زمین فرهنگی فوتبال

نمایش، هواداران، باورها، خاطره ها و نقش ها (۳)

هر نمایشی دارای عناصر متعدد درونی است. فوتبال نیز به عنوان یک پدیدۀ نمایشی، دارای عناصر متعددی است. این رشته ورزشی علاوه بر آن که دارای قواعد، دستور العمل های فنی و حرفه ای و استاندارد هایی ( مثلا در مورد زمین و خطوط آن)است، امری فرهنگی، ملی، بین المللی ، هنری و البته مربوط به شخصیت، توانایی و رفتار فوتبالیست ها و مربیان هم هست. فوتبال نمایشی ۹۰دقیقه ای در دو پرده است که توسط یازده مشارکت جوی اصلی در صحنه و توسط میلیون ها نفر دیگر بازی می شود. بازیکنان با شماره هایشان در زمین چیده می شوند. هر شماره روی پیراهن دارای معناست. برای مثال پیراهن شمارۀ ده را معمولا مهاجم اصلی می پوشد و شماره یک متعلق به دروازه بان است. مربی بر اساس برنامه ریزی و شناختی که از بازی حریف دارد مهاجم و مدافع را در زمین می چیند. مدافع می تواند پنج نفر و مهاجم دو نفر وخط میانی یا هافبک سه نفر باشد. و یا چهار- چهار- دو ( الماس) تعریف شود. و یا نقش نفوذی به مدافعان سرعتی داده شود. این نمایش یک ربع آنتراکت دارد. رسانه تلویزیون وتکنولوژی تصویر برداری به نمایش عناصر درونی تر بازی مفهوم تازه ای بخشید. در تمام جهان این واقعه که پیش بینی ناپذیری، جوهرۀ هیجان آفرینی در آن است، فرصتی تازه برای هوادار سازی و بروز احساسات هواداران و نمایش ماسک های ملی فراهم آورد. این نوشته در توصیف آن عناصر است و به بافت های فرهنگی و اجتماعی وتاریخی ی واقعه و نحوۀ عملکرد هواداران وانگیزه های آنان مربوط می شود .

تیم ملی فوتبال ایران با مجموعه ای بازیکنان لژیونر با کسب ۲۰ امتیاز به عنوان بهترین تیم آسیا برگزیده شد تا در مراسمی شرکت کند که دوری( چرخه ای) است و هر چهار سال یکبار در کشوری میزبان برگزار می شود. مشارکت جویندگانش دومیلیارد مردم جهان هستند که هدف ها و عملکرد های مختلف در مشارکت مستقیم ( در استادیوم) و یا تماشای دور ( از تلویزیون) بر عهده دارند. مشارکت جوهای مستقیم عبارت از بازیکنان، تماشاگران، مربیان، داوران و تکنولوژی خط دروازه یا کمک داور است. حتی در سال های اخیر به حیوانات(اختاپوس آلمانی و آشیل گربۀ موزۀ ارمیتاز) نیز نقشی واگذار شده است. برخی مربیان از جمله دی یگو سیمئونه سرمربی تیم اتلتیکو مادرید در مواقع حساس رهبری تماشاگران را نیز برعهده می گیرند. هدف چنین سرمربی ای تشویق و کمک به شخصیت پروتاگونیست، پیروزی تیم از سویی و شکست و تضعیف گروه مقابل است. در مراسم سنتی و کارناوال ها دشمن به صورت نمادین بنمایش در می آید، در این رسم نوین که گاه، بازی کثیف ( دِرتی پِلی) و زمانی عادلانه (فیرپلی) اش می نامند، دشمن وجود ندارد، ولی حریفی هست که چون مانع قهرمانی نیروی خودی می شود، پس آنتاگونیست یا ضد قهرمان است. چنین صحنه ای به هوادار معنای مشارکت جو می بخشد که به خودش اجازه می دهد گاهی در اوج هیجان به میان صحنه هم بدود. پریدن جیمی جامپ بداخل زمین ، در زمرۀ همان عدم قطعیت در بازی است که بخشی از جذابیت ورزش محسوب می شود. در این میان جیمی جامپ( مشهور ترینشان جیم مارکت ای کُت اهل سابادِل اسپانیا) هم سهم خودش از شهرت را طلب می کند که البته پولی هم بابت پرداخت جریمه ندارد.

” ورزش درامی است با عدم قطعیت که نتیجه و پایانش را هنوز نمی دانیم. ما واقعاً نمی دانیم که ستاره بازی در آن روز چه کسی خواهد بود. دومین دلیل، زیبایی و تماشای محدودیت ها وامکانات بروز توانایی های انسان در ورزش است. سومین جنبه به چیزی تعلق خاطر داشتن –ریشه داشتن، وفاداری و تبعیت- است. برخی آن را با مذهب مقایسه می کنند. مثلا ورزش آداب و رسوم، مناسک ( سرود خوانی ، هم نوایی ، لباس یا نشانه های مشترک) دارد. و در این بقول ترنر لحظات و مشارکت های عامه ( افرادی دارای ارزش های واحد)است که تمایزات اجتماعی محو می شود”
فوتبال با غرور ملی ملت ها و هواداران باشگاهی سروکار دارد نمونه بسیار بارزاش تیم ملی فوتبال برزیل و نقش متحد ساز آن در کشوری است که دارای هویت های نژادی مختلف بود. فوتبال توانست ملت را به عنوان یک نژاد واحد معرفی کند .لوگوی جام جهانی ۲۰۱۸ را توپ فضایی نامیده اند. نمایانگر خاطرۀ تاریخی ، فرهنگ وسنت هنری و فناوری روسیه است که سفینۀ کروی شکل اسپوتنیک نخستین فضا پیمای جهان را در سال ۱۹۵۷ در مدار زمین قرار داد. از سوی دیگر رؤیای هواداران برای پیروزی است که هریک جام را بر دست خود گرفته بالا برده اند. به پنجره های جادویی، میدان سرخ وکلیسای جامع سنت بازیل اشاره دارد. ضمن این که قرمز وآبی برگرفته از پرچم روسیه و در مجموع یاد آور معماری سرزمین جادویی قصه هاست.

قرعه کشی و عدم قطعیت
قرعه کشی اساس انتخاب تیم ها برای مسابقه است. قرعه کشی، نخستین سکانس از درام عدم قطعیت است. تیم ایران در کنار کدام تیم ها قرار می گرفت؟ جمعه شب( ۱۱ آذر) قرعه کشی نهایی مسابقات فوتبال جام جهانی برای تعیین رقبای ۳۲ تیم برتر جهان در کنسرت هالِ کاخ دولتی کرملین در مسکو برگزارشد و پوتین که کنار رئیس فیفا جیانی اینفانتینو ایستاده بود، گفت: کشور ما قصد دارد مسابقات را در بالاترین سطح برگزار کند”. شبکه سه تلویزیون جمهوری اسلامی، لوئیس فیگو پرتغالی ( معروف به ببر قرمز) را به برنامه اش دعوت کرده بود. وقتی ماریا کوماندنایا خبرنگار روسی بالباس پوشیده وارد صحنه شد، دخترم گفت ایرانی ها در توئیتر این خانم نوشته اند لباسی بپوش که ما هم بتوانیم برنامه را ببینیم. عادل فردوسی پور هم بلافاصله با توجه به همان سابقه ذهنی گفت: لباسی که خانم مجری تا همین یه ساعت پیش پوشیده بود خوب بود، اگه همینجوری باشه که مشکلی توی پخش نداریم. . . البته مشکل پیش آمد.

ایران در گروه B قرار گرفت. که اولین بازی اش در برابر مراکش در استادیوم کِرِستوفسکی در سنت پطرزبورگ ( دومین شهر بزرگ روسیه) برگزار شد. دومین بازی اش با اسپانیا در کازان ( پایتخت جمهوری تاتارستانِ فدراسیون روسیه در سواحل رودخانه ولگا و ۸۰۰ کیلومتری مسکو) و آخرین بازی با پرتغال در سارانسک (پایتخت جمهوری موردوویا روسیه) انجام می شود.

در اینجا ظاهراً عدم یقین برای گروهی از ناظران سست شد، زیرا آنها می توانستند حدس بزنند که چه نتیجه ای عاید تیم ملی ایران خواهد بود. گفته شد ایران در گروه مرگ قرار دارد؛ زیرا چهار تیم قدرتمند آسیا، آفریقا و اروپا در این گروه هستند. حاضران در برابر دوربین شبکه ۳ احساس های متفاوتی از خود بروز دادند. مهدی مهدوی کیا گفت: ” بازهم برای کسانی که دوست داشتند که تیم ملی ایران با تیم‌های بزرگ بازی کند خوب شد”. همو به نقل از اسپوتنیک ایران گفت: برای کارلوس کی روش سخت است که می خواهد مقابل تیم ملی کشورش قرار گیرد. با این حال در دنیای حرفه ای این اتفاقات رخ می دهد. امیدوارم کی روش بتواند یک حماسه خلق کند.”

رقبای فرهنگی ایران
تیم ملی فوتبال مراکش در بیستم آبانماه۱۳۹۶با گل های نبیل دیرار و مهدی بن عطیه ( کاپیتان تیم ملی و عضو یوونتوس) دو بر صفر ساحل عاج را شکست داد و به عنوان قهرمان آفریقا پس از بیست سال راهی جام جهانی شد. این تیم دارای سه لباس داخلی، خارجی و لباس سوم است که هر سه دارای عناصری از پرچم مراکش هستند که قرمز با ستاره ای پنج پر به رنگ سبز و به علامت خاتم سلیمان است. ستاره پنج پر را علامت ارکان پنجگانه درنزد اهل سنت می می دانند که عبارت از ادای شهادتین، نـمـاز، روزه، ذکات و حـج است.

تیم ملی اسپانیا ( ملقب به لاروخا یا خشم سرخ یا Red Fury )، قهرمان جام جهانی ۲۰۱۰ در رده ششم جهان قرار دارد. این تیم با پیروزی سه بر صفر برابر آلبانی راهی جام جهانی شد. لباس تیم ملی فوتبال اسپانیا دارای ترکیبی از رنگ های پرچم اسپانیا یعنی قرمز و زرد است . ضمن این که رگه هایی از رنگ بنفش نیز دارد که رنگ سلطنتی در اسپانیا است. خشم سرخ منتسب به خشم اسپانیا در جنگ هایی است که اسپانیا در قرن شانزدهم میلادی علیه سرزمین های پائین دست ازجمله بلژیک و هلند ) نِدرلند( برپا کرد و به بازی خشماگین خوزه ماریا بلائوسته (Belauste) در المپیک تابستانی بلژیک ۱۹۲۰ منتسب است که رو به هم تیمی اش سابینو بیلبائو فریاد می زد” اون توپ را برای من بفرست سابینو. له اشان می کنم!”

سلسائو به پرئغالی یعنی تیم. داس کیناس یعنی تیمی که افرادش برگزیده شده اند تا نماینده ملت باشند سلسائو داس کیناس یا تیم ملی فوتبال پرتغال در رده بندی ( رنکینگ) فدراسیون جهانی فوتبال ( فیفا) در رتبه چهارم جهان قرار دارد. قهرمان جام ملت های اروپا ۲۰۱۶ است و تاکنون در فینال جام جهانی حضور نداشته. پرچم پرتغال دارای دو بخش عمودی قرمز و سبز و دایره زرد در میان است. سبز نشانه امید به آینده و قرمز نشانۀ معجزۀ اوریک و خون ملت در جریان مبارزه های ملی است. پنج اسکودو (escudo) سپر کوچک آبی با نقطه های سفید نشانۀ پنج پادشاه مور (moor ) است که توسط پادشاه پرتغال (افونسو) شکست خوردند و هفت قلعه نظامی آنان نیز دیده میشود. پس از معجزۀ اوریک، پادشاه نشانۀ پنج جراحت مسیح (تاج خار، تازیانه بر پشت، جای نیزه بر بدن و میخ بر دست و پا) هنگامی که به صلیب کشیده شدرا در میانۀ سپر های آبی قرار می دهد . شکل روبان مانند وسط پرچم ، زرد رنگ است یک ابزار دریا نوردی است و نماینده عصر اکتشافات در تاریخ پرتغال است. این پرچم یک سال پس از تأسیس جمهوری و سقوط پادشاهی طراحی شد. رونالدو اولین گل اش در بازی های جهانی را در پنالتی وارد دروازه ایران کرد. ابراهیم میرزا پور (به خبرنگار مشرق ۴ آذر ۱۳۹۶( گفت که:”آقای دادکان (رییس وقت فدراسیون فوتبال) قبل از بازی با پرتغال به اردوی تیم آمد و نفری ۶، ۷ هزار دلار پول به بازیکنان داد تا با روحیه به میدان برویم. اتفاقا تأثیر هم داشت” برخی از مفسرین بازی ایران وپرتغال را به خاطر مربی پرتغالی تیم ملی ایران، یک دربی دانسته اند.

توقع آراستگی
طرفداران آراستگی و شیک پوشی در جریان بازی های جام جهانی به شیک ترین لباس های ۳۲ تیم حاضر در مسابقات، نمره دادند. پنجشنبه بیستم اردیبهشت ماه ۹۷ از لباس رسمی ملی پوشان فوتبال ایران یعنی کت و شلوار سورمه ای رنگ که توسط شرکت هاکوپیان دوخته شده بود رونمایی شد. در فیلمی که خبرورزشی پخش کرد حسینی و وریا غفوری را در حال پروو لباس نشان می داد. و همان دونفر همراه گروه نبودند.

لباس رسمی تیم ملی فوتبال ایران که توسط آدیداس فراهم شده است در جریان دیدار دوستانه مقابل ازبکستان در روز ۲۸ اردیبهشت ماه رونمایی شد. گوینده تلویزیون به دنبال تصویر یوز روی لباس بود و و دوربین نشان داد که یوز کوچک درون دایره ای بالای سینه قرار گرفته است.

ستاره ها و لژیونر ها
کارلوس کی روش ، سرمربی تیم ملی فوتبال ایران روز ۲۳ اردیبهشت اسامی ۳۵ بازیکن تیم ملی فوتبال ایران را اعلام کرد. این عده در ۲۴ باشگاه جهان بازی می کنند: پرسپولیس، استقلال، ذوب آهن، ماریتیمو پرتغال، اوستاند بلژیک، لس انجلس اف سی آمریکا، پدیده، السد قطر، اخمت گروژنی روسیه، سپاهان، آاک آتن یونان، فولاد، آمکار برم روسیه، اوستر شوندس سوئد، سایپا، ناتینگهام فارست انگلیس، المپیکوس یونان، الخور قطر، آلکمار هلند، المپیکوس یونان، الغرافه قطر، روبین کازان روسیه ، هیرنفین هلند، شالروا بلژیک .

در نهایت کی روش لیست ۲۳ نفره خود را معرفی کرد که چهارده نفر آنها لژیونر هستند. روز سی ام اردیبهشت در مراسم بدرقه سرود” یازده ستاره” با صدای سالار عقیلی در تالار وحدت اجرا شد و از قالیچه ایران رونمایی بعمل آمد.

در جهان فوتبال و رسانه، گاهی تیم ها با نام کشورشان معرفی می شوند و گاهی با نام ستاره هایشان همچنان که روسیه، ژاپن؛ کره جنوبی، عربستان، مراکش، تونس، پرو ، سوئد، دانمارک ، استرالیا، پاناما، صربستان، مصر، ایسلند اینگونه معرفی می شوند ولی برخی منابع آرژانتین را با لیونل مسی، اروگوئه را با لوئیس سوارز ، کلمبیا را با خامس رودریگز، پرتغال را با رونالدو، برزیل با نیمار و فرانسه را باگریز مان معرفی می کنند.
مسابقات فوتبال در ۲۴ خرداد در استادیوم لوژنیکی واقع در چمنزار های کرانه رودخانه مسکو آغاز شد وتا۲۴ تیرماه بطول خواهد انجامید. تابستان روسیه عملا از اول ژوئن شروع می شود که بهترین زمان جذب توریست است. مسابقات در میانۀ گرمترین ماه سال بپایان می رسد.

نشانه ها: زابی واکا و یوپا
مَسکُت (Mascot )،علامت Brand است که در تبلیغات شهرت دارد . مسکت البته علامتی است که خوش شانسی به همراه می آورد. یعنی مخاطب با نگاه به مَسکُت به یاد خصوصیات یک کالا یا شئی یا برند می افتد. زابی واکا یک مسکت است. در امر برند سازی از زابی واکا گفته شد که این علامت با ۵۳ درصد آراء یک میلیون فوتبال دوست روسیه انتخاب گردید. در اینجا علاوه بر آن که با فرایند توده سازی از هواداران مواجهیم به نوعی از دموکراتیک بودن انتخاب نیز اشاره دارد ( رقبای زابی واکا، گربه و پلنگ بودند) برای زابی واکا شخصیت تعریف شد. از جمله این که می خواهد ستاره بزرگی در فوتبال بشود. همیشه عینک بچشم می زند. زیرا قدرتش را افزون می کند .دوست دارد دیگران را بخنداند. و عاشق ژست گرفتن در برابر دوربین عکاسی است.ملیح ، مطمئن بخود و اجتماعی است و آرزویش همیشه این بوده که ستاره فوتبال بشود. مسکوت جام جهانی ۲۰۱۸ گرگی است که از خود شادی، ملاحت و بی پروایی ساطع می کند این نشانه را یک دانشجوی طراحی ترسیم کرده است.

در ایران هم فرایند برند سازی از تصویر یک حیوان که با جام جهانی قبلی شروع شده بود در یک عروسک تجسم یافت و یوپا نام گرفت که نماد تیم ملی فوتبال ایران و مخفف یوزپلنگ ایرانی باشد. یوپا در روز بازی تدارکاتی ایران و ازبکستان بر تن یک فوتبالیست وارد ورزشگاه آزادی شد و کارهای تکنیکی انجام داد. هواپیمایی آسمان نیز که تیم ملی با آن به روسیه سفر کرد نیز با نقش یوزپلنگ ایرانی مزین بود.

مدل هایی از مذهب، فرهنگ و باور
در جوامع فرهنگی، افراد به انحاء مختلف، اعتقادات مذهبی خود را بروز می دهند و یا به راز ونیاز می پردازند. در مسابقات فوتبال نیز این اعتقادات به مدد تصاویر تلویزیونی، بروز عینی پیدا می کند و به صورت بخشی از رمز و راز نمایشی درمی آید که پیش از این فقط از فاصله نزدیک و با چشم دیده می شد. از هنگامی که تعداد دوربین ها در ثبت واقعه افزایش یافت، زمین فرهنگی فوتبال ابعاد بصری دیگری یافت و این روزها ده ها دوربین تلویزیونی و هزاران دوربین موبایل به ثبت و انتقال جزئیات رفتار افراد اصلی نمایش و مشارکت جویان مبادرت می ورزد.

رونالدو( برزیلی ) تصمیم گرفت بعد از گل زدن انگشت سبابه دست راست را به سوی آسمان ببرد. کاکا برزیلی بازیکن تیم آث میلان پس از پایان لیگ قهرمانان ۲۰۰۷ پیراهن رو را در آورد، زانو زد، دستهایش را به سوی آسمان برد. حرکت دوربین آهسته بنظر می رسید. بر زیر پیراهن اش نوشته شده بود: ” I belong to Jesus .” لیونل مسی هم بعد از گل زدن انگشت های دو دست اش را به نشانه شکر گزاری به سوی آسمان می برد. برخی فوتبالیست های لیگ های داخلی نیز پس از گل زدن، در اوج هیجان پیراهن رو را در می آورند تا زیر پیراهنی ای را که( مثلا مهدی رجب زاده با نوشتۀ “بهر فرج و ظهور مهدی صلوات”) در زیر پوشیده اند نشان بدهند. برخی فوتبالیست ها ورود به زمین فوتبال را به مثابه ورود به تشک کشتی می دانند و بوسه بر آن می زنند.

به گزارش ورزش سه ” در پایان آئین رونمایی از سرود تیم ملی ایران، ملی پوشان روی صحنه حاضر و به عنوان خادم افتخاری حرم امام رضا(ع) معرفی شدند. آستان قدس رضوی یک پرچم متبرک شده به ملی پوشان تقدیم کرد که بازیکنان دعوت شده با آن عکس یادگاری گرفتند”.
برخی فوتبالیست های دنیا، با نشانه های گوناگونی، بدن خود را به عنوان یک بوم نقاشی در معرض تماشا قرار داده، تماشاگر را دعوت به رمز گشایی کرده اند. خالکوبی های مذهبی، تاریخی، متعلق به فرهنگ های مختلف هستند. شعار تیم لیور پول :” هیچگاه تنها نیستی” در زیر لوگوی پرندۀ اسطوره ای لیور بر بدن هواداران تتو می شود. دیوید بکام تاریخچه زندگی اش را نقش کرد. هواداران لیور پول، تصویر سرمربی تیم ولحظه هایی از بازی ها و صورت استیون جرارد را با نقاشی هایی بر پشت و بازوی خود نقش می زنند. زلاتان نوشت” فقط خداوند می تواند در مورد من قضاوت کند.” تصاویر کاتولیکی بر روی دست دنی یل آلوِس دیده می شود. سرجو راموس بازوانش را به قربانیان عملیات تروریستی ۱۱سپتامبر امریکا و ۱۱مارس اسپانیا تقدیم کرده است. همچنان که پل پوگبا ستاره فرانسوی بخشی از سمت چپ سرتراشیده اش را شبیه خال های پلنگ،رنگ آمیزی (leopard print) کرد. یا ویدال فوتبالیست شیلیایی ملقب به (warrior ) موی سرش را شبیه افراد قبیله موهاک که عمدتاً در دره موهاک شمال ایالت نیویورک ساکن اند شکل می دهد. آن دیگری مسلسلی را به ساق پای خود خالکوبی کرد.

آئین نامه انضباطی.منشور اخلاقی و رفتاری فوتبال ایران
آئین نامه ( ۱۳۸۷) متعلق به ستاد منشور اخلاقی، موافق تاتو( تتو) فوتبالیست ها نیست و تتو روی بدن به منشوری شدن آنها می انجامد. فیفا، حتی به سابقۀ فرهنگیِ خالکوبی در ایران، با ممنوعیت خالکوبی در فوتبال ایران موافقت کرد. ولی تتو وجود دارد. سیّد اشکان دژاگه که از فولام آلمان جذب تیم ملی شده بود، با تتو در تلویزیون ظاهر شد. این بازیکن ناتینگهام فارِست روی دست راستش نوشته است “تهران” که در آن متولد شده و روی دست چپ اش “برلین” که در آنجا رشد کرد و روی گردنش ” هر گز فراموش نکن از کجا آمده ای” تتو شده است. تتوی سردارآزمون (۲۳ ساله متولد گنبد قابوس) روی دستش این است:” مرا به خاطر خودم دوست داشته باش”. در بازی های داخلی، معمولا تتو ها با پیراهن آستین بلند و یا با چسب مخصوص رفع مصدومیت پوشانده میشود.

ماو دیگری
ما ودیگری ، مهمترین تجربه در هواداری در یک زمان کوتاه است. تماشاگر هوادار، خودش بخشی از بازی است. .به همین دلیل تماشاگر را یار دوازدهم می نامند و شماره دوازده را کمتر به کسی می سپارند.( هرچند در جام جهانی ۲۰۱۴ شماره علیرضا حقیقی دروازه بان تیم ملی ایران ۱۲ بود. در ۲۰۱۸ پیراهن سفید ایران با شماره ۱۲ توسط کی روش به رئیس جمهور تقدیم شد).

اگرچه معتقدم بهترین ها بازی را می برند اما فوتبال با شانس و اتفاق و ریسک و هند و پنالتی و اشتباه و شعبده های تیر دروازه و خنده و گریه نیز همراه است. در جریان بازی های ملی و باشگاهی، همیشه قلباً پیروزی خواه می شوم و بعد از باخت، لحظاتی فضایی سنگین جهان اطرافم را پر می کند در حالی که بردن نوعی نشاط به همراه می آورد. برخی با اقدامات جبرانی به تجربه شکست پاسخ می گویند و احتمالاً آنها که به برنده شدن بهترین ها معتقدند، در تجربۀ شکست، میزان تحملشان بیشتر است. تیم ملی فوتبال ایران در اولین بازی با مراکش برندۀ میدان شد و در صدر جدول گروه ب قرار گرفت.

محمد تهامی نژاد عضو شورای‌عالی انسان شناسی و فرهنگ است

فایل ورد مقاله برای مشاهده منابع و پانویس ها اینجا کلیک کنید.