) موجود نیست. اما گزارش پایانی دبیر کل سازمان ملل خاویر پرز که به طور مشخص به تاریخ ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰ به حمله اشاره می‌کند.(۸۶) از طرفی دیگر سازمان ملل دلایل عراق کافی ندانسته است. نقض اصل حسن همجواری از سوی رژیم بعث- نقض قرارداد الجزایر ۱۹۷۵ – عدم همکاری و عقب نشینی نکردن کامل نظامی در درخواست‌های آتش بس. (با تفاوت میان صلح و آتش بس)- نقض کنوانسیون‌های ژنو و پروتکل ۱۹۲۵ برای ممنوعیت استفاده از گازهای خفه کننده سمی یا دیگر روش‌های باکتریولوژیک جنگ. نقض کنوانسیون ۱۹۴۸ و نسل کشی در سردشت- شکنجۀ اسیران جنگی- آلودگی و آسیب گسترده به محیط زیست و قطع سیستماتیک و هدفمند ۵۰۰ هزار اصله خرما در خوزستان امکان پیگیری حقوقی دارند.
سخن پایانی (برآمد)؛
غرامت نه یک بدهی معمولی بلکه یک بدهی نفرت انگیز است. پرداخت آن را نمی‌توان به یک فعالیت صرفا اقتصادی کاهش داد، چنین پرداختی مستلزم وجود پیوندهای اجتماعی از قبل است.ورای معاهدات به طور خاص معاهدات بزرگ (در این رابطه معاهده ورسای و بعد پوتسدام) اندیشمندان، کتاب‌ها و تفکراتی نهفته است. حداقل بر اساس نظریه ماوس فهمیده می‌شود؛ بخشودگی‌ها اغلب رایگان نیستند. هدیه‌ای که پس داده نمی‌شود، وابستگی ایجاد نمی‌کند. این توسط کینز از اعضای تیم انگلیس در معاهده ورسای نیز فهمیده می‌شود. پیشنهاد او برای اتحادیه بینالمللی تسویه، اساس پیشنهادات صندوق بینالمللی پول و بانک بینالمللی بازسازی و توسعه – بعدها بانک جهانی و بانک تسویه‌های بینالمللی را تشکیل داد. انتقاد او به غرامت آلمان نه از عدالت خواهی بلکه به منظور بازسازی اقتصاد اروپا بود. اگر چه برخی باور داشتند که این سیاست آلمان است و تنها ۲ درصد از دارایی‌های بانکی آلمان است. اگر چه پرداخت بدهی‌های آلمان ۹۲ سال طول کشید، ولی تورم حاد مانع تسویه حساب و پرداخت واقعی آلمان شد.
از آنجایی که میزان غرامت را نمی‌توان با هزینه‌های جنگ تعیین کرد، باید آن را با توانایی پرداخت کشور شکست خورده تعیین کرد که بسیار کمتر از تعهد اعلام شده آن است. با کمال تعجب، میزان غرامت نیز با توانایی برندگان در دریافت پرداخت تعیین می‌شود. از این رو، اندازه غرامت به سه عامل بستگی دارد: ثروت ملی یا درآمد ملی کشور شکست خورده، توانایی کشورهای اشغالگر یا دولت کشور شکست خورده برای سازماندهی اقتصاد و پرداخت غرامت. و ظرفیت برندگان برای سازماندهی اقتصاد خود برای استفاده سازنده از دریافت غرامت. دو راه عملی وجود دارد که یک کشور شکست خورده می‌تواند غرامت را جبران کند. بخشی از کالاها و خدماتی را که در حال حاضر تولید می‌کند، یعنی بخشی از درآمد ملی خود، به صورت نقدی یا غیر نقدی بپردازد. یا می‌تواند مقداری از سرمایه خود را به صورت ماشین آلات، ابزارآلات، وسایل نورد، کشتیرانی تجاری و… پرداخت کند.
