حاشیه‌ای بر خاطرات پرویز ثابتی و مستند از تهران تا قاهره
در ماه های اخیر (تابستان ۱۳۹۱) فرایند تاریخ نظری و تاریخ شفاهی ایران معاصر دو واقعه را تجربه کرده است که نمی توان دست کم به مثابه یکی از متخصصان علوم اجتماعی که بر اهمیت بعد تاریخ در تحلیل کنش های اجتماعی، درک آنچه «گذشته»، همچون فهم و شناخت آنچه در حال «گذار» است و یا پیش بینی می کنیم از راه برسد، برای ما بی تفاوت باشد. به ویژه آنکه خود بر یک پروژه تاریخ معاصر فرهنگ ایران معاصر کار می کنیم و با بسیاری از مسائلی که این دو واقعه در آنها دخالت دارند، درگیریم.
منظور از یک سو، انتشار کتاب «خاطرات» یکی از بالاترین ماموران، بازجو و شکنچه گر و عامل قتل بسیاری از مخالفان رژیم گذشته، فرد شماره دو سازمان اطلاعات و امنیت زژیم پهلوی در آخرین دوره آن، یعنی آقای پرویز ثابتی است و دیگری پخش فیلم «مستند» ی با عنوان «از تهران تا قاهره» درباره خروج آخرین شاه رژیم پهلوی از تهران در روزهای اوج گیری انقلاب ۱۳۵۷ و آخرین روزهای زندگی او تا مرگ وی در قاهره.
هدف و دغدغه تولید کنندگان و توزیع کنندگان این دو «اثر»، و بسیاری از بازتاب های «منفی» یا «مثبت» آنها، یعنی پاسخ هایی که در محیط مجازی و غیر مجازی به آنها داده شده است، ظاهرا توهمی است که درباره «تاثیر گزاری» بلافصل آنها بر فرایند های کنونی سیاسی و اجتماعی کشور ما وجود دارد و همچنین «تسویه حساب » هایی که افراد و جریان های گوناگون قصد داشته اند با یکدیگر بکنند. با وصف این، چنین «اسنادی»، صرف نظر از اینکه میزان «واقعی» بودنشان به چه حدی است – که این را مطالعات تاریخی بعدی نشان خواهند داد- از نظر ما امری مثبت به شمار می آیند زیرا به صراحت مسائلی را مطرح و رسما اعلام می کنند که می توان بر روی آنها، از امروز تا سالیان سال، نکته به نکته بحث کرد و مسائل مختلف را شکافت.
اما در این یادداشت ما نه قصد داریم و نه جای آن هست که بتوانیم به «حقیقت یابی» آنها بپردازیم، ، اما بدون شک درباره این «اسناد» همچون بسیاری از اسناد دیگر در فرایند کار تحقیق فرهنگی، در صورت امکان و در حد بضاعت خود، مطالعه لازم را انجام خواهیم داد. هدف، بیشتر آن است که به تحلیل آسیب شناختی نوعی فرایند بسیار تکراری در نگاه، درک و تحلیل مسائل اجتماعی اشاره کنیم و به خصوص بر آنچه می توان «توهم تاثیرگزاری تلیغات سیاسی» نامید. زیرا گمان ما آن است که در بسیاری موارد این توهم، وقت و سرمایه بسیاری از افراد را به هدر می دهد، و تاثیر گزاری ها هم اگر انجام شود در دراز مدت معکوس خواهد بود.
