شبکه ­ی مجازی و دگرگونی فراگردهای اجتماعی در جغرافیای شهری

تعریفی که اندیشمندان شهری از شهر سنتی ارائه می­دهند، زیستگاهی است انسان­ساخت و در زیر یک قدرت سیاسی مشخص که تمرکز جمعیتی نسبتا پایداری را درون خود جای می­دهد، فضاهایی ویژه براساس تخصص­های حرفه­ای به وجود می­آورد، تفکیکی کمابیش مشخص و فزاینده میان بافت­های مسکونی و بافت­های کاری ایجاد می­کند و فرهنگی خاص را به مثابه ی حاصلی از روابط درونی خویش پدید می­آورد که درون خود خرده فرهنگ­های بی­شماری را حمل می­کند (فکوهی، ۱۳۸۳). اما جامعه ی شبکه­ای چنان چه کاستلز می­گوید همه ی جنبه های زندگی انسان از جمله حیات شهری را زیرو­رو کرده است. تاثیرات انقلاب الکترونیکی از سطوح اقتصادی فراتر رفته است. این انقلاب مفاهیمی مانند شهری/محلی را به شدت متحول ساخته است. شهرهای سایبری به شدت با شهرهای سنتی متفاوت هستند زیرا اطلاعات می­تواند با سرعتی شگفت­انگیز در آن­ها منتقل شود و افراد می­توانند ارتباطات و فعالیت­های خود را به شکلی سریع­تر و اثربخش­تر به انجام برسانند.

در چند دهه ی اخیر با گسترش ابزارهای ارتباطی، حجم فعالیت­های الکترونیکی در شهرها افزایش یافته و به دلیل افزایش درسرعت، دقت و امنیت در انجام فعالیت­ها، کشورها هرچه بیشتر تمایل به استفاده از این فن­آوری پیدا کرده­اند. به خصوص، شکل­گیری دولت الکترونیک و پیشرفت روزافزون فرایندهای بانکداری الکترونیک فرایندهای اجتماعی را به سمت استفاده از ابزارهای شبکه های مجازی سوق داده است.

تاثیرات دیجیتالی شدن بر زندگی روزمره ی انسان­ها غیرقابل انکار است. وابسته شدن به روابط مبتنی بر پست الکترونیک، دریافت اطلاعات شخصی و کاری و اخبار از طریق ابزارهای الکترونیک، استفاده از ابزارهای شبکه­ای برای تفریح و تبادل اطلاعاتی (بازی­های اینترنتی، شبکه های اجتماعی، وب­گردی و…) همه اجزای جدایی ناپذیر زندگی انسان در شهر دیجیتالی شده یمدرن هستند. مطالعه ی تاثیر این فرایندها در زندگی اجتماعی انسان، به خصوص در ایران که فرایندها به تازگی همگانی شده اند، نیازمند بررسی­های علمی بیشتر می باشد. درباره ی مزیت های دیجیتالی شدن فراگردهای روزمره مطالعات بسیار است. مطالعات بسیاری تاکید خود را بر کاربران شبکه های اجتماعی قرار داده و مزایای عضویت در این شبکه ها را مطرح کرده اند هرچند به نظر می­رسد کیفیت تعاملات اجتماعی با توجه به این­که مجازی شدن اساسا تعاملات دیداری و حتا گاه شنیداری را محدود می­کند تحت تاثیر قرار گرفته است. اما مساله­ای که در این جا مطرح می­شود، فارغ از این که آیا این نظام نوپدید در زندگی اجتماعی تاثیراتی مثبتی یا خیر، این است که تاثیر منتقل شدن بسیاری از فعالیت­های انسانی به محیط­های مجازی در میزان و اهداف تحرک­های جغرافیایی و فراگردهای اجتماعی در شهر تاثیرگذار خواهد بود.