تجربه مدرن کمیسیون غرامت تحت نظارت شورای امنیت زمینه عدالت انتقالی را فراهم آورد. اگر چه جان انسان‌ها را نمی‌توان با پول سنجید، اما پیشروی در احقاق ابتدا حقوق فردی، سپس اشخاص حقوقی و مقررات در رابطه با مسئولیت زیست محیطی با فضای بازدارندگی مبتکرانه و قابل ستایش است. (خسارت مستقیم)
منابع:
- پژوهشی در این رابطه صورت نگرفته است، بنابراین نیاز به بررسی و پژوهش بیشتر دارد.
- میثاق حقوق مدنی و سیاسی – میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
- نجیب عازوری اولین کسی بود که مخاطبان خود را به وحدت عربی در برابر صهیونیسم فراخواند، اما این فراخوان او صرفاً متوجه سرزمین‌های آسیایی بود و لذا مصر و … در شمار سرزمین‌های عربی نیامده بود.
- Kramer, Martin, Arab Awakening and Islamic Revival The Politics of Ideas in the Middle East, , New Brunswick, New Jersey, 2009, p19
- تاریخ طبری، محمد بن جریر طبری، جلد یک، صفحه ۱۴۱
- جبران، مسعود، ترجمه عبدالستار قمری، فرهنگ رائد الطالب (دو زبانه عربی به پارسی)، نشر یادواره کتاب، ۱۳۹۰، صفحه ۶۲۳
- المنجد فی الغه العربیه المعاصره- جلد یک- صفحه ۹۶۲
- دکتر جواد علی “المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام- تاریخ العربی و المورخون دکتر شاکر مصطفی- رحله إلی عرب أهوار العراق -اثر ویلفرد تسیجر- ویل دورانت در تمدن اعراب
- The anthropology of Iraq 1949
- ابو بشر عمرو بن قنبر سیبویه
- نخستین کتاب نظامندی است که قواعد زبان عربی (نحو) را همانگ به نگارش درآورده است. ببینید: تاریخ ادبیات عرب – احمد ترجانی زاده
- من طریق شَمرِ بْنِ عَطِیَّهَ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ عُمَرَ رضی الله عنه قَالَ:” أَهْلُ الْعِرَاقِ کَنْزُ الْإِیمَانِ ، وَجُمْجُمَهُ الْعَرَبِ، وَهُمْ رُمْحُ اللَّهِ ، یحرزون ثُغُورَهُمْ، وَیَمُدُّونَ الْأَمصَارَ ” .
- دشواری ذاتی حکومت مصر از بغداد که خود تحت فشار و آشفتگی بود از جابجایی سریع فرماندهان منصوب به مصر مشهود بود. هارون الرشید ۲۴ فرماندار در یک سلطنت ۲۳ ساله منصوب کرد. (دانشنامه بریتانیکا)
- Britanica
- The 100: A Ranking of the Most Influential Persons in History Citadel 1978, pp265-261
- نفیسی، سعید،تاریخ اجتماعی ایران (از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان)، بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه، چاپ دوم، ۱۳۹۰، صص۵۲-۵۳
- کتاب البدایه و النهایه ابن کثیر و دیگران– جزء سابع
- احمد بن یحیی بلاذری، برگردان محمد توکل، فتوح البلدان، نشر نقره، ۱۳۳۷، صص۱۰۰ و ۶۲۷
- چلونگر، محمد علی- سلیمانی، مریم، بررسی جایگاه قبایل عرب مسیحی ایران در، روند فتوحات مسلمانان در عراق، فصلنامه تاریخ اسلام، سال هشتم، زمستان ۱۳۸۶، شماره مسلسل ،۸۳، ص ۵۸