واقعیت در آن است که وقتی ما از تاثیر گزاری سخن می گوئیم، منظورمان آن نیست که این «آثار» در یک جهت و یا در جهت دیگر، «هیج» تاثیری ندارند، اما بحث آن است که «تاثیر» به معنی تغییر فرایندهای اجتماعی به صورتی تعیین کننده، به گواهی تاریخ «تبلیغات سیاسی» در قرن بیستم، کمابیش خیالی هستند. نمونه های بی شماری با هر نوع محتوایی در قرن بیستم داریم، از انقلاب مکزیک و انقلاب روس از ابتدای قرن گرفته تا تبلیعات جنگ طلبانه متفقین در دو جنگ جهانی به وسیله متفقین علیه آلمان و ژاپن، یا تبلیغات آنها علیه دولت های ملی و مردمی در کودتاهای ضد دموکراتیکی در کشورهایی نظیر ایران (محمد مصدق) و یا شیلی (سالوادور آلنده) ؛ از تبلیعات سیاسی و ضد یهود فاشیبستهای ایتالیا و نازی های آلمان تا تبلیغات سیاسی در شوروی پیشین، انقلاب فرهنگی چین، خمر های سرخ، کوبا و غیره تا امروز و تبلیغات سیاسی در اغلب کشورهای در حال توسعه که نمونه هایی مضحک و کاملا عقب افتاده از نمونه های اصلی قرن بیستمی همین تبلیغات هستند.
آنچه در این دو ساخته می توانیم مشاهده کنیم و آنها را برغم استفاده از پیشرفته ترین امکانات فناوری موجود (در فیلم یاد شده برای تاثیر گزاری دراماتیک) و پیشرفته ترین استراتژی های سیاسی برای بهره برداری از تضادهای موجود در سپهر سیاسی ایران (در کتاب مزبور) اغلب جز نمونه ای نمونه ای عقب افتاده و در حد همان محصولات جهان سومی دیکتاتورهای هولناک برای مردم خود و مضحک از دیدگاه بیرونی، نیستند: ارائه روایت های پیش پا افتاده ای از فرایندهای پیچیده اجتماعی، اقتصادی، تاریخی، فرهنگی در قالب رفتارهای «غیر قابل درک» و یا برعکس «رازهای پشت پرده» دو گروه از آدم ها، تقلیل کنشگران سیاسی و اجتماعی به «آدم های خوب» و «آدم های بد» و رسیدن ناگزیر به تحلیل تاریخ به دو روش ساده شده: یا درک آن به مثابه یک واقعه عجیب و تکرار جملاتی نظیر: «واقعا نمی فهمم!»، « عجیب است!» «مگر ممکن است؟» و… و یا فهم تاریخ در قالب توطئه های پشت پرده که : «معلوم بود که برنامه ای در کار است!» ، « ما نمی خواستیم خیلی چیزها را بگوئیم!»، «هیچ کس این ها را درباره فلان یا بهمان نمی داند که…».
بدین ترتیب است که تقلیل فکری می تواند تا ابعادی غیر قابل درک پیش رود و کسانی که از موقعیت خود به ستوه آمده اند هر گونه قابلیت اندیشیدن ولو ساده را از دست بدهنند و گمان کنند تاریخ مثل درگیری «خوب ها» و «بدها» بوده و ظاهرا آنها در انتخاب خود تنها دچار یک اشتباه شده اند. اما هنوز هم «دیر» نشده و می توانند به سراغ آدم های خوب داستان رفته و با اظهار پشیمانی، چرخ تاریخ را ده ها سال به عقب کشیده و بازی را دوباره شروع کنند. و یا از آن بدتر اینکه تاریخ چیزی جز یک «توطئه» و «بازی» خطرناک نبوده: آنها که نمی توانستند «اوج گیری» ما را ببیننند، «نقشه شومی» کشیدند و ما را به فنا دادند. اما باز هم مهم نیست، بیائیم دیگر نگذاریم کسی برای ما «نقشه شوم» بکشد، و حواسمان باشد این بار نه در تشخیص خوب و بدها اشتباه کنیم نه در تشخیص به موقع دامی که جلویمان پهن کرده اند… و کاش تاریخ و فرایندهای اجتماعی و اقتصادی و سیاسی به هیم سادگی بد چون در این صورت جهان یک هزارم مشکلات کنونی اش را نمی داشت.
بدین ترتیب یکی از «برجسته ترین» چهره های سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) در رژیم پهلوی که پس از چرخش دیوانه وار رژیم گذشته به سوی سیاست های امنیتی و نظامی و رویگردانی آن از هر گونه برنامه اصلاحی برای جلوگیری از سقوطی که در راه بود، به یکباره «ظاهر» شد، اما با انقلاب ۱۳۵۷، جایی در لس آنجلس به سکوت فرو رفته بود، ناگهان دوباره «ظهور» می کند تا «پرونده همه» را بگشاید. کسانی که تلویزیون نیمه دوم دهه چهل و ابتدای دهه پنجاه را در یاد دارند به خوبی این شخصیت را که با عنوان مهیب «مقام امنیتی» ناگهان پس از شروع حرکات مسلحانه زیرزمینی در ایران، بر صفحه تلویزیون ظاهر شده بود به یاد دارند: مردی جوان، با چهره ای خنثی، بدون احساس و سرد که از موضعی چنان بالا سخن می گفت که ظاهرا رژیمی که نمایندگی اش می کرد، قرار بود تا هزار سال دیگر عمر کند. دقیقا شیوه ای از گفتار و ادبیات که در نزد مسئولان سیاسی و امنیتی کشورهای عقب افتاده جهان سومی بارها و بارها می توان مشاهده کرد. «مقام امنیتی» ما ، هر چند وقت یکبار نمایش کاملی در قالب مصاحبه های مطبوعاتی( و البته در دیدارهای خصوصی و احضار هنرمندان و مسئولان فرهنگی و سیاسی و اقتصادی غیره کشور و «نمایش» پرونده های ساواک درباره هر کدام از آنها و اینکه «ما، از همه چیز خبر داریم اما کاری به کارتان نداریم!») به راه می انداخت. در نمایش های تلویزیونی شیوه غالب، همان «نمایش» سیرک گونه جهان سومی ها بود: نمایش «سلاح ها» ی «پیشرفته» «خرابکاران» ، کشف «توطئه های پیجیده شبکه های تروریستی» و «خانه های تیمی» به وسیله «ما» که «همه چیز را در کنترل داریم» و «نمایش» اقتداری به ظاهر بی پایان و همه جا حاضر اما در واقع بی پایه و از درون فرو ریخته. در آن دوران آقای ثابتی بر این گمان بود که رژیم سلطنتی، به قدرت دلار های نفتی و سلاح های «پرتوانش»، پایانی در کار ندارد (رژیمی که کمتر از ده سال بعد سقوط کرد) و با این «نمایش ها»ی رعب و وحشت بی شک همه را به یک فلج دائم محکوم خواهد کرد، به خصوص که همزمان با این «نمایش» ها ، همیشه کارناوالی به راه می افتاد از شایعات و خبرهای راست و دروغ که گاه خود رژیم نیز آنها را تقویت می کرد مبنی نه تنها بر بی حد و مرز بودن شمار افراد و قدرت «ساواک»، بلکه بر تشریح «دقیق» و هولناک «شکنجه های قرون وسطایی» در زندان ها تا هراس و وحشت را باز هم بیشتر کند. در حالی که بسیاری از مردم و به ویژه نخبگان هنوز در این دوران به اصلاحات و حکومت قانون اساسی راضی بودند. در نهایت نمایش های ثابتی و سایر برنامه های از این دست جز اثری معکوس و مشروعیت دهنده به خشونت ضد رژیم نداشت، نظامی که مستقمیما درون جنونی از قدرت فرو می رفت، رژیمی که از یاد می برد با یک کودتای ضد دموکراتیک به روی کار آمده و فساد در همه ابعاد آن و به شکلی باور نکردنی حضور دارد ، رژیمی که در کمتر از دو دهه، اکثریت گروه های نخبه دارای عقلانیت را به بند کشیده یا از میان برده بود و تمام مهارهای خود را به دست گروهی از نظامی هایی داده بود که نه وفادار بودند و نه عقلانی. و امروز آقای ثابتی که بنا بر قوانین بین المللی از همان سال ۱۳۵۷ ، باید به عنوان یک «جنایتکار و شکنجه گر» محاکمه و محکوم می شد، پس از یک عمر زندگی آسوده در کالیفرنیا یا جاهایی دیگر به دنبال تبرئه خویشتن است. اینکه چند نفر به دستور مستقیم یا غیر مستقیم ایشان روانه شکنجه گاه شده اند و به قتل رسیده اند را تاریخ امروز یا فردا مشخص می کند، اما تعداد این افراد نیست که معیاری لازم و کافی برای محاکمه ایشان است و در این شرایط گریز از ایران، زندگی سی ساله و امروز بازگشت خاطرات ایشان به ایران در شکل زیباسازی شده اش، بخشی از موقعیت نابسامانی است که رژیمی که ایشان نمایندگی اش را می کرد، از مسئولان مستقیم آن است. کسانی که امروز میان ۵۰ تا ۷۰ سال دارند و در سال های دهه ۴۰ و ۵۰ ، در اوج فعالیت خود بودند می توانند ، لااقل با اندکی خلوت کردن با خویش به صورت مطلق و نه به صورت نسبی درباره موقعیت و میزان اعتبار ارائه این نظریات در شرایط کنونی کشور ما نظر بدهند. نظری مطلق، زیرا جنایت، ولو جنایت سیاسی، امری مطلق است و نه نسبی، البته جز برای خود سیاست بازان.