امروزه واژه ی شهر الکترونیک یا شهر مجازی، واژه­ای شناخته شده و میان­رشته­ای است. در ساده­ترین تعریف ممکن می­­توان گفت در شرایطی می­توان به یک شهر لقب مجاز­ی را داد که ارتباط میان نهاد­ها و شهروندان با یکدیگر به صورت الکترونیکی برقرار شده باشد. امروزه دسترسی آسان به شبکه ی اینترنت و گسترش ارتباطات الکترونیکی بین افراد و سازمان­های مختلف از طریق دنیای مجازی، بستری مناسب برای رسیدن به این هدف را فراهم کرده است. تعریف تخصصی­ترِ دیگری که از شهر الکترونیک می­توان ارائه داد نظامی مجازی است که امکان دسترسی الکترونیکی شهروندان به کلیه خدمات و سرویس‌های ادارات، سازمان‌ها و اماکن درون شهری و دستیابی به اطلاعات مختلف مورد نیاز به صورت شبانه‌روزی و هفت روز هفته، به شیوه‌ای با ثبات، قابل اطمینان، امن و محرمانه را مهیا می­کند (جلالی، ۱۳۸۳).

درباره ی کارکردهای شهر الکترونیک نیز آرای مختلفی ارائه شده است از جمله این که شهر الکترونیک شهری است که در آن بر روی فرصت‌‌های خلق شده توسط فن­آوری اطلاعات و ارتباطات، به منظور افزایش موفقیت و اثرگذاری، سرمایه­گذاری شده است‌ (Odendaal, 2003). تعاریف دیگری نیز وجود دارند که تاکید خود را بیشتر بر خدمات فرهنگی همانند آموزش مجازی شهروندان در حوزه‌های عمومی و اختصاصی، امکان انتشار رسانه‌های دیجیتالی برای شهروندان، انتشار اخبار و اطلاعات به هنگام و اثرات فرهنگی دیگر قرار می­دهند (King, 2007). عموما تعاریفی که از شهر الکترونیک ارائه می­شوند بر مزیت­های افزایش فراگردهای الکترونیکی تاکید دارند و شهر الکترونیک را محیطی مطلوب برای زندگی، تفریح، کار و تلاش می­دانند که در آن مردم زمان بیشتری برای تفریح و استراحت خواهند یافت و رشد اقتصادی و بهره‌وری در این‌گونه شهرها بسیار بیشتر از شهرهای سنتی فعلی خواهد بود (Reddick, 2002).

این که آیا شهر الکترونیک در ایران امروز شکل گرفته است یا خیر بحثی اولیه است که پاسخ­گویی به آن نیازمند مطالعات گسترده­ای است. به نظر می­رسد این اتفاق تا حدودی در زندگی روزمره ی شهروندان شهرهای بزرگ (مانند تهران)، در طبقات اجتماعی و اصناف خاص (خبرنگاران) و برخی اجتماعات خاص (مانند اجتماعات علمی) روی داده باشد.

اندیشمندان شهری کوشیده اند از انقلاب شبکه­ای که در شهر رخ داده است نه تنها برای مطالعه در زمینه ی امکان تسهیل حل بهینه ی مسئله­های شهری (مانند ترافیک شهری) استفاده کنند، بلکه امکان ایجاد تاثیرات اجتماعی مثبت را با اثرگذاری بر سرمایه ی اجتماعی شهروندان، مورد بررسی قرار دهند. برای نمونه آن­ها مشارکت در فراگردهای شهر مجازی را نشانه ی مردم­سالاری و تحقق دموکراسی تصور کرده اند کما این که گفته می­شود مشارکت فعال ساکنان محلی یک شهر نشانه ی مردم­سالاری است و برخی از چشم اندازهای جدید در زمینه ی احیای شهر مانند «شهرگرایی نوین» مشارکت زیاد مردمی را هدف اصلی خود قلمداد کرده اند (گوتدینر و باد، ۱۳۹۰).

البته مطالعه ی شبکه های اجتماعی نشان می­دهد که این شبکه ها بیش از سایر ابزارهای مجازی بر زندگی اجتماعی تاثیرگذار هستند و می­توانند سرمایه ی اجتماعی بیشتری تولید کنند (Mandarano, 2011). شبکه های اجتماعی، شبکه های مجازی­ای هستند که افراد را قادر می سازند: ۱. در یک فضای محدود شبکه­ای که تنها اعضای شبکه به شکل مشروط به آن دسترسی دارند یک صفحه ی شخصی با مشخصات فردی بسازند ۲. به افراد دیگری را که با آنان اشتراکات و رابطه دارند اجازه ی ورود به صفحه ی شخصی­شان را بدهند. ۳. در درون شبکه روابط متقابل محدودی را با افرادی که در لیست شخصی­شان دارند برقرار کنند. از زمان پیدایش شبکه های اجتماعی در دهه ی نودِ قرن بیستم تا کنون تعداد زیادی از این شبکه های اجتماعی پدیدار شده اند که براساس میزان خدماتی که ارائه می­دهند در میان مردم به خصوص جوانان محبوبیت یافته اند. در ایران فیس­بوک، کلوب ­دات­کام، کلوب ایرانیان و شبکه های مجازی دیگری وجود دارند که خدمات متنوعی را به کاربران خود ارائه می­دهند.

به نظر می­رسد که نه تنها زندگی شهروندان و به خصوص جوانان امروزه تحت تاثیر مستقیم این دگرگونی­ها در فرایندهای زندگی روزمره قرار­گرفته است، بلکه خودِ شهر نیز به مثابه ی مکانی جغرافیایی که از طریق فراگردهای اجتماعی به فضای شهری تبدیل می­شود (دوسرتو، ۱۹۸۴: ۱۱۷) تحت­تاثیر این دگرگونی­ها قرار دارد.

مانوئل کاستلز (۱۳۸۲) در «عصر اطلاعات» این بحث را مطرح می­کند که شهر اطلاعاتی نیازمند شهروندان اطلاعاتی است. کاستلز معتقد است بازسازی سرمایه‌داری به همراه فناوری‌های نوین، منجر به تحولی اجتماعی و در نتیجه تحول شهر شده است. این تحول شهر دو قطبی را جایگزین شهرهای سنتی می‌کند. مجموعه تحولات بزرگی که در جامعه بشری اتفاق می‌افتد، شهروند جامعه را به سمتی سوق می‌دهد تا مهارت زیستن در چنین جامعه‌ای را داشته باشد. این‌جاست که مفهوم شهروند الکترونیکی نمود پیدا می‌کند. پیدایش مفهوم شهروند الکترونیک در کنار ابعاد دیگری از زندگی روزمره ی انسان­ها که تحت تاثیر استفاده از شبکه ی مجازی اینترنت قرار دارد، بر تحرک جغرافیایی شهری و فراگردهای اجتماعی که در جغرافیای شهری رخ می دهد تاثیر می­گذارد:

شهروند الکترونیک برای انجام فعالیت­هایی که مربوط به رابطه ی او با نهادهای دولتی می­شود کمترین میزان تحرک جغرافیایی را تجربه می­کند. او به دلیل عدم ضرورت حضور فیزیکی کارکنان و مشتریان در مکان مشترک، مزایایی را در ارتباط با رابطه شهروندان و دولت، نیازی به انجام تحرک جغرافیایی­ای که پیش از آن جهت مراجعه به نهادها تجربه می­کرد ندارد. عدم ضرورت برقراری ارتباطات چهره­به­چهره نیاز به طی مسافت­های جغرافیایی را در شهر الکترونیک از میان می­برد. در جوامعی که شهر الکترونیک در آن­ها تحقق بیشتری یافته باشد نیاز به طی مسافت برای انجام فعالیت هایی که در ارتباط با دولت هستند به کمترین میزان خود می­رسد. از این رو شاید یک فرد ساکن شهر نیویورک نسبت به یک فرد ساکن تهران مسافتی بسیار کمتر را برای مراجعه جهت رسیدگی به روابط خود با نهادهای دولتی طی کند.
به وجود آمدن امکانات تبادل اطلاعات الکترونیکی مانند نرم افزارهای مکالمه و ارسال تصویر نیاز افراد را به طی مسافت­های جغرافیایی برای ملاقات دوستان، خویشان و نزدیکان­شان را کاهش می­دهد. این امکانات در میزان طی مسافت­ها تاثیرگذار است (پیش بینی می­شود که عبور از مسافت­های جغرافیایی برای ملاقات نزدیکان کاهش یابد و یا محدود به زمان­های خاص شود).
فعالیت­های آموزشی و علمی مجازی نیز امروزه کاربرد گسترده­ای در میان دانش­پژوهان به خصوص در مراتب علمی بالاتر دارند. استفاده از موتورهای جست­وجوگر کتاب­خانه­های مجازی دانشگاه­ها و مراکز پژوهشی گستره ی وسیعی از منابع علمی را در اختیار آنان قرار می­دهد. ضمن این که مراکز آموزشی با ایجاد دوره های درسی مجازی امکان تحصیل در تمام سطوح را به شکل مجازی مهیا کرده اند. همه ی این­ها با کاهش نیاز مراجعه ی افراد به مراکز علمی (دانشگاه­ها، مدارس، کتابخانه­ها و …) و انتقال محل تحصیل به پشت ابزارهای الکترونیکی در منزل یا محل کار یا کافی­نت­ها، در تحرک­های جغرافیایی تاثیر­گذار است.
با افزایش استفاده از شبکه ی مجازی توسط کاربران اینترنتی مشاغل شبکه­ای نیز در حال افزایش است. خرید و فروش اینترنتی، تبلیغات و بازاریابی اینترنتی، ارتباط با مشتریان و صاحبان کالاها از طریق شبکه ی مجازی، شرکت در حراج­ها و خرید از بازارهای مجازی (مانند آدینه­بوک در ایران) سبب تغییر تحرک­های جغرافیایی سنتی می­شود.
تفریحات و سرگرمی­های جدیدی که نظام مجازی در اختیار کاربران قرار می­دهد و بسیار نوظهور هستند، گرایش­های جدیدی را در نوجوانان و جوانان برای انجام تفریحات داخلِ خانه ایجاد می­کند. انجام بازی­های اینترنتی بین المللی که وعده ی جایزه­های بزرگ را می­دهند (به راست یا دروغ)، و امکان تعامل با هم­فکران در وب­سایت ها و وب­لاگ ها که تنوعِ‌ موضوعی گسترده ای دارند، تحرک جغرافیاییِ را در فضاهای شهری کاهش می­دهد.
نمونه­هایی که تا این­جا معرفی شد گرایش به کاهش تحرک­های جغرافیایی در شهر و کاهش فضاهای اجتماعی در جغرافیایی شهری را نشان می­داد. اما تنها تاثیر فرایند مجازی شدن زندگی شهری، حفظ افراد در حریم­های خانگی و کاهش دادن تحرک­های جغرافیایی نیست.

از طرفی مطالعات در شهرهایی که اینترنت بی سیم شهری دارند (مانند نیویورک که در فضاهای عمومی شبکه ی بی سیم اینترنت برای استفاده ی رایگان شهروندان دارد، یا برخی فضاها مثل محوطه ی دانشگاه­ها و کالج­ها که اینترنت بی­سیم رایگان دارند و یا امکان استفاده از خدمات اینترنتی از طریق موبایل در همه ی فضاهای شهری) جغرافیای شهری را نسبت به شکل سنتی دگرگون می­کنند و کارکردهای سنتی را تغییر می­دهند. بنابراین اگر فضاهای پارک­های شهری پیش از این برای تفریح و گذران اوقات فراغت طراحی شده بود، می تواند تغییر کارکرد بدهد و برای افرادی که مشاغل اینترنتی دارند فضایی برای کار را مهیا کند و یا محیط­های استراحتی دانشگاه می­تواند محل مطالعه ی دانشجویان در محوطه ی دانشگاهی باشد. در این صورت نوعی تغییر کارکردی در جغرافیای شهری اتفاق می افتد.
فعالیت­های مدنی درون شبکه ی مجازی در پراکسیس انتقادی شهری نیز نقشی اساسی دارد. تمرکز فعالیت ها در اطلاع­رسانی فعالیت­های انتقادی در شهرها از طریق شبکه های مجازی به دلیل امنیت و سرعت بالای برخی ابزارهای اطلاع­رسانی مجازی، گسترش یافته است. فعالیت های مدنی از قبیل جنبش های خرد و کلان، گردهم­آیی های سیاسی یا اجتماعی و … همه به سرعت در شبکه ی مجازی انتشار می یابند و عامل شکل­گیری حرکت­های اجتماعی در مکان­های جغرافیایی شهر می­شوند. این مساله از دو جهت بر فراگردهای اجتماعی در جغرافیای شهری تاثیر می­گذارد. از طرفی شبکه ی مجازی به عنوان عامل تسهیل­کننده ی تبدیل مکان جغرافیایی به فضای شهری عمل می­کند و سبب تسهیل ساماندهی فعالیت­هایی از قبیل تجمع های خیابانی و شرکت در اعتراضات مدنی می­شود و از طرف دیگر، با شکل­گیری کمپین­های مجازی نیاز به انجام اعتراضاتی که حضور فیزیکی افراد را می­طلبد کاهش می یابد (مانند کمپین­های مدنی که امضای الکترونیک گردآوری می کنند).
به نظر می­رسد که برای مطالعه ی تاثیر همگانی­شدن استفاده از ابزارهای شبکه­ای در فراگردهای اجتماعی در جغرافیای شهری، می­توان از رویکرد تطبیقی استفاده کرد. مقایسه ی فراگردهای شهری در دو جامعه­ای که از لحاظ میزان سیطره ی شبکه ی مجازی بر فعالیت­های روزمره ی زندگی انسان­ها متفاوت هستند می­تواند به شناخت تاثیرات این روندها بر فعالیت­های اجتمامی در جغرافیای شهری بینجامد.

منابع

جلالی، علی اکبر، ۱۳۸۳، شهر الکترونیک، تهران، انتشارات دانشگاه علم و صنعت.

فکوهی، ناصر، ۱۳۸۳، انسان شناسی شهری، تهران، نشرنی، چاپ دوم.

کاستلز، مانوئل،۱۳۸۲، عصراطلاعات، ترجمه ی احمد علی­قلیان، تهران، انتشارات طرح نو.

گوتدینر، مارک؛ باد، لسلی،۱۳۹۰، مفاهیم اساسی در مطالعات شهری، ترجمه ی عبدالرضا ادهمی، تهران، بهمن برنا، چاپ اول.

De Certeau, Michel, 1984, The Practice of Everyday Life, Berkeley, University of California Press.

King, S., 2007, “Citizen as customers: Exploring the future of CRM in UK local government,” Government Information Quarterly, 24: 47-63.

Mandaranno, L., Steins, C., Building Social Capital in the Digital Age of Engagement, Journal of Planning Literature, 25: 123, pp. 124-135.

Odendaal, N., 2003, “Information and communication technology and local governance: understanding the difference between cities in developed and emerging economies”, Computers, Environment and Urban Systems, 27/6: 585-607.

Reddick, C., 2002, “Citizen Interaction with e-government: From the streets to servers,” Government Information Quarterly, 22: 38-57.

ایمیل نویسنده: rahbari.ladan@gmail.com