- ببینید: کتاب «اعراب مسیحی و ایده قومیت عربی در مصر و شام (۱۹۱۸-۱۸۴۰) دکتر فدوی احمد محمود نصیرات
- علیبیگی، حسین- بهرامی، روح الله، مواضع یهودیان عراق و شامات در مواجهه با حمله اعراب مسلمان، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال پنجاه و سوم، شمارۀ یکم، بهار و تابستان ۱۳۹۹، صص ۷۲ـ۵۵
- ویتفوگل، کارل آوگوست، ترجمه محن ثلاثی، استبداد شرقی (بررسی تطبیقی تام)، نشر ثالث، چاپ سوم، ۱۳۹۲، ص ۱۴۴
- Wien, Peter,IRAQI ARAB NATIONALISMوAuthoritarian, totalitarian, and pro-fascist inclinations,1932–۱۹۴۱, Routledge, 2006, pp 113-116
- خاکرند، شکرالله- یداللهی،سیاوش، بررسی نقش نظام آموزشی و ناسیونالیست‌های عرب در گسترش ایدئولوژی ناسیونالیسم در عراق، پژوهش‌های تاریخی دوره جدید سال یازدهم ، زمستان ۱۳۹۸، شماره ۴ (پیاپی ۴۴)، صص ۵۳-۷۰
- نواختی مقدم، امین، زبان و ناسیونالیسم: نقش زبان در جنبش‌های ناسیونالیستی عربی، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی. دوره ۴۰، شماره ۴ – شماره پیاپی ۴، دی ۱۳۸۹، صفحه ۳۵۱-۳۷۰
- خاکرند، شکرالله- یداللهی،سیاوش، تأثیرایدئولوژیناسیونالیسمعرب، برگسترششکافهایاجتماعیعراق(۱۹۹۱-۱۹۲۱م) ، فصلنامه علمی پژوه نامه تاریخ اسلام، سال نهم، شماره سی و پنجم، پاییز ۱۳۹۸، مقاله پژوهشی، لفحات ۱۳۵ – ۱۱۱
- این مسائل بیانگر اهمیت قدرت هنر و نقش اطلاعاتی درون آن است. شاید فیلم “قادیسیه” و ابراز پشیمانی دیر هنگام بازیگران مصری (یا پشیمانی غیر مستقیم رباب العراقیه و خواندن برای کویت پس از آزاد سازی) خنده دار باشد، اما زمان خودش اثرگذار بودند. سکانس‌هایی از خوش گذرانی همه وقت شاهان و سربازان ایرانی، که در پایان هم پادشاه با گریختن از پنجره با حیوان خانگی، ناموس خود را جا می‌گذارد تا خودکشی کند. بازماندگانی که تحت رافت همه گیر اسلامی قرار می‌گیرند. هرگز پیروزی بهمن جاوزیه نشان داده نمی‌شود، بلکه در یک صحنه تنها با یک حرکت شمشیر کشته می‌شود. اما در واقعیت تاریخی مردم عراق پس از گذشتن زمان به نسبت زیادی با تردید با خواست عُمر برای پیوستن به لشکر مسلمانان علیه پارسیان همکاری می‌کنند.
- نباید نادیده گرفته شود هنگامی که محمد رمضان بازیگر و خواننده مصری بعد از ستایش صدام از سوی مسئولین فرهنگی عراق به جشنواره بابل و یا راه اندازی اینترنت ۴Gفراخوانده می‌شود، و یا خواننده جوان فلسطینی عبدالله السعاید در ترانه “رد القاسی” در سال ۲۰۲۱ میلادی از صدام به عنوان مبارزشان درهم شکستن ایران می‌نازد و از سوی مقامات نظامی فلسطین تقدیر می‌شود. همچنین توییت‌های که الیسار خوری خواننده لبنانی پس از حل مشکل با ترکی آل شیخ وزیر سرگرمی عربستان پی در پی می‌فرستاد و پذیرش چند ده میلیونی می‌شود. این محدود به اخلاق نمی‌شود، بلکه جرم است.