و اما درباره فیلم «مستند» نیز باید چند کلامی باید گفت. فیلم به گونه ی «نمایش» ی در نمایش دیگر تهیه شده است: فرح پهلوی نه به مثابه یک بازیگر رژیم گذشته، بلکه به مثابه یک «تماشاچی حیرت زده» آن دوران، دائما از دیدن فیلم ها و مصاحبه های قدیمی، تکرار می کند «برای اولین بار است» که این ها را می بیند؛ دانما اظهار شگفتی می کند و یا به سادگی می گوید: «واقعا نمی دانم دربرابر این همه دروغ، چه می توان گفت؟». فیلم در حقیقت نه یک «مستند» بلکه یک «ضد مستند» است، یعنی از تمام ابزارهای فیلم سازی برای واژگون کردن تاریخ در آن استفاده شده است. و البته به همین دلیل نیز شاید تصور شود بتواند به شدت بر یک تماشاچی جهان سومی که دانما باید شعارش این باشد که: «چه فکر می کردیم و چه شد؟» تاثیر گزار باشد. هر چند حتی بر همین تماشاچی نیز تاثیر بر خلاف تصور سازندگان در تحلیل ما ، بسیار کوتاه مدت و در حوزه کنش اجتماعی تقریبا معادل صفر است، کما اینکه واکنش های مثبت و منفی به آن، نیز چنینند: سازوکارهای رفتار های اجتماعی و به ویژه رفتارهایی چون شورش و انقلاب که در حوزه آنومی قرار می گیرند، چنان پیچیده اند، که ورزیده ترین تحلیلگران نیز همواره باید به صورتی بسیار نسبی درباره آنها صحبت کنند. در نهایت هم آیا نباید با کنشگر اصلی فیلم همداستان شد و پرسید«واقعا نمی دانم چرا این طور شد؟». هیچ مشکلی در این پرسش وجود ندارد جز آنکه به شدت تکراری و به شدت ملال آور است. زیرا هربار یک نظام دیکتاتوری که بنا بر تعریف نظامی خود ویرانگر است یعنی آنقدر در اطراف خود همه چیز را نابود می کند، همه دشمنان خیالین خود را از سر راه بر می دارد، همه سوپاپ های اطمینان را مسدود می کند، و تمام ابزارهایی را که می توانند به او کمک کنند که بفهمد «چه چیز دارد می شود» و «چه باید کرد» را نیست می کند تا سرانجام نوبه نابودی به خودش برسد، همین سئوال مضحک دوباره تکرار می شود. حوادث موسوم به «بهار عرب» در طول یکی دو سال اخیر به صورتی کاریکاتور مانند این امر را در باره چندین و چند دیکتاتور جهان سومی دیگر نشان دادند.
اما در نهایت، نه حرف هایی که آقای ثابتی در کتابش می زند و نه روایت فیلم «از تهران تا قاهره» هیچ جیز تازه ای فی نفسه در خود ندارند، اگر هم در کتاب ایشان بتوان از کوچکترین نکته قابل استنادی از شهادت شفاهی فردی که خود یک متهم گریزان به مثابه یک جانایتکار جنگی است؛ یافت، بدون شک تنها در کنار اسناد معتبر دیگر خواهد بود که باید ارائه و در فضایی مناسب تحلیل شوند. در مورد فیلم نیز همین را باید گفت، البته با این تفاوت که فیلم جز در مواردی بسیار بزرگ مثلا «خیانت ارتش به شاه» یا «هم جبهه بودن شاه و دکتر مصدق در مبارزه علیه قدرت های نفتی» ادعاهایی بسیار گزاف را مطرح می کند که به هیچ وجه در حد و اندازه ادعا کننده نیستند و هیچ سند و مدرکی نیز عنوان نمی شود: همه چیز شبیه به یک رمان پلیسی عامه پسند نیمه پلیسی نیمه رومانتیک است که برای نوجوانان نوشته شده باشد. تاریخ یک کشو به یک روایت از فیلم هایی مونتاژ شده بر روی یک موزیک حزن انگیز تبدیل شده است که یک بازیگر شاید با صداقت نسبت به آنچه حقیقت می پندارد (که البته با توجه به رقابت و بدبینی و بی اعتمادی شدید حاکم میان دفتر فرح و دستگاه های امنیتی شاه، در دهه های ۴۰ و ۵۰ بعید به نظر می رسد) در نقش خود در آن بازی می کند.
بنابراین ، آنچه به نظر ما فاجعه انگیز است، نه حرف ها و تصویرها و روایت هایی است که در این کتاب و فیلم، همچون صدها فیلم کتاب و مقاله دیگر در طول سال های پس از انقلاب، آمده اند. بلکه در آن است که چگونه می توان با مردم و به ویژه نخبگان و کسانی که هنوز تجربه دوران رژیم گذشته را دارند، همچون آدم هایی بی عقل و هوش و عوام رفتار کرد و آنها را فاقد هر گونه قوه تحیل و استدلال و منطق و فهم دانست و تنها بر غریزه انتقام جویی و واکنش آنها نسبت به موقعیت هایی که ناچار به تحملش شده اند، حساب کرد. پاسخ ما روشن است: وفتی آب لجن آلود شد، وقتی فرصت آن نبود که در آرامش و به دور از دغدغه های سیاست بازان و «روشنفکران فوری رسانه ای» آنها، سخن گفت وقتی هر حرف و هر استدلالی را توانست با کمی بالا و پایین کردن به عنوان «نشانه» و «مدرک» وابستگی این و آن به این آن دیگری به افراد ارائه داد، تقریبا هر گفتار و استدلال سخیفی را می شود یک نظریه و گفتمان اندیشمندانه معرفی کرد. این یک تراژدی است. چه برای ما، چه برای هر مردم دیگری ، چه امروز و چه در هر فردای دیگری. مهم آن نیست که حرف های بی ربط و مضحکی بر زبان آیند، مهم این است که چنین حرف هایی خریدار داشته باشند . مهم آن نیست که شرارت و بی مسئولیتی خود را به عنوان وطیفه شناسی و وطن دوستی ارائه دهند، مهم آن است که بلاهت جنان وسعت یافته باشد که بتوان به خود جرات این کار را داد. بهتر آن است که خود را گول نزنیم و راه هزاران بار طی شده را دوباره طی نکنیم؛ خروج از این بن بست بلاهت و حماقت تاریخی که هر روز بر گستره اش افزوده می شود، جز بازگشایی فضای بحث و بیان و آزادی اندیشه و فکر و دامن زدن هر چه بیشتر و همواره به آن ، جز برخورد واقعی با گذشته و اندیشیدن درباره حال و آینده به هر شکل و هر جا که ممکن باشد، ولی همواره به دور از خشونت و کینه ورزی به هر شکل و با هر بهانه ای، نیست.
این یاداشت با تغییراتی جزئی در نمونه نخست خود در ایلنا به انتشار رسیده است
http://ilna.ir/news/news.cfm?id=7409