چکیده
در دنیای شبکهای امروز، فضای مجازی، به ویژه شبکههای اجتماعی تصویری مانند اینستاگرام، بستری را فراهم کرده تا بدن به عنوان ابزاری برای دیده شدن و بازنمایی هویت مورد استفاده قرار گیرد. در این عصر شبکهای، هویت فردی و اجتماعی بیش از پیش در معرض دیده شدن و ارزیابی دیگران قرار گرفته است و فضای مجازی نقش مهمی را در شکلدهی به هویت فردی و اجتماعی جوانان ایفا میکند. این نوشته به تحلیل نقش بدن در فضای مجازی و شبکههای اجتماعی، به ویژه اینستاگرام، میپردازد. بدن در این فضا نه تنها یک موجود زیستی، بلکه ابزاری برای دیده شدن، بیان هویت و کسب اعتبار اجتماعی است. کاربران با انتخاب ژست، زاویه عکس، سبک زندگی، پوشش، سفرها و شیوۀ تعامل با مخاطبان، تصویری را از خود ارائه میدهند که بازتابدهندۀ ارزشها، فرهنگ و هنجارهای نوظهور است. این بازنماییها نه تنها هویت دیجیتال فرد را میسازند بلکه به نوعی سرمایه اجتماعی و نمادین تبدیل میشوند. بازنمایی بدن و رفتار کاربران در شبکههای اجتماعی، علاوه بر اینکه نشاندهندۀ تأیید و کسب اعتبار اجتماعی است، بخشی از نمایش جایگاه اجتماعی و گفتمان معاصر درباره آزادی، روابط و هویت جوانان محسوب میشود. هدف این متن ارائه نگاه تحلیلی به بازنمایی بدن، هویت و سرمایه اجتماعی دیجیتال در میان کاربران جوان ایرانی است.
نوشتههای مرتبط
مقدمه
شبکههای اجتماعی به فضایی تبدیل شدهاند که کاربران درآن هویت، سبک زندگی و ارزشهای خود را بازنمایی میکنند. انتشار عکسها، ویدئوها و محتوای متنی، فرصتی فراهم میآورد تا افراد تصویر خود را به دیگران ارائه دهند و با دریافت بازخورد (لایک، کامنت، فالوور) آن را بازتولید کنند (Turkle, 2011).
شبکههای اجتماعی به افراد این امکان را میدهد که نمایهای عمومی یا نیمهعمومی از خود ایجاد کنند، روابط اجتماعی خود را نمایش دهند و در میان شبکههای ارتباطی دیگران گردش کنند (boyd & Ellison, 2007, pp. 211–۲۱۴).
کاربران با استفاده از تصاویر، ویدیوها و متون، خود را بازنمایی میکنند و در این فرایند، هویت دیجیتال خود را میسازند. هویت دیجیتال ترکیبی از تصویر فردی، فعالیتهای اجتماعی و بازنمایی انتخابی بدن است. این بازنماییها نه تنها منعکسکنندۀ خواستهها و سلایق شخصی هستند، بلکه بیانگر تعامل با هنجارهای اجتماعی، فرهنگی و زیبایی شناختی نیز میباشند.
بدن و ظاهر در این فضا تبدیل به ابزار اصلی بازنمایی هویت و سبک زندگی شدهاند. زاویه عکس، فیلترهای تصویری، پوشش و ژستهای خاص، همه بخشی از زبان فرهنگی برای انتقال پیام فرد به دیگران هستند (Goffman, 1956:10).
به تعبیر بوردیو، نمایش فرد در فضای اجتماعی به نوعی سرمایه نمادین تبدیل میشود و شبکههای اجتماعی معاصر این سرمایه را به شکل دیجیتال قابل اندازه گیری کردهاند. کاربران جوان با انتشار تصاویر و محتواهایی که نشاندهنده سبک زندگی، توان مالی، روابط اجتماعی و ظاهر مطلوب هستند، تلاش میکنند جایگاه خود را در میدان اجتماعی آنلاین تثبیت کنند. در این فضا، بدن، پوشش، مکان و حتی فعالیتهای روزمره به ابزارهایی برای دیده شدن و کسب سرمایه اجتماعی بدل میشوند. درواقع بدن در این نوع فضا به نوعی سرمایه اجتماعی دیجیتال تبدیل شده است. کاربران با انتخاب نوع پوشش، فیلتر، ژست ها، تلاش میکنند تصویری از خود بسازند که بیشترین بازخورد را از دیگران دریافت کنند. لایک ها، کامنتها و تعداد دنبال کنندگان درواقع نشاندهنده میزان دیده شدن و سرمایه اجتماعی کاربران است Bourdieu, 1986, entire work)). خود نمایی بدن در فضای مجازی نه صرفا یک اقدام فردی بلکه بخشی از یک گفتمان فرهنگی نوین است که با ارزشها و هنجارهای سنتی در تعامل و گاه در تعارض است. جوانان با استفاده از شبکههای اجتماعی و شکل دهی به روابط خود، هویت دیجیتال خود را بازتولید میکنند و با دریافت بازخورد ازدیگران،جایگاه اجتماعی خود را تثبیت میکنند ) Putnam, 2000, pp. 18–۲۰).
هویت و سرمایه اجتماعی دیجیتال
کاربران با انتشار محتواهای مختلف در شبکههای اجتماعی، درواقع سرمایه اجتماعی دیجیتال خود را میسازند. هرلایک، کامنت یا به اشتراکگذاری، نشاندهنده تأیید اجتماعی و افزایش ارزش نمادین کاربر است. سرمایه اجتماعی دیجیتال شامل شبکهها، هنجارها و اعتماد متقابل است که مشارکت در جامعه و تعاملات اجتماعی را تقویت میکند. برای مثال، کاربران فعال که تعامل بیشتری دارند، بیشتر دیده میشوند و بازخورد بیشتری دریافت میکنند. این بازخوردها به تقویت اعتماد متقابل و شکلگیری هنجارهای جدید کمک میکند. بنابراین هر عکس، هر تعامل و هر بازنمایی بخشی از سرمایه اجتماعی دیجیتال فرد است. یکی از مهمترین جنبههای هویت دیجیتال، بازنمایی بدن است. بازنمایی بدن در شبکههای اجتماعی، اغلب با اهدافی مانند خودنمایی، جلب توجه و بیان احساسات همراه است. روابط اجتماعی و صمیمیت در این فضا نیز با زبان تصویر و بدن شکل میگیرد. به عبارت دیگر، بدن ابزاری برای تجربه اجتماعی و فرهنگی است، جایی که کاربران میتوانند هویت خود را بسازند و در معرض دید دیگران قرار دهند.
جوامع آنلاین به افراد اجازه میدهند که بدنهای مجازی خود را ایجاد کنند و به طور کامل هویت واقعی خود را کنار بگذارند. بسیاری از پلتفرمها به کاربران این امکان را میدهند تا هویتهایی را ایجاد کنند که ممکن است در بدن فیزیکی افراد قرار نداشته باشند، بلکه در اشیایی که افراد با آنها تعامل دارند و محیطی که درآن حضور دارند شکل بگیرند (.(Davis & chansiri,2018:4
بازنمایی بدن و رقابت نمادین
در فضای مجازی، بازنمایی بدن تنها ابزاری برای دیده شدن نیست؛ بلکه زمینهای برای رقابت نمادین میان کاربران ایجاد میکند. کاربرانی که محتواهایشان لایک، کامنت و فالوور بیشتری جذب میکند، به نوعی سرمایه اجتماعی دیجیتال بیشتری کسب میکنند و این سرمایه باعث افزایش قدرت نمادین و اعتبار اجتماعی آنها میشود. به تعبیر بوردیو این سرمایه اجتماعی دیجیتال همانند سرمایه نمادین در زندگی واقعی، جایگاه فرد را تثبیت و تفاوتهای اجتماعی را بازتولید میکند.
بدن در تعاملات گروهی دیجیتال
بازنمایی بدن، تنها به فرد محدود نمیشود؛ بلکه در شبکههای همبسته و گروههای آنلاین نیز اثر گذار است. محتوایی که در شبکه منتشر میشود، باعث ایجاد هنجارهای گروهی و الگوهای رفتاری میشود. به عنوان مثال، سبک پوشش یا ژست خاص ممکن است در میان کاربران یک گروه به هنجار تبدیل شود و اعضای جدید تلاش کنند خود را با آن هماهنگ کنند. این بازنمایی ها، تداوم فرهنگی و هنجاری میان گروههای دیجیتال نشان میدهد که بدن ابزاری برای شکلدهی به نظم اجتماعی در فضای مجازی نیز هست.
گفتمان آزادی و صمیمیت در فضای مجازی
خودنمایی در شبکههای اجتماعی محدود به تصویر و بدن نیست. روابط اجتماعی و تعاملات کاربران از طریق محتواهای نمایشی شکل میگیرند. روابط آزاد، نمایش لحظهها و هیجانات شخصی، و سبک زندگی دیجیتال، همگی بخشی از گفتمان نوین آزادی و هویت هستند. این گفتمانها به ویژه درمیان نسل جوان بازنمایی میشوند و ارزشها و هنجارهای سنتی را به چالش میکشند. بازنمایی هویت و خود نمایی در شبکههای اجتماعی به شکلگیری و بازتولید هنجارهای نوین فرهنگی کمک میکند. این فضا به کاربران اجازه میدهد تا مرزهای خصوصی و عمومی، هنجارهای سنتی و رفتارهای اجتماعی را بازتعریف کنند. در جوامع شبکهای تعاملات آنلاین ویژگیهایی دارند که زمان و مکان را بازتعریف میکنند. همانطور که بوید اشاره میکند، پایداری و قابلیت جستجوی محتوای دیجیتال باعث میشود مرزهای زمانی و خصوصی تعاملات اجتماعی از میان برود. به همین دلیل کاربران، در بازنمایی خود در شبکههای اجتماعی، همواره نگران برداشتها و قضاوتهای آینده درباره محتوای گذشته خویش هستند ((boyd, 2014: 61.
در نتیجه، فضای مجازی نه تنها عرصهای برای ارتباط و بیان فردی است، بلکه میتوان آن را به مثابه میدان فرهنگی جدیدی دانست که درآن آزادی، صمیمیت و نمایش خود، در قالب گفتمانهای نوین اجتماعی باز تعریف میشوند.
جمعبندی و نتیجهگیری
فضای مجازی و بهویژه شبکههای اجتماعی تصویری مانند اینستاگرام، نه تنها بستری برای تعامل و ارتباطات فردی هستند، بلکه به ابزارهای فرهنگی و نمادین تبدیل شدهاند که شکلدهندۀ هویت دیجیتال کاربران، بهویژه جوانان، میباشند. بازنمایی بدن، سبک زندگی، سفرها و روابط اجتماعی، راهی است برای دیده شدن و تثبیت جایگاه اجتماعی در این محیط. این بازنماییها، علاوه بر تأمین اعتبار اجتماعی، سرمایه نمادین و اجتماعی دیجیتال ایجاد میکنند و در عین حال بازتابدهنده ارزشها، هنجارها و گفتمانهای نوظهور فرهنگی هستند.
فضای مجازی را میتوان آیینهای از جامعه معاصر دانست، که در آن بدن، تصویر و هویت به شکلی نوین بازتعریف میشوند. نمایش بدن و هویت در شبکههای اجتماعی، فراتر از یک اقدام فردی است؛ بخشی از یک گفتمان فرهنگی گسترده است که تعامل بین سنت و مدرنیته، آزادی و محدودیتهای اجتماعی، و خصوصی و عمومی را بازتعریف میکند. کاربران در این فضا با انتخاب ژست، پوشش، زاویه عکس و نوع تعامل، خود را بازنمایی میکنند و همزمان با دریافت بازخورد، جایگاه اجتماعی و سرمایه دیجیتال خود را تثبیت مینمایند. این روند نه تنها شکلدهنده رفتار فردی است، بلکه در ایجاد هنجارها و الگوهای گروهی در جوامع آنلاین نقش دارد و نشاندهنده پیوستگی فرهنگی و اجتماعی میان اعضای شبکه است.
بهطور خلاصه، بازنمایی بدن و هویت دیجیتال در شبکههای اجتماعی:
- ابزار دیده شدن و کسب سرمایه اجتماعی و نمادین است
- بخشی از گفتمان نوین آزادی، روابط و هویت جوانان محسوب میشود
- بازتابدهنده تعامل میان هنجارهای سنتی و ارزشهای نوظهور فرهنگی است
- زمینهساز شکلگیری هنجارها و الگوهای رفتاری گروهی در جوامع آنلاین میشود
پیشنهادات پژوهشی
- پژوهشهای تطبیقی میان شبکههای اجتماعی و فرهنگهای مختلف: بررسی نحوۀ بازنمایی بدن و هویت در پلتفرمهای متفاوت و میان گروههای سنی و منطقهای مختلف، میتواند نشان دهد که چگونه ارزشها و هنجارهای فرهنگی در فضای دیجیتال بازتولید میشوند.
- تمرکز بر پیامدهای روانی و اجتماعی خودنمایی دیجیتال: مطالعه تأثیر بازنمایی بدن و هویت بر سلامت روان، اعتماد به نفس و روابط اجتماعی جوانان، به فهم بهتر نقش شبکههای اجتماعی کمک میکند.
- تحلیل تغییرات گفتمانی در طول زمان: بررسی چگونگی تغییر سبک زندگی، هنجارها و گفتمان آزادی و صمیمیت در فضای دیجیتال، میتواند به درک پیوستگی یا تعارض آن با هنجارهای سنتی کمک کند.
منابع
- Bourdieu, P. (1986). The forms of capital. In J. Richardson (Ed.), Handbook of theory and research for the sociology of education (pp. 241–۵۸). Westport, CT: Greenwood Press.
- boyd, d. m., & Ellison, N. B. (2007). Social network sites: Definition, history, and scholarship. Journal of Computer‐Mediated Communication, 13(2008), 210–۲۳۰.
- boyd, d. (2014). It’s complicated: The social lives of networked teens. Yale University Press
- Davis, donna & Chansiri,karikarn.(2018). Digital identities – Overcoming visual bias through virtual embodiment. Information, Communication & Society
- Goffman, E. (1956). The Presentation of Self in Everyday Life. University of Edinburgh Social Sciences Research Centre
- Putnam, R. D. (2000). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. New York: Simon & Schuster
- Turkle, S. (2011). Alone Together: Why We Expect More from Technology and Less from Each Other. Basic Books.