نواختی مقدم، امین، زبان و ناسیونالیسم: نقش زبان در جنبش‌های ناسیونالیستی عربی، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی. دوره ۴۰، شماره ۴ – شماره پیاپی ۴، دی ۱۳۸۹، صفحه ۳۵۱-۳۷۰
خاکرند، شکرالله- یداللهی،سیاوش، تأثیرایدئولوژیناسیونالیسمعرب، برگسترششکافهایاجتماعیعراق(۱۹۹۱-۱۹۲۱م) ، فصلنامه علمی پژوه نامه تاریخ اسلام، سال نهم، شماره سی و پنجم، پاییز ۱۳۹۸، مقاله پژوهشی، لفحات ۱۳۵ – ۱۱۱
این مسائل بیانگر اهمیت قدرت هنر و نقش اطلاعاتی درون آن است. شاید فیلم “قادیسیه” و ابراز پشیمانی دیر هنگام بازیگران مصری (یا پشیمانی غیر مستقیم رباب العراقیه و خواندن برای کویت پس از آزاد سازی) خنده دار باشد، اما زمان خودش اثرگذار بودند. سکانس‌هایی از خوش گذرانی همه وقت شاهان و سربازان ایرانی، که در پایان هم پادشاه با گریختن از پنجره با حیوان خانگی، ناموس خود را جا می‌گذارد تا خودکشی کند. بازماندگانی که تحت رافت همه گیر اسلامی قرار می‌گیرند. هرگز پیروزی بهمن جاوزیه نشان داده نمی‌شود، بلکه در یک صحنه تنها با یک حرکت شمشیر کشته می‌شود. اما در واقعیت تاریخی مردم عراق پس از گذشتن زمان به نسبت زیادی با تردید با خواست عُمر برای پیوستن به لشکر مسلمانان علیه پارسیان همکاری می‌کنند.
نباید نادیده گرفته شود هنگامی که محمد رمضان بازیگر و خواننده مصری بعد از ستایش صدام از سوی مسئولین فرهنگی عراق به جشنواره بابل و یا راه اندازی اینترنت ۴G فراخوانده می‌شود، و یا خواننده جوان فلسطینی عبدالله السعاید در ترانه “رد القاسی” در سال ۲۰۲۱ میلادی از صدام به عنوان مبارزشان درهم شکستن ایران می‌نازد و از سوی مقامات نظامی فلسطین تقدیر می‌شود. همچنین توییت‌های که الیسار خوری خواننده لبنانی پس از حل مشکل با ترکی آل شیخ وزیر سرگرمی عربستان پی در پی می‌فرستاد و پذیرش چند ده میلیونی می‌شود. این محدود به اخلاق نمی‌شود، بلکه جرم است.
تا پیش نویس قطعنامه ۱۹۴ ادامه داشت. در حالی که دو پیش نویس اول بند ۱۱ از عبارت “آوارگان عرب” (که پس از نبرد “اجنادین” عرب شدند) استفاده می‌کردند، در پیش نویس نهایی که در ۱۱ دسامبر توسط مجمع عمومی تصویب شد، تنها از عبارت “پناهندگان” استفاده شد.
BADIL – Information & Discussion Brief Issue No. 8, January 2001 Palestinian Refugees and the Right of Return: An International Law Analysis Gail J. Boling https://www.badil.org/phocadownload/Badil_docs/Working_Papers/Brief-No-08.htm
- کتاب “ذات الجریحه”
- موالی، در اصطلاح تاریخی آن زمان، به عجم ها، یعنی غیرعرب‌هایی گفته میشد که با ورود به حوزه اسلامی و پیمان بستن با قبایل عرب در شمار قبیله آنها در می‌آمدند.
علامه امینی، الغدیر، ج ۱، ص ۳۶۲- شوقی حنیف، تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۲۱۳- محمد حسین زبیدی، الحیاه الاجتماعیه والاقتصادیه فی الکوفه، ص ۷۴
- .Peter wien, Iraqi Arab Nationalism, 1932-1941 , Rouledge, 2007
- تنوع گویش، پوشش، آداب و رسوب، خوراک، رقص در میان کشورهای عربی قابل توجه است.
- قراردادسایکس پیکو ۱۹۱۶باعث جدایی کوردها شد.. کمپین انفال در سال ۱۹۸۸ بیش از ۱۸۰ کورد در کردستان عراق را نسل کشی کردند.
