ترکمن نامه (فصلنامه اجتماعی، فرهنگی و ادبی)، سال اول. شماره اول. بهار ۱۳۹۷ شمسی.
سابقه چاپ نشریه توسط ایرانیان ترکمن عمدتاً با تحرکات گروههای چپ مارکسیستی همچون هواداران حزب توده گره خورده است. هنگامی که احمد قاسمی در اواسط دهه بیست نشریه ندای گرگان را منتشر میکرد، فعالان ترکمن هم به ضمیمه آن، نشریه ترکمن سسی را به چاپ می رساندند. نشریاتی نظیر ایلگویچی در سال‌های پس از انقلاب را نیز باید در یک چنین چارچوبی نگریست.
نوشته‌های مرتبط
با روی کار آمدن دولت اصلاحات در سال ۱۳۷۶ خورشیدی دور جدیدی از فعالیتهای مطبوعاتی در نواحی ترکمن نشین آغاز شد که نقطه عطف آن نشریه صحرا بود. پس از آن یک رشته نشریات چون یاپراق، فراغی، آقیول و گل ِصحرا پدید آمدند. فصلنامه ترکمننامه را می‌توان آخرین حلقه از این رشته مطبوعات در منطقه گرگان ودشت به حساب آورد. همان‌گونه که آنادُردی عنصری سردبیر این نشریه در نخستین شماره این فصلنامه یادآور شد: «… جایگاه فصلنامه ترکمن نامه این است که آن نه یک مطبوعه علمی-پژوهشی یا تخصصی است و نه یک مطبوعه به اصطلاح زرد بلکه در مرتبه میانی این دو قرار دارد البته با گرایش به طیف علمی.» (ص۶)
با نگاهی به فهرست مندرجات شماره اول ترکمن نامه که طیف وسیعی از موضوعات اعم از ادبیات، ترجمه، تاریخ، نقد و نظر، معرفی کتاب، زبان مادری، شعر و قصه را در بر می‌گیرد، به نظر میرسد موضوعات این نشریه تا حدود زیادی پاسخی است به دغدغه ها و مسائل مبتلابه جامعه ترکمن.
زمزمه ایجاد منطقه آزاد اینچه برون، منصور آق را بر آن داشت تا در نخستین مقاله این فصلنامه به تبیین ضرورت تأسیس این منطقه آزاد و نیز برشمردن ظرفیتهای موجود برای آن بپردازد. در مقاله بعد، قاقا خوزین ضمن شرحی از تاریخچه شیلات در دریای مازندران و اشاراتی به وضعیت صید ماهی در ادوار گذشته، به وضعیت اسفبار کنونی خلیج گرگان پرداخته است.
در حوزه ادبیات نخست مسئله تفاوتهای ادبیات عامه با ادبیات کلاسیک به بحث گذاشته شده و سپس به نقش مختومقلی فراغی در پیدایش ادبیات کلاسیک ترکمنی و نیز ویژگیهای ادبیات عامه یا «حالق ادبیاتی» مورد بررسی قرار گرفته است. موضوع مقاله بعدی جایگاه خواجه احمد یسوی در دیوان مختومقلی فراغی است.
در بخش ترجمه، نخست مروری بر زندگی غارا سییدلی نماینده برجسته ادبیات ترکمن که زندگی اش را در ترکمنستان شوروی گذرانده بود شده است. ترجمه پیشگفتار کتاب آثار معماری ترکمنستان اثر آتا غاررئیِو و دیگران، صفحات بعدی این فصلنامه را تشکیل میدهد. هرچند رحیم کاکایی تنها دست به ترجمه این پیشگفتار زده است اما جا داشت که به مباحث مطرح شده در آن نیز می پرداخت. نخست آن‌که روح کلی حاکم بر این نوشته کاملاً مارکسیستی است و نویسنده اثر همچون دیاکونوف، پیکولوسکایا و پطروشفسکی- البته در مورد تاریخ ایران- درصدد است سیر تحول بشری در اندیشه مارکسیستی- لنینیستی یعنی کمون، برده داری، فئودالیسم، بورژوازی و سوسیالیسم را در سیر رویدادهای آسیای میانه نشان دهد. این نوع تقسیم بندی را می توان به نوعی میراث سیطره اندیشه رسمی اتحاد جماهیر شوروی به حساب آورد. در این پیشگفتار سخن از مردم ترکمن از دوران باستان تا سده بیستم است حال آن‌که می‌دانیم اصطلاح ترکمن برای نخستین بار در سده چهارم هجری / دهم میلادی در کتاب‌های اسلامی ظاهر شد. نویسنده پیشگفتار نیز در ادامه توضیح میدهد که تشکیل قوم ترکمن در سده نهم و دهم میلادی شکل گرفت، بنابراین نمیتوان به دورههای قبل از شکل گیری قوم ترکمن واژهایی نظیر ترکمنستان و ترکمنان را اطلاق کرد. در پانوشت نیز به اشتباه آمده است که نام مرو از سال ۱۹۳۷ به نام ملّی خود یعنی «ماری» تغییر نام داد. حال آن‌که می‌دانیم قرنها قبل نام مرو در صفحات تاریخ نقش بسته است. برای نشان دادن تعلق خاطر ایدئولوژیک نویسنده، به نقل قولی از بخش پایانی مقدمه بسنده میشود: «… پیوستن ترکمنستان به روسیه به لحاظ عینی اهمیت تاریخی ترقی خواهانه بزرگی را در بر داشت، زیرا که مردم ترکمن به پرولتاریای روسیه نزدیک شد و به مبارزه قهرمانانه علیه استبداد و سرمایهداری مبادرت ورزید.» (ص ۳۶).
در نوشتار بعد بخشی از کتاب داستان ترکمنی اثر دکتر خلیل ابراهیم شاهین در بررسی و ارزیابی ویژگیهای ساختاری داستانهای پهلوانیِ سنّتیِ ترکمنی مانند کوراغلی، یوسف-احمد و دوولتیار ترجمه شده است. مصاحبه آنادُردی عنصری با دکتر یوسف آزمون از شناختهترین شخصیتهای علمی و فرهنگی ایرانیانِ ترکمن صفحات بعدی این فصلنامه را به خود اختصاص داده است. در این مصاحبه دکتر آزمون ضمن شرحی از زندگی خود به خدماتی که در عرصه بینالمللی برای شناساندن مختومقلی فراغی به انجام رساند اشاراتی دارد.
«مختومقلی به روایت مختومقلی» عنوان مقاله پرمغزی است از استاد آنادُردی عنصری که در آن علاوه بر اشاراتی به دگرگونیهای سیاسی عصری که مختومقلی در آن میزیست، به جغرافیای زیستی مختومقلی بر پایه نشانههایی از دلِ اشعارش پرداخته است و بر اساس منابع موجود این دادهها تجزیه و تحلیل شده است. نتیجهگیری این مقاله آن است که مختومقلی در محدوده‌ای جغرافیایی متولد شد، پرورش یافت و زندگی کرد که اکنون در درون مرزهای ایران قرار دارد. همان‌گونه که مقبره او نیز در آقتوقای حوالی مراوهتپه است و این محدوده جغرافیایی بیشترین نقش را در حیات مادی و معنوی معنوی شاعر ایفا کرده است. « … مختومقلی با حضور در چنین فضای جغرافیایی و زندگی در میان مردمان ساکن در این فضا با طبیعت، با وقایع سیاسی، با حوادث نظامی و روابط اجتماعی آن از نزدیک ارتباط داشته و محشور بوده و تأثیر پذیرفته است.» (ص ۷۱). نویسنده در ادامه به مراحل تحول شعر مختومقلی و اشارات تاریخی در آن‌ها پرداخته است.
در بخش تاریخ این نشریه مقالاتی نظیر «مفهوم تور، تورک، تورکمن، اوغوز و هون»، « آدینه جان آخوند یارعلی» و معرفی کتاب پژوهشی علمی در نسخ خطی مختومقلی آمده شده است.
یکی از قسمت‌های قابل توجه این فصلنامه «زبان مادری» است. ترجمه بخشی از کتاب تاریخ زبان ترکمنی اثر بگمراد وویسؤو و دو یادداشت از بیبی حلیمه ارمشی در باب لزوم آموزش زبان مادری به فرزندان و آنامحمد بیات در ضرورت پاسداشت زبان مادری مطالب این بخش است. در بخش شعر، علاوه بر شعرهای فارسی و ترکمنی شاعران معاصر، برگردانی از چکامههای مختومقلی گنجانده شد و بخش داستان را که می‌توان آخرین بخش مستقل این نشریه به حساب آورد، با داستانهایی از همرا شیر، عبدالرحمان اونق و احمد گرگانلی همراه است.
ناگفته نباید گذاشت که برخی ایرادات ویراستاری و نگارشی در لابه‌لای صفحات این نشریه به چشم میخورد که امید است در شمارههای آینده رفع شود. دیگر آن‌که با توجه به تاریخ پُرفراز و نشیب ترکمنها انتظار می‌رود بخش تاریخی مجله پرمایه تر شود و به تاریخ ترکمن بدون حب و بغض بپردازد.
امید می‌رود ترکمن نامه در مسیری که در پیش گرفته است بتواند برای حفظ و گسترش فرهنگ ایرانیان ترکمن و نیز در جهت وحدت ملّی ایرانیان گامهای مهمی بردارد و این رسالتی دشوار بر دوش این فصلنامه است!
نویسنده : مصطفی نوری؛ پژوهشگر پژوهشکده اسناد در سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران m_n_savadkouhi@yahoo.com
