هریک از ما ایرانیان حتما تصور و احساس متفاوتی نسبت به تهران داریم. برای کسانی که در تهران زندگی می‌کنند این احساس، درگیری بیشتری با مشکلات عدیده و تقریباَ لاینحل این شهر مثل آلودگی هوا، ترافیک سنگین و همیشگی، حاشیه‌نشینی گسترده، شهر فروشی، گرانی سرسام‌آور مسکن و … داشته و برای کسانی که در سایر نقاط ایران زندگی می‌کنند با مفاهیمی همچون شهر درآمدها (۱)، شهر فرصتهای شغلی، فروشگاههای زنجیره ای و مراکز خرید عدیده، دانشگاههای بزرگ، دربرگیرنده بیشترین تعداد پزشک و مراکز درمانی، گسترده ترین بازار مصرف و … بازنمایی می شود.
واقعیت تهران اما ترکیبی از این دو دسته تناقض است. شهر تهران در واقع با مشکلاتی بزرگ روبروست که در بسیاری از موارد منجر به تنزل کیفیت زندگی شده و هر لحظه، ظرفیت زیست‌پذیری فردی و اجتماعی شهر را کاهش می‌دهد.
نوشته‌های مرتبط
کتاب تهران-۵۶ در واقع انتشار گزارشی از گزارش‌های دبیرخانه شورای نظارت بر گسترش شهر تهران (۲) با عنوان «گزارش اجمالی درباره تهران؛ وضع موجود و پیشنهادات» است که در اسفندماه ۱۳۵۶ منتشر شده است. محسن گودرزی و آرش نصر اصفهانی چهار دهه بعد از انتشار این گزارش، اقدام به باز انتشار آن به شکل کتاب کرده‌اند که توسط نشر نی منتشر شده است. متن اصلی کتاب در واقع، گزارش دبیرخانه شورای نظارت بر گسترش شهر تهران در سال ۵۶ است که گردآورندگان؛ مقدمه ای بر آن افزوده‌اند.
نکته قابل توجه این گزارش فراتر رفتن آن از سطح مشکلات مشهود تهران و تاکید بر سیاست رشد اقتصادی کشور است. به عبارت دیگر و با نگاه کلان؛ پیگیری سیاست رشد اقتصادی و توسعه است که تهران را درگیر این وضعیت پیچیده کرده است. نسبت تهران به کل کشور نیز برای نویسندگان گزارش اهمیت داشته چرا که آینده تهران را آینده ایران دانسته‌اند و بر این باور بوده‌اند که رونق دو بخش صنعت و خدمات در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ راه اقتصاد ایران را از تکیه بر کشاورزی به تکیه بر صنعت و خدمات تغییر داده و این تغییر، دگرگونی‌های اساسی در ابعاد مختلف زندگی ایرانیان ایجاد کرده است.
گردآورندگان کتاب تهران -۵۶ در مقدمه؛ نقاط عطف توجه تهران در چهل سال پیش را برجسته کرده‌اند و در کنار این برجسته‌سازی، این سوال را طرح کرده‌اند که اگر بنا باشد امروز گزارش مشابهی نوشته شود، چه مسائلی طرح خواهد شد؟ و در پاسخ به این سوال گفته‌اند: «تهران امروز برای ما بعد از چهل سال به نحوی دیگر پروبلماتیزه شده است. برای ما مسئله این است که چگونه می‌توان کاری کرد که شرایط تهران از این سخت‌تر نشود، اگر اساساً تصوری از امکان چنین کنشی در ذهن ما وجود داشته باشد.» (ص ۱۶)
گزارش تهران -۵۶ موضوعات متنوع اما بسیار مهمی چون مهاجرت، قیمت مسکن، بحران آتی تامین آب، نابرابری و شکاف طبقاتی، فقر شهری، گسترش آلونک‌نشینی و … را مدنظر قرار داده و هشدار داده که اگر فعالیت‌های دولتی به طور متوازن توزیع نشود تهران بیش از پیش به صورت جاذب اصلی قسمت عمده رشد اقتصادی و منابع تولیدی کشور در خواهد آمد. از نظر این گزارش، تمرکزگرایی و توزیع نابرابر درآمد دلیل اصلی مهاجرت‌های گسترده به تهران است که پیامدهای منفی آن در نهایت دامن‌گیر کل کشور خواهد شد.
نویسندگان گزارش تنها به مسائل و مشکلات امروز تهران نپرداخته‌اند بلکه بر این باورند که این مشکلات در آینده‌ای نزدیک به چالش‌های جدی‌تر تبدیل خواهد شد. به عنوان مثال روزمره و قابل لمسی که هریک از ما با وجود گذشت چهل سال از این پیش‌بینی با آن سروکار داریم می‌توان به متناسب نبودن شبکه حمل و نقل و پارکینگ با نیاز شهر تهران و از میان رفتن باغات و کمبود فضای سبز فراغتی اشاره کرد.
جالب اینجاست که نویسندگان این گزارش راه حل جالبی برای برون رفت از مسائل آن روز تهران پیشنهاد کرده‌اند که با وجود گذشت این همه سال، هنوز هم می‌توان آن را راه حل واقعی و مناسبی نه برای حل شدن مسائل امروز تهران که پیچیده‌تر نشدن آن‌ها دانست. از نظر آنان، اداره تهران بر اساس نظر و مشارکت مردم راه حل نهایی است. آنان بر این باور بوده‌اند وقتی حجم زیادی از هزینه‌های شهر تهران، توسط مردم تامین می‌شود لازم است از مشارکت آنان برای اداره شهر نیز سود جست. ایجاد انجمن‌های محلی به عنوان راهکار اصلی جلب مشارکت مردم طرح شده و نویسندگان بر این باورند که تقویت شوراها و انجمن‌های محلی بر اساس تقسیمات شهری که به قدرت انتخاب نهایی شهردار بیانجامد، می‌تواند راهگشا باشد.
«تعیین دقیق وظایف و تفکیک و ارتباط مسئولیت انجمن حوزه‌ها و انجمن شهر و نیز شهرداری‌های حوزه‌ها و شهرداری تهران باید با توجه به دو اصل ۱) مشارکت مردم و عدم تمرکز و ۲) جلوگیری از ایجاد تشکیلات زائد و تکراری صورت گیرد و به دقت روشن گردد. حدود و جمعیت حوزه‌ها و تعداد نمایندگان پس از انجام مطالعات لازم به صورت دقیق‌تر تعیین خواهد گردید.» (ص ۱۹۷)
کتاب تهران -۵۶ که دربردارنده گزارشی به قدمت ۴۰ سال درباره تهران است و چالش‌های مورد اشاره در آن پس از این همه سال، نه تنها رفع نشده بلکه کماکان دامه دارند و هر روز شکل پیچیده‌تری به خود می‌گیرند؛ کتابی قابل تامل است. اینکه کارشناسان شهری حدود چهار دهه پیش؛ مشکلات تهران ناشی از توسعه نامتوازن را پیش بینی کرده و توانسته‌اند نسبت این مشکلات به کل کشور را هم مدنظر قرار دهند، جالب توجه است.
گردآورندگان، سوال بنیادینی مبنی بر اینکه چگونه می توان کاری کرد که شرایط تهران از این سخت‌تر نشود؟ را در مقدمه تالیفی خود طرح کرده‌اند که پاسخگویی به آن؛ پایه پژوهشی کلان و مستقل است. لازم است جایگاه تهران در برنامه‌های توسعه قبل و بعد از انقلاب در پژوهش‌های مشابه دیده شود. اینکه آیا تهران و آینده‌اش اصولا در برنامه‌های کلان توسعه دیده شده یا نه و اگر دیده شده نسبت آن با دیگر شهرهای کشور چگونه است؟ از جمله سوالاتی است که جای طرح و بررسی دارد.
پرداخت این‌گونه به این گزارش و نشر آن به شکل کتاب، برای مخاطب توقع صرف انرژی بیشتر برای ارائه اطلاعات مرتبط با تهران چه به شکل آماری و چه به شکل تحلیلی را ایجاد می‌کند. به عنوان مثال آمار و اطلاعات متنوع از امور مختلف در گزارش تهران -۵۶ پاسخگوی نیازمندی‌های اطلاعاتی مخاطب است در حالی‌که هیچ‌یک از این اعداد توسط گردآوردندگان کتاب مابه ازای امروزین ندارد. نزدیک به هفتاد درصد محتوای کتاب را گزارش دبیرخانه شورای نظارت بر گسترش شهر تهران با عنوان «گزارش اجمالی درباره تهران؛ وضع موجود و پیشنهادات» که در سال ۵۶ نوشته شده به خود اختصاص داده و تنها یک مقدمه توسط گردآورندگان کتاب، یاریگر مخاطبی است که با طرح مساله شهر تهران و با دردست گرفتن این کتاب، همچنان منتظر داده‌ها و تحلیل‌های بیشتر باقی می‌ماند.
در صفحه ۴۴ در پاراگراف سوم آمده است که «شهرستان تهران از لحاظ تخصیص فعالیت‌ها به خود در استان مرکزی مقام اول را همچنان حفظ کرده است …» برای خواننده امروزی، نام بردن از تهران به عنوان شهری در استان مرکزی، مبهم و سوال برانگیز است. گردآورندگان می‌توانستند با ارائه یک پاورقی به توضیح این نکته بپردازند که بر اساس تقسیمات کشوری، تهران تا سال ۱۳۵۷ جز استان مرکزی بوده است اما در این تاریخ به همراه کرج، ری، ورامین و شمیران یک استان مستقل شده و از استان مرکزی تفکیک شده است. از دیگر موارد نیازمندی خواننده به اطلاعات تکمیلی در خصوص سازمان‌های نام برده شده در کتاب، می‌توان به تاریخچه کوتاهی از چگونگی شکل‌گیری و نوع فعالیت شورای نظارت بر گسترش شهر تهران نیز اشاره کرد.
*گودرزی، محسن و نصر اصفهانی، آرش. (۱۳۹۷)، تهران-۵۶؛ سیمای تهران در پژوهشی فراموش شده، نشر نی، ۲۰۳ ص، ۲۸ هزارتومان شابک: ۱-۶۳۵-۱۸۵-۹۶۴-۹۷۸
۱- طبق آخرین گزارش بودجه خانوار بانک مرکزی در سال۱۳۹۴مجموع درآمد پولی و غیرپولی ناخالص سالانه برای یک خانوار ساکن در مناطق شهری در استان تهران ۵۲۳۴۵ هزار تومان (معادل ماهانه ۳۱۸۳هزار تومان) و برای خانوار شهری کل کشور ۴۴۵۵۱هزار تومان (معادل ماهانه ۲۷۹۲ هزار تومان) است. منبع: آخرین گزارش شاخصهای اقتصادی استان تهران اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران؛ مرداد ۹۶
۲- این شورا در سال ۱۳۵۲ با هدف نظارت بر توسعه شهر تهران و به منظور جلوگیری از رشد نامحدود آن به تصویب مجلس شورای ملی رسید و به موجب آن شهرداری تهران موظف گردید هرگونه تغییر و اصلاح در محدوده شهری را پس از کسب نظر از انجمن شهر و تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری به موقع اجرا بگذارد.
ایمیل نویسنده: nooraienezhad@gmail.com