- در درون چنین “هویت اشتباهی” هنگامی که اقدامات علیه همدیگر همچون کشتار در صبرا و شتیلا توسط مسیحیان افراطی در پی قتل بشیر جمیل رئیس جمهور لبنان رخ می‌دهد مساله‌ای عربی است. هنگامی که احلام مستغانمی رُمان نویس الجزایری در کتاب “قلوبهم معانا و قنابلهم علینا” با زبان نیش دار به نقد کشورهای عربی در برابر اشغال عراق می‌پردزاد، ضمن نداشتن اطلاعات تاریخی کافی از “ما توانایی پرچم متحد عرب نداریم..” گلایه می‌کند. (پیشتر کشور الجزایر، مغرب تونس بودند که با حمله آمریکا به عراق و آزادسازی کویت در سال ۱۹۹۰ موافقت کردند.) همه اینها یک دوست از کل وطن عربی (تلاش برای عرب خواندن سومری ها) است. اما ایرانی‌های همسایه با اشتراکات تاریخی، باور
- Marcel Mauss
- John Mayynard Keynes
- The gift
- Mallard, Mallard,The Gift Revisited: Marcel Mauss on War, Debt, and the Politics of Reparations, Sociological Theory 29 (4), 225-247, 2011
- Wikipedia
- reparative justice or “justice reparative,”
- Torpey, John. 2003. “Introduction: Politics and the Past.” Pp. 1 36 in Politics and the Past: On Repairing Historical Injustices, edited by J. Torpey. New York: Rowman & Littlefield Publishers
- چارلز گیتس دویز بازسازی‌های جنگ جهانی اول و برنده جایزه ۱۹۲۵
- Hastings, Max (2013). Catastrophe 1914: Europe Goes to War. New York: Vintage Books. ISBN 978-0-307-74383-1
- Hyperinflation
- از آنجا که اتریش پس از جنگ “بسیار فقیر” بود و به دلیل فروپاشی بانک وین، این کشور هیچ غرامتی “فرای اعتبارات برای اموال منتقل شده” پرداخت نکرد. به همین ترتیب، مجارستان به دلیل فروپاشی اقتصاد مجارستان، هیچ غرامتی فراتر از تحویل زغال سنگ پرداخت نکرد. غرامت ترکیه “با توجه به بزرگی تلفات ارضی ترکیه به شدت محدود شده بود”. با این حال، معاهده سور هرگز تصویب نشد. هنگامی که معاهده لوزان در سال ۱۹۲۳ امضا شد، غرامت‌های ترکیه “به کلی حذف شد”
- نشانی وبگاه رسمی کمیسیون
- بعد هفت ماه کویت در ۲۶ فوریه ۱۹۹۱ آزاد شد. بزرگترین جشن موسیقی این کشور هم به همین مناسبت “هلا فبرایر” نام دارد
- صلاحیت شورای امنیت برای ایجاد این نهایت قابل بررسی جدا است.
- https://uncc.ch/governing-council
- https://uncc.ch/commissioners
- https://uncc.ch/secretariat
- Public prosecutor V. Frans Cornelis Adrianus van Anraat, District Court of the Hague, The Netherlands, Case number 09/751003-04, 23 Desember 2005
- Kernohan, David,Good Neighbours Matter: Economic Geography and the Diffusion of Human Rights T.Huw Edwards1, , Todd Landman3 and Azizun Nessa4. November 2017
- شربل الحیات، غسان- مترجم : سید علی موسوی خلخالی ایرانی ، صدام از اینجا عبور کرد ( من حرب إلى حرب مرّ صدام ـ من هنا)، خبرگزاری دیپلماسی ایرانی تاریخ انتشار۱۳۹۰، ص ۱۶۰
- رضایی، محسن، جنگ به روایت فرمانده، بنیاد حفظ آثار و نشرارزشهای دفاع مقدس، چاپ اول ۱۳۹۰، ص ۲۹
- همان صفحه ۳۰
- رفسنجانی، هاشمی، اوج دفاع (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی ۱۳۶۵)، به کوشش عماد هاشمی، نشر معارف انقلاب،۱۳۸۸.ص ۱۱
- شربل الحیات، غسان- مترجم : سید علی موسوی خلخالی ایرانی ، صدام از اینجا عبور کرد ( من حرب إلى حرب مرّ صدام ـ من هنا)، خبرگزاری دیپلماسی ایرانی تاریخ انتشار۱۳۹۰، ص ۱۶۰
- زیباکلام، صادق- اتفاق فر، فرشته سادات، هاشمی بدون روتوش – ۱۳۸۷- چاپ چهارم- انتشارات روزنه، ۱۳۹۰، ص ۲۶۲
- همان ۲۶۵
- همان ۲۷۵
- همان ۳۷۵
- همان ۲۷۸
- اوج دفاع (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی ۱۳۶۵)، به کوشش عماد هاشمی، نشر معارف انقلاب،۱۳۸۸.صص ۳۹۸-۳۹۹
- همان ص ۲۷۶
- کتاب ۲۵ سال در ایران چه گذشت -داود علی بابایی
- رضایی، محسن، جنگ به روایت فرمانده، بنیاد حفظ آثار و نشرارزشهای دفاع مقدس، چاپ اول ۱۳۹۰، ص ۵۱
- زیباکلام، صادق- اتفاق فر، فرشته سادات، هاشمی بدون روتوش – چاپ چهارم- ۱۳۹۰- انتشارات روزنه، ص ۲۶۷ -۲۶۸
- رفسنجانی، هاشمی،پایان دفاع و آغاز بازسازی (کارنامه و خاطران هاشمی رفسنجانی ۱۳۶۷)، به کوشش علیرضا هاشمی، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ پنجم، ۱۳۹۰، ص۳۲
- رضایی، محسن،جنگ به روایت فرمانده، بنیاد حفظ آثار و نشرارزشهای دفاع مقدس، چاپ اول ۱۳۹۰، ص ۲۹
- رفسنجانی، هاشمی، مصاحبه ها۱۳۶۰، جلد اول، محسن هاشمی، دفتر نشر معارف معارف،۱۳۷۸، ص ۶۳
- در کتاب “آن سوی دیپلماسی”
- رفسنجانی، هاشمی، امید و دلواپسی (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی ۱۳۶۴)، به کوشش سارا لاهوتی، دفتر نشر معارف اسلامی، چاپ سوم ۱۳۸۷، ص ۱۰۰-۱۰۱
- اینکه آمریکا باید ۲۴۵ میلیون دلار غرامت به قربانیان شیمیایی جنگ ایران و عراق بپردازد. صدور حکم از طرف قوه قوه قضاییه- و توزیع ۱۸ نفر که مراحل قانونی را طی کرده اند.
- امید و دلواپسی (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی ۱۳۶۴)، به کوشش سارا لاهوتی، دفتر نشر معارف اسلامی، چاپ سوم ۱۳۸۷، ص ۱۰
- دفاع و سیاست (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی ۱۳۶۶)، به کوشش علیرضا هاشمی، دفتر نشر معارف انقلاب، ۱۳۸۹، ص ۲۹۶
- همتی، ایرج- دلاوری- ابوالفضل،استراتژی جنگ و رفتار سیاست خارجی: درآمدی بر تبیین فرایند و فرجام جنگ ایران و عراق، ۱۳۸۳
- همچنین آیین نامه اجرایی آن
- درویشی، فرهاد- رمضانی، ملیحه، نقطه زینی در نظریه بازی مطالعه موردی: جنگ ایران و عراق، فصلنامه ژئوپلیتیک ـ سال ۱۳۸۹پاییز سوم،م، شماره شش، ص۱۰۱- ۷۰
- پایان دفاع و آغاز بازسازی (کارنامه و خاطران هاشمی رفسنجانی ۱۳۶۷)، به کوشش علیرضا هاشمی، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ پنجم، ۱۳۹۰، صص ۲۴-۲۵
- همان ص ۲۰
- کتاب‌های خاطرات باید مورد بررسی و تامل بیشتری قرار گیرند.
- خاطرات ابوالحسن ابتهاج – جلد اول و دوم- انتشارات علمی- بهار ۱۳۷۱ – چاپ اوا، صص ۲۸۴ و ۲۱۰
- عابدینی، عبدالله- بهرب خیاوی- بهمنمبانی صلاحیتی دیوان بینالمللی دادگستری در جبران خسارت از جنگ عراق علیه ایران، مقاله علمی-پژوهشی، ۱۴۰۱
- احراز قضایی استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی در طول جنگ تحمیلی علیه ایران عراق از اواخر دی مجلۀ حقوقی، نشریۀ مرکز امور حقوقی بینالمللی معاونت حقوقی و امور مجلس ریاست جمهوری شمارۀ سی و چهارم، ۱۳۸۵ ص ۲۳۲ـ ۲۱۱
- کتاب “به سوی صلح” اثر خاویر پرز را ببینید.