سیری در کوچه های خاطرات؛ تبریز از شهریور ۱۳۲۰ تا انقلاب اسلامی

ملازاده، حمید (۱۳۹۱)، سیری در کوچه های خاطرات؛ تبریز از شهریور ۱۳۲۰ تا انقلاب اسلامی، تنظیم و گردآوری سعید ملازاده، تبریز، انتشارات ارک

خاطره نویسی شیوه ی نگارشی جدیدی در ادبیات به شمار نمی رود. می توان خاطره نویسی را شامل نگارش سفرنامه ها، خودزندگینامه ها، یادداشت های روزانه و مرتب یا گاه نگاری های پراکنده دانست. بر این اساس نمونه های بسیار موفق خاطره نویسی در ادبیات فارسی وجود دارد که علاوه بر بیان تجربیات فردی، انبوهی از اطلاعات زمانی، مکانی و فرهنگی در اختیار خواننده قرار می دهد. خاطرات وجهی دوگانه دارند، از سویی بیان تجربه ی زیسته ی فرد یا گروهی از افراد هستند و از سویی دیگر اشتراکاتی با تجربه ی تمام انسان ها دست کم هم نسلان نویسنده دارند. به عنوان مثال آنجا که شهریار خاطرات دوران کودکی خود را در قالب منظومه ی”سلام بر حیدربابا” می سراید انبوهی از انسان ها را نیز درگیر می کند. انسان هایی که حتی در زمانی دیگر سابقه ی زندگی در روستایی دیگر داشته اند با وی احساس یگانگی می کنند. ضمن اینکه این اشعار صرفاً بار ادبی و احساسی ندارد بلکه اطلاعات بسیار مفیدی از زمان و مکان و فرهنگ در اختیار محققان حوزه های مختلف و به ویژه انسان شناسان قرار می دهد و پرداختن به همین یک نمونه می تواند موضوع بحثی جداگانه باشد. اما امروزه خاطره نویسی بیش از آنکه یک ژانر ادبی باشد یک روش است. به نظر دکتر نعمت الله فاضلی، رشد پدیدارشناسی در دهه ی هفتاد میلادی بر اهمیت خاطره ها به عنوان منابع دست اول اطلاعات افزود. پدیدارشناسی رهیافتی پژوهشی است که مبنای خود را بر تفسیر، تأویل و ادراک درونی انسان از تجربه های زیسته قرار می دهد. بنابراین خاطره ها می توانند به مدد زبان مناسب ترین شکل گردآوری اطلاعات باشند. (فاضلی: ۱۶۷)

کتاب سیری در کوچه های خاطرات، مجموعه ی خاطرات شادروان حمید ملازاده (۱۳۱۰-۱۳۸۸)است که به کوشش فرزندش سعید ملازاده گردآوری و تدوین شده است. حمید ملازاده را بنیان گذار روزنامه نگاری نوین در آذربایجان می دانند. او مؤسس انتشارات ارک در تبریز است. در این کتاب وقایع سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ در آذربایجان و به ویژه شهر تبریز، از دید یک روزنامه نگار آشنا با آذربایجان و دارای سابقه ی فرهنگی و فعالیت سیاسی روایت می شود. ملازاده در طول قریب به نیم قرن روزنامه نگاری و فعالیت فرهنگی همواره نگاهی تیزبین به وقایع سیاسی منطقه ی آذربایجان داشته و کتاب سیری در کوچه های خاطرات مجموعه ای از اطلاعات دست اول و بخشی از تاریخ فرهنگی این منطقه است. فاصله ی تاریخی ۱۳۲۰ تا انقلاب اسلامی، دوره ای پرآشوب و پرحادثه در تاریخ آذربایجان است. اگرچه در این کتاب غلبه با خاطرات سیاسی و شرح وقایع تاریخی مانند اشغال تبریز توسط ارتش سرخ شوروی در جنگ جهانی دوم، استقرار حکومت دموکرات ها در آذربایجان، مقدمات انقلاب اسلامی و نقش احزاب و گروه های مختلف و …است، می توان از خلال خاطرات یاد شده، سرنخ هایی از وضع زندگی عمومی مردم تبریز در این سال ها، حوادث غیرمترقبه، وضعیت فرهنگی تبریز و به ویژه مطبوعات، ساختار شهر، شخصیت های مطرح و چهره های هنری و فرهنگی شهر و سازو کارهای مؤسسه های مردمی به دست آورد.

حمید ملازاده در مقدمه ای که بر مجموعه ی خاطرات خود به سال ۱۳۷۱ نوشته خود را نه مورخ و نه محقق می داند بلکه اثر خود را، نقل دیده ها و شنیده هایش به همراه اسناد وقایع سیاسی دوران پرماجرای تبریز معرفی می کند. و به همین دلیل است که کتاب حاضر از خیل کتاب های تاریخی جدا می شود. وی علاوه بر بیان دقیق ماجراها، بی آنکه قصد تحمیل نظری بر خواننده داشته باشد، تفسیر خود را نیز ارائه می کند. وقایع مهم تاریخی زمانی که تنها از دریچه ی نگاه تاریخ نگاران دیده شود بس دور و غیر واقعی می نماید حال آنکه خاطرات نقل شده از افرادی که به طور مستقیم تحت تأثیر این وقایع بوده اند به درک و برداشت ملموس تر یاری می رساند.

از نکات منفی این کتاب می توان به سیاسی بودن بیش از حد آن اشاره کرد. نویسنده همواره بر وقایع سیاسی ایران و به ویژه آذربایجان تأکید داشته است. البته با توجه به شرایط زمانی و نیز سابقه ی مطبوعاتی و سیاسی نویسنده، چنین تأکیدی بر رویدادهای سیاسی قابل درک است. از سوی دیگر گاه متن کتاب آنجا که از نقطه نظرات شخصی نویسنده خالی می شود و صرفاً حالت روایت یا ذکر اسامی پیدا می کند، خسته کننده و بی روح می شود. که البته برای علاقه مندان و محققان حوزه های مختلف قطعاً ذکر اسامی از قبیل شهرداران تبریز یا استانداران، نام روزنامه ها و معرفی بزرگان فرهنگ و سیاست آذربایجان مفید خواهد بود.

کودتای ۲۸ مرداد یکی از مهمترین وقایع تاریخ معاصر ایران است که آثاری پایدار از خود برجای گذاشته است. در بخشی از کتاب، نویسنده به ذکر خاطرات آن روزها می پردازد.

“روز ۲۵مرداد ۱۳۳۲ که شاه از ایران رفت، برای مردم تبریز این سؤال مطرح بود که آیا کمونیست ها بر کشور مسلط شده اند؟ … تبریزی ها اگر چه در حاکمیت جبهه ی ملی در کنارمصدق بودند اما نگرانی خودشان را از دستیابی کمونیست ها به قدرت پنهان نمی کردند… بعد از ظهر روز ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ وقتی رادیو تهران خبر کودتا را پخش کرد چماقداران تبریز به خیابان ها ریختند و اولین واکنش خصمانه ی آنها آتش زدن کیوسک مطبوعاتی من بود… تبریزی ها تا ساعت ۲ بعد از ظهر که خبر سقوط دولت مصدق از رادیو پخش شد از جریانات مملکتی بی اطلاع بودند. هنگامی که رادیو در ساعت پخش خبر موسیقی پخش کرد مردم کم و بیش دریافتند که در تهران اتفاقی افتاده است. تصمیم گرفتم دکه را ترک کنم و به سوی بازار راه افتادم. زیرا بازار تقریباً محل امنی بود و اوباش به آسانی قادر نبودند نظم آنجا را به هم بزنند. بازاریان هوادار جبهه ی ملی به محض اطلاع از سقوط دولت مصدق مغازه های خودشان را بستند و به خانه هایشان رفتند. از بازار کفاشان و حرمخانه خودم را به چایکنار رساندم و از کناره ی میدان چایی به سوی دروازه تهران پا به فرار گذاشتم… از یک بی راهه به سوی مارالان پیچیدم. وقتی به چهرسوق مارالان رسیدم اوباش محله پشت سرم راه افتادند فریاد می زدند بگیرید، نگذارید فرار کند. عرق ریزان خودم را به منزل رساندم… لوطی های جوانمرد محله سر رسیدند و اوباش پا به فرار گذاشتند… شایع کرده بودند که نیروهای چپ در انتظار دستور هستند که ضد کودتا راه بیندازند. گفتند گروهی از افسران توده ای ساکن تبریز پس از کودتا طرح ضدکودتا را بررسی کرده بودند ولی طرح اجرا نشد. سرانجام با سپری شدن یک هفته از کودتا وعده ی مقابله ی مسلحانه نیز منتفی گردید. احساس کردم تنها راه رهایی از زندان خانگی خروج از تبریز و رفتن به تهران است… دوستان پیغام دادند که کمتر در خیابان سپه رفت و آمد نمایم. خیابان سپه پاتوق آذربایجانی ها بود و پلیس فراریان از شهرستان ها را شکار می کرد و تبریزی ها را د رحول و حوش خیابان سپه به دام می انداخت… پانزده روز از کودتا می گذشت. یک روز عصر در میدان توپخانه پاسبانی از پشت سر با اسم صدایم کرد دستم را گرفت و به کلانتری ۱۲ که در آن حوالی بود برد…” ( ملازاده: ۱۱۴)

منابع

فاضلی، نعمت الله (۱۳۸۴)، خاطره نویسی به مثابه دانش و روش، کتاب ماه هنر، خرداد و تیر

ملازاده، حمید (۱۳۹۱)، سیری در کوچه های خاطرات؛ تبریز از شهریور ۱۳۲۰ تا انقلاب اسلامی، تنظیم و گردآوری سعید ملازاده، تبریز، انتشارات ارک

برای تهیه کتاب می توانید با انتشارت ارک تبریز تماس بگیرید.

شماره تلفن: ۰۴۱۱۵۵۵۴۲۶۹

آدرس ایمیل: arktabriz@gmail.com

Roya_asiaei@yahoo.com