شهرزاد

قصرشیرین، جایگاه و عشق شیرین

آیا در حکایت شهرزاد، منظومه ی خسرو شیرین بازروایی می شود یا شیرین و فرهاد؟

شیرین ملکه ی دربار ساسانی در منظومه ی نظامی گنجوی، پس از فراز و نشیبهای فروان به جایگاه و عشق خود می رسد. اگر در شاهنامه شیرین از ابتدا دلسپرده ی خسرو است، در منظومه ی وحشی بافقی، داستان از خروج شیرین بر اثر بی وفایی خسرو آغاز می شود.

شیرین در ادبیات اسطوره ای ایران زمین، سمبل معشوقه ای است که دو عاشق به او دل سپرده اند، اما در سریال شب های دوشنبه، شهرزاد جای این هویت را می گیرد به جهت آنکه شیرین در ابتدا زنی آشفته، تندخو و مجنون به تصویر کشیده شده است. تضاد هویتی دیگر در نقش شهرزاد است، اگر شهرزاد در داستان هزار و یک شب، به اراده و پیشنهاد خود به عقد شهریار در می آید، در سریال به اجبار و زور بزرگ دیوانسالار تن به ازدواج با قباد می دهد.

سوال از جا به جایی عنصر هویتی دو شخصیت اسطوره ای در داستانی که مقطع سیاسی و اجتماعی مهمی از تاریخ ایران زمین را روایت می کند، کنایه ای بر آشفتگی شرایط زمانه است. آنچنان که مقتضیات نظام مافیایی در به خاری و ذلت کشیده شدن شیرین تبلوریافته است، و دلیل مجبورو اسیر شدن شهرزاد در آتش، خشم و استبداد ظهور میابد.

بازروایی اسطوره ها با خلق نقش های تازه در شرایط زمانی و مکانی متفاوت می تواند، امکان به پاسخ، سوالهای هرگز پاسخ داده نشده، در روایت منظومه های کلاسیک را فراهم سازد. سوال بر سر اینکه وقتی شیرین عاشق خسرو است، چرا فرهاد به او دل می بندد؟ که می بینیم، در این داستان با پرسش از اینکه وقتی شهرزاد عاشق فرهاد است چرا قباد به او دل می بندد پاسخ داده می شود.
گسسته شدن، موجب ظهور و آمدن افراد تازه و در نتیجه تکثر در عشق میشود، ساحتی که به یگانه بودن تقدیس می شود. اگر دوگانه و چندگانه ممکن است، عشق متعالی یعنی جمع شدن همه ی خوبی ها در یک و دغدغه ی همه ی قصه پردازان در ترسیم آن، اسطوره ای است که تنها یک عاشق و یک معشوق حقیقی وجود داشته باشد. چنین دغدغه ی ذهنی زمانی که بر زمین واقعیت قرار می گیرد، در تکثرها شکسته می شود. نمود و دلایل چنین زمینه های بر شکستن هم در منظومه های کلاسیک به آن پرداخته شده است و همچنین در داستان معاصر شهرزاد شب های دوشنبه. چنانچه به خوبی می بینیم روابط قدرت، انگیزه های سیاسی و اجتماعی، حالات روحی دگرگون شده، همه ساختاری را برای انسان می سازد که لطیف ترین حالت روحی انسان را به چالش می کشاند و گاه جای خیر و شر را باهم جا به جا می گرداند و یا سببی بر فروپاشی همه ی آنچه که به عنوان خوبی ترسیم شده شود.
شیرینی که در دوران شوکت امپراطوری ساسانی ملکه ی زیبایی، پاکی و مهربانی بود، در این زمانه ی تاریخی چگونه مجنون و دیوانه، سراغ اش را در متروکه های شهر باید گرفت، جز به سبب قداره کشی و بی مهری پادشاه؟ قباد دیوان سالار هم عناصر شخصیتی خسرو به لحاظ عیاشی و بازی با سیاست را به طور بارز داراست و هم افسار گسیختگی شهریار هزارویک شب را، با قرار گرفتن در کنار بهبودی. اما شخصیت او در هاله ای خاکستری قرار می گیرد تا با آمدن شهرزاد، گره ی تأملات و پریشانی اش حل شود. از همین رو، به خوبی می بینیم که داستان شهرزاد چگونه اتصال دو منظومه ی خسرو و شیرین و شیرین و فرهاد را رقم می زند. از زمان روایتگری اختلاف قباد و شیرین و جنون و خروج او از عمارت دیوان سالار تا بهبود و احیای دوباره ی او. ظهورشوکت و زیبایی شیرین در آمدن یک عشق حقیقی به نام صابرمحقق شد. صابر یادآور صفت صبر درشیرین منظومه ی نظامی است. اما همین شخصیت تازه، با قرار گرفتن کنار فرهاد، نقطه ی اتصال ما به خوانش روایت شیرین و فرهاد می شود.
علاوه بر نام هایی که در ردیف اسطوره ای درستی در انتهای داستان کنار هم قرار گرفتند، هدف و انگیزه ی مشترک آنها، ما را به سوال تاریخی نیز نزدیک می کند. بازگشت برای مطالبه از ظلم و جوری که به آنها روا شده است.
علاوه بر این، ساختن شخصیت های مکمل و تازه، به داستان این امکان را می دهد تا شخصیت های اسطوره ای، اعمال، رفتار و صفاتشان از تراکمی که آنها را تبدیل به سمبل نموده در بی آیند و صورتی واقعی تر بگیرند. به عنوان مثال، اگر گفته شود، یک مرد به تنهایی کتیبه ای بر دل کوه نقش بست، اسطوره ای تر از این است که گفته شود ۱۰ مرد چنین اثری خلق کردند. در داستان شهرزاد شب های دوشنبه، نقش های زیادی که در این داستان پردازش شده اند، امکان اتصال چند قصه ی اسطوره ای را به شکلی امروزی و قابل درک فراهم نموده اند.
از همین رو، شیرین آواره از قصربه هزار توطئه و دسیسه را چه کسی می تواند، به جایگاه و عشق حقیقی اش بازگرداند جزء فرهاد و فرهاد به ناحق کشته شده، به خلوص عشق، به دستان نقش نگارنده اش، چه زمان به انتقام باز خواهد گشت، جزء با نابودی، دغلبازان سلسله ی دیوانی و شوکت پادشاهی، جز با خواندن درس عشق بر کوه اراده ی مردم سرزمین اش.

کارشناسی ارشد انسان شناسی و جامعه شناسی

موسسه تحصیلات تکمیلی روابط بین الملل و توسعه، ژنو، سوئیس