دولت و جامعه مدنی

دولت و جامعه مدنی،آنتونیو گرامشی،ترجمه عباس میلانی،نشر اختران،چاپ اول۱۳۸۳،۱۲۸ صفحه

کتاب دولت و جامعه ی مدنی ترجمه ی گزیده ای است از” یادداشت های زندان” گرامشی در طول ۱۱ سال زنداتی بودن اوست ،۳۳ دفترچه حاوی ۲۸۴۸صفحه که به گفته ی خود گرامشی عصاره ی جان ۱۲ سال آخر عمر اوست.اهمیت این یادداشت ها و از جمله کتاب دولت و جامعه ی مدنی که یکی از مهمترین بخش های این یادداشت ها را تشکیل می دهد از چند جنبه قابل توجه است:

اهمیت آثار گرامشی نه تنها به اعتبار مبارزات عملی و درایت نظری واهمیت تاریخی زندگی و آثار خود اوست بلکه این حقیقت که متفکرین جدی و پر اهمیتی مانند پولانتزاس، بتلهایم، کلتی و آلتوسر عمیقا” از تفکر او تاثیر پذیرفته اند،بر حشاسیت و جذابیت آثار او می افزاید(مقدمه ی مترجم)علاوه بر اینکه آثار گرامشی در حساس ترین مراحل تاریخ اروپا و همچنین تاریخ نهضت های کارگری نوشته شده است،بخصوص دولت و جامعه ی مدنی بر شرایط تاریخی،پایگاه اجتماعی و بنیادهای فکری و فلسفی فاشیسم متمرکز است.از طرفی بحث های گرامشی تنها بر ابعاد نظری اکتفا نمی کند و همگی حاصل سال ها مبارزه ی عملی است و همواره در صدد ارائه ی برنامه ای برای رسیدن به اهداف در صحنه ی مبارزات سیاسی است.

درک مفهوم جامعه ی مدنی از دیدگاه گرامشی نقطه ی کلیدی فهم سایر مباحث اوست.مفهوم جامعه ی مدنی به عنوان کلیت پیچیده و پوینده ای از نهادها و روابط و تشکیلات و سنن خصوصی و عمومی که بین دولت و ابزار قهریه و قانونی آن از یک سو و زیربنای اقتصادی از سوی دیگر قرار دارد،مورد توجه گرامشی بوده است.
کتاب دولت و جامعه مدنی شامل بحث های کوتاه و نسبتا” منقطع اما مرتبط با یکدیگر است،که در نهایت موقعیت و نقش عوامل مختلفی مانند مذهب،قانون،پارلمان،احزاب،تفکیک قوا،ایدئولوژی و … را در رابطه با جامعه ی مدنی بررسی می کند،ضمن اینکه به وفور از نمونه های تاریخی مرنبط برای روشن شدن مباحث بهره می برد،محورهای بحث عبارتند از:

– دولت ها همواره و بطور مداوم در تلاش تولید و بازتولید هژمونی خود در عرصه ی سیاست هستند.گرامشی نیز مانند سایر مارکسیست های فرهنگی اهمیت ویژه ای برای دستگاه هژمونی قایل است،بدین معنی که سرکوب و بازتولید ایدئولوژیک حکومت ها در کنار سرکوب و بازتولید اقتصادی سیاسی و همچنین قوه ی قهریه از اهمیت بسیاری برخورداراست.ضمن اینکه دستگاه هژمونی و ایدئولوژیک باید متناسب با فلسفه ی عصر مربوطه تنظیم گردد تا بتواند توده های منفعل را وارد عرصه ی سیاست کند.
– گرامشی در زیر عنوان انسان جمعی یا مساله ی همنوایی اجتماعی به بیان دیگری از سرکوب ایدئولوژیک می پردازد،او اشاره می کند که نقش آموزنده و سازنده ی دولت و هدف دولت ایجاد نوعی تازه و تکامل یافته تر از تمدن و انطباق این تمدن و نیز اخلاقیات توده های وسیع خلق با مقتضیات تکامل مداوم دستگاه تولید اقتصادی جامعه است،لذا حتی تکوین انسانیتی که ساخت فیزیکی نویی دارد،دردستور کار دولت است(ص۶۶ کتاب).
– نکته ی حائز اهمیت این است که چطور افرادخود را با این الگوی جدید همنوا می کنند؟چگونه فشارهای آموزشی همدلی و همکاری آحاد جامعه را فراهم می کند و آزادی جای خود را به قوه ی قهریه می دهد؟اینجا قانون کلید مساله است اما نه به شکلی که ما متصوریم ،بلکه حوزه ی این مفهوم تا حدی گسترده می شود که حوزه هایی را که به نظر خنثی می رسند و به قلمروجامعه ی مدنی تعلق دارند را نیز در برمی گیرد.اینجاست که جامعه ی مدنی به شکلی دیگر جای قوه ی قهریه را می گیرد و اهداف دولت را از طریق فشارهای جمعی و نه تحمیلی و تنبیهی بلکه از طریق ایجاد تحولاتی پیوسته در سنت،طرز فکر و اخلاقیات و عمل (جامعه) محقق می سازد و به نتایج عینی می رسد.

– مساله ی دیگر تفکیک قوای سه گانه است که گرامشی بسیار بر آ« تاکید می ورزد و آن را پایه و اساس دموکراسی می داند.او تفکیک قوا را محصول مبارزه ی میان جامعه ی مدنی و جامعه ی سیاسی در یک دوره ی تاریخی مشخص می داند.
– گرامشی درباره ی دولت چنین می گوید:به نظر من معقول ترین و مشخص ترین چیزی که درباره ی دولت اخلاقی و فرهنگی می توان گفت این است که هر دولتی اخلاقی است،زیرا یکی از مهمترین وظایف آ« ارتقای سطح اخلاق و فرهنگ نوده ها به سطح معینی اسن که با ضرورت های تکاملی نیروها ی تولیدی جامعه منطبق است و لاجرم در خدمت طبقات حاکم قرار دارد.این فعالیت ها و ابتکارات در مجموع دستگاه هژمونی و فرهنگی سیاسی طبقات حاکم را تشکیل می دهد(ص۹۵ کتاب)

از جمله ی سایر مسایلی که در کتاب به آن ها اشاره شده است می توان تحت عناوین زیر را نام برد:

تهییج و تبلیغ
انترناسیونالیسم و سیاست ملی
جامعه شناسی و علوم سیاسی
مفهوم قانون
سیاست و قانون اساسی
پارلمان و دولت
دین ،دولت،حزب
دولت و احزاب
موج ماتریالیسم و بحران سلطه

در نهایت باید گفت دقت و توجه به عناصر مختلف مرتبط و تاثیرگذار بر جامعه ی مدنی و دولت نقطه ی قوت این کتاب است،از طرفی نیز تنوع مباحث و عناوین، ایجاد ارتباط میان آنها را مشکل می سازد ، ضمن اینکه مثال ها و نمونه های تاریخی و سیاسی که از عرصه ی سیاسی و احزاب ایتالیا به وفور در کتاب دیده می شود نیازمند آشنایی قبلی و دقیق از این برهه ی تاریخی است.