اول: تهران در نیمه دوم دهه ۸۰ توانسته توسعه کالبدی خوبی پیدا کند. با توجه به اقدامات صورت گرفته، آیا این شهر توانسته است عرصه های عمومی برای فعالیت فرهنگی، اجتماعی شهروندانش فراهم آورد؟
همانگونه که گفتید این توسعه کالبدی به صورت محسوسی مشاهده می شود، برای نمونه درایجاد بوستان ها و مراکز جدید فرهنگی و همچنین راه های دسترسی. با وجود این، نباید تصور کرد که ایجاد کالبد های فضایی در شهر لزوما بتوانند به ایجاد «فضای عمومی» منجر شوند و به عبارت دیگر وجود بوستان ها و فرهنگسراها، شرطی لازم برای چنین فضای عمومی هستند اما شرط کافی نیستند. در طراحی و مدیریت شهری باید همواره توجه داشت که شهر پیش از آنکه یک مفهوم فضایی باشد ، یک مفهوم انسانی فرهنگی است که فضا باید خود را با او انطباق دهد و نه او خود را با فضا. تجربه های متعدد شهری نشان داده اند که تلاش برای تغییر ریشه ای رفتارها و فرهنگ از طریق دستکاری و تاکید صرف بر فضا سازی کالبدی اغلب بی نتییجه بوده و به نتایجی عکس آن چه پنداشته می شده اند رسیده اند.
نوشته‌های مرتبط
این در حالی است که اگر نگاه و رویکردمان را انسان محور و فرهنگ محور بکنیم، می بینیم که برای طراحی و مدیریت فضاهای کالبدی بیشتر از آنکه بتونیم و یا مفید باشد از الگوهای جهانشمول و کلیشه ای استفاده کنیم، باید این الگوها را در قالب مفهوم سازی های پیچیده مبتنی بر فرهنگ در پهنه مورد نظر به دست بیاوریم و به اجرا گذاریم.
در شهر تهران نیز این اشکال عمده وجود داشته و دارد که محوریت بر اساس مهندسی و طراحی و مدیریت کالبدی و فناورانه فضاهای شهری بوده است و به ابعاد انسانی و فرهنگی اغلب در لایه های سطحی آن و باز هم از دیدگاه فناورانه توجه شده است. بنابراین اگر بتوانیم این امر را با آموزش و تعامل میان دست اندرکاران فناوری شهری، مدیریت شهری و اندیشمندان علوم اجتماعی به سوی بهتر شدن ببریم بی شک در ساختن فضا های عمومی نیز موفق تر خواهیم بود.
دوم: در طول سالهای گذشته نبود فضایی عمومی منجر به بروز مشکلات بسیاری شده است. تهران در طول سالهای گذشته شهری بی روح بوده و به تعبیر استاد جلال ستاری، فاقد روح خلاقیت و شکوفایی است. آیا رابطه ای میان نبود فضاهای عمومی شهری با این ویژگی وجود دارد؟
بدون شک و تردید این رابطه وجود دارد. البته باید توجه داشت که ما در خلاقیت هایی چون خلاقیت ادبی، هنری ، زیباشناسی و غیره، دو بعد متفاوت داریم، یکی از این ابعاد به شخصیت فردی هنرمند یا منشاء فردی خلاقیت مربوط می شود که هر چند خود در بخش مهمی اجتماعی است، اما لزوما از شرایط و ساختارها و مسائل اجتماعی به صورت مستفیم تبعیت نمی کند و ممکن است بیشتر از روحیه و موقعیت های روان شناختی خود هنرمند تبعیت کند. این جنبه از بحث به موضوع ما مربوط نمی شود و بهتر است منتقدان هنری و روان شناسان و غیره درباره آن اظهار نظر کنند.
اما بعد و جنبه مهم دیگری نیز در خلاقیت های هنری و زیباشناسانه و به طور کلی فرهنگی وجود دارد که شاید بتوان از آن به عنوان سرمایه های عمومی فرهنگ در یک جامعه نام برد. ما در اینجا بیشتر وارد بحث دموکراتیزاسیون و تعمیم فرهنگ و ارتقا آن می شویم. اینکه جامعه در کلیت خود از افرادی خلاق تر ، با هوش تر، علاقمند تر به فرهنگ و زیباشناسی تشکیل شود. در این حوزه شرایط اجتماعی و از جمله مهم ترین آنها موقعیت های شهری نقشی کلیدی دارند. نظریه پردازانی چون هانری لوفبور فیلسوف فرانسوی (۱۹۰۱-۱۹۹۱)در کتاب «حق شهر»(۱۹۶۸) و اندیشمندانی که راه آنها را ادامه داده اند به ویژه دیوید هاروی، از این لحاظ به خوبی موضوع را مفهوم سازی و نظریه مند کرده اند. شهر و فضاهای آن می توانند همان اندازه که در بی روح کردن و خمود و منفعل کرن نظام اجتماعی موثر باشند، درست برعکس، فرهنگ را به شدت خلاق و سرمایه فرهنگی تعمیم یافته در سطح جامعه را به شدت افزایش دهند. اینجا است که می توان متوجه اهمیت رویکردهای انسان شناسانه در طراحی و مدیریت فضاهای شهری شد.
اگر بهای لازم به این رویکردها داده شود و نیروهای لازم در این زمینه تربیت شوند ، بی شک ما خواهیم توانست شهرهایی انسانی تر و مساعد تر برای پرورش شخصیت فرهنگی و اخلاقی افراد داشته باشیم . شهرهایی که در آنها خلاقیت های هنری، ادبی، زیباشناسانه نیز هم در سطح فردی و هم در سطح جمعی شکوفا تر خواهند شد.
سوم: شهر اساسا در نظر لوکوربوزیه، پدیده انسانی است. آیا تهران و سایر شهرهای بزرگ ایران توانسته اند، در راستای انسانی سازی تعاملات شهری گام بردارند؟
متاسفانه پاسخ به این پرسش منفی است. و حتی می توانم بگویم که شهرهای ما در موقعیت های سنتی خود همچون زیستگاه های قدیمی ما (روستاها و عشایر) موقعیت هایی بسیار انسانی تر از شهرهای «مدرن» کنونی مان داشته اند. البته شاید لازم باشد برای اینکه این بحث روشن تر شود ابتدا منطور خود را از انسانی بودن بهتر بیان کنیم.
وقتی از شهری انسانی صحبت می کنیم، یعنی زیستگاهی که در آن کنشگران اجتماعی، احساس آزادی، امنیت و آسایش روانی و جسمانی کرده و بتوانند به بیشتری حد امکان وارد تعاملات اجتماعی مثبت شوند، منظور از این تعاملات، میان کنش هایی هستند که سرمایه های کنگشران اعم از سرمایه های فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی شان را افزایش دهند بدون آنکه سبب کاهش سرمایه های مشابه دیگر کنشگران بشوند. به عبارتی ساده، شهر انسانی، باید شهری باشد پایدار که در آن زندگی یک نسل( مثلا با ایجاد آلودگی و کاهش منابع طبیعی)، موقعیت های نسل های بعدی را به خطر نیاندازد و شهری باشد که در آن کنشگران بتوانند در یک همزیستی سالم و سازنده با یکدیگر قرار بگیرند.
ما با چنین موقعیت هایی که در بسیاری موارد در سنت های قدیمی خود حتی در شهرها از آن برخوردار بوده ایم فاصله زیادی داریم. اما این فاصله چیزی نیست که نتوان پت سر گذاشت و با برنامه ریزی های هوشمندانه شهری می توان بر آن فائق آمد. منظور از فرهنگ محور کردن رویکردهای شهری در دیدگاه های ما نیز همین است.
چهارم: در طول سالهای گذشته مدیریت شهری توانسته است پارک ها و فضاهای فرهنگی هنری بسیاری ایجاد کند. اما این فضاها کمتر توانسته اند در نظر شهروندان جایی برای تعاملات کلان شهری قلمداد شوند. از نظر شما با وجود تامین نسبی زیرساخت های کالبدی چرا همچنان فضاهای عمومی متناسب در تهران و سایر شهرهای کشور شکل نگرفته است.
همانگونه که گفتم دلیلش آن است که به مسئله تنها و یا یشتر در بعد فیزیکی و مادی و فناورانه آن نگاه شده است. اینکه شما یