روزنامه سفر خراسان به همراهی ناصر الدین شاه

میرزا قهرمان امین لشکر، روزنامه سفر خراسان به همراهی ناصر الدین شاه، به کوشش : ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت(۱۳۷۴)، تهران : نشراساطیر، ۲۹۶ صفحه ، مصور،

یکی از منابع که می تواند در نگارش دقیق تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران به محققین کمک کنند سفرنامه های هستند که ایرانیان خواه در سفرهای خود به پهنه ایران خواه درباره سفر به کشورهای دیگر نوشته اند . این سفرنامه ها جدا از اطلاعات جغرافیایی و تاریخی که به دست می دهند خود به نوعی طرز تلقی و اندیشه نویسندگان را در برخورد با مسایل اجتماعی ، فرهنگی و فکری ….. از خلال اظهار نظر هایشان در مورد آن مسایل را نشان می دهند.

ناصر الدین شاه قاجار پادشاهی شکارچی و عاشق سیر و سفر گشت و گذار بود ودر طی مدت طولانی سلطنت خود سفرهای به نسبه زیادی به داخل و خارج از ایران داشته است که در این سفرها علاوه براینکه خود به ثبت خاطرات و رویداد ها سفر خود می پردازد، بعضا برخی از ملازمان او نیز اقدام به سفرنامه نویسی میکنند.

ناصرالدین شاه قاجار دوباره عزم سفر به خراسان برای زیارت حضرت امام رضا (ع) کرد. دفعه اول به سال ۱۳۸۳ و بار دوم سال ۱۳۰۰. در سفر دوم علاوه براینکه خود شاه سفر نامه تحریر کرد ، یکی از ملازمان و همراهان او به نام میرزا قهرمان امین لشکر هم سفرنامه ای از شرح وقایع آن مسافرت به رشته تحریر در آورده است که نسخه ی از آن بجا مانده بود که متن آن به همت ایرج افشار و محمد رسول دریا گشت بوسیله نشر اساطیر منتشر شده است.
میرزا قهرمان از ملازمان و نزدیکان دربار ناصرالدین می باشد و ازکسانی است که ناصر الدین شاه به او دلبسته بود ومناصب معتبر به او داده بود ،همین سفرنامه خود گواهی از منزلت ومقام او در دربارناصری است.

او در سال ۱۲۴۴ قمری متولد شد وبعد از اتمام تحصیلات به میرزا قهرمان معروف شد پدرش میرزا یوسف نام داشت که در نزد محمد قلی خان پسر آصف الدوله که از اعضای دستگاه طاووس خانم تاج الدوله اصفهانی از زنها فتحعلی شاه بود سمت ناظری داشت . اوبه درایت و فراست و پرکاری معروف است .سرگذشت او به اجمال در مراجع عصر ناصری آمده است ومفصلتر از همه را مرحوم حسین سعادت نوری در کتاب رجال دوره قاجار و پس از او مهدی بامداد درجلد دوم کتاب شرح حال رجال ایران ، ذیل قهرمان آورده است.

ناصر الدین شاه در ورق اول این سفر نامه به خط خود نوشته است:

«اخبار سفر شما در رکاب برای این بود که اینجا بیکار بود. خیال کردیم در خراسان وآن طرف ها احتمال داده اند خدمت حضرت لزوما حکم شود که متصدی بشود والبته در این سفر بی کار نباید بماند و نخواهم گذاشت که سفر شما بی ثمر بشود ، اما حال چیزی نگوید که شهرت بی جا بکند و اسباب اخلال فراهم بیاورد»
خوشبختانه بنابر گفته مصحح کتاب نسخه سفرنامه ، اگرچه به خط دو خوش نویس است ، ولی امین لشکر خود آن را دیده و در آن اضافات و اصلاحاتی کرده است .
در این سفرنامه آنچه بیشتر می تواند قابل توجه باشد ،عبارت است از:
اطلاعات درباره شهرهای خراسان ومعرفی اشخاص محلی
اطلاعات سیاسی و مرزی و درباره سرحدات و آخال و حرکت روسها
اطلاعات درباره خلقیات و حالات رجال همراه .
اطلاعات درباره طرز سفر خورد و خوراک
اطلاعات جغرافیایی و قومشناسی ذرباره راهها ، ساختمانها ، شهر ها ،آبادیها ، طوایف و اقوام سر راه
اطلاعات درباره زندگی شخصی مولف

جهت آشنایی با بیشتر این سفرنامه قسمتهای از آن را می آوریم:
در صفحه ای ۱۴۶
“چون در صفحات خراسان اکثر مردم از زن و مرد عادت به تدخین و استعمال تریاک کرده اند و این عادت اسباب هلاکت مردم شده است اراده همایونی اقتضا کرده که این عادت متروک شود.مقرر شده بود در این باب مذاکره بشود. حکیم باشی طولوزن و جمعی حاضرشدند وگفتگوئی شد و صورتی نوشته شد که در حکومت در این باب اقدامات بشود که اولا عطار وتجار وغیره به این مصرف تریاک بهیچوجه نفروشند.ثانیا هرکس شریک این کاربشود او را گرفته تنبیه و تهدید و حبس نمایند.خلاصه بعضی فصول و شرایط در این باب نوشته شد و به دستخط مبارک رسید و رجوع به نواب والا رکن الدوله شد.”
و در صفحه ی ۱۴۶
“چون در صفحات خراسان اکثر مردم از زن و مرد عادت به تدخین و استعمال تریاک کرده اند و این عادت اسباب هلاکت مردم شده است اراده همایونی اقتضا کرده که این عادت متروک شود.مقرر شده بود در این باب مذاکره بشود. حکیم باشی طولوزن و جمعی حاضرشدند وگفتگوئی شد و صورتی نوشته شد که در حکومت در این باب اقدامات بشود که اولا عطار وتجار وغیره به این مصرف تریاک بهیچوجه نفروشند.ثانیا هرکس شریک این کاربشود او را گرفته تنبیه و تهدید و حبس نمایند.خلاصه بعضی فصول و شرایط در این باب نوشته شد و به دستخط مبارک رسید و رجوع به نواب والا رکن الدوله شد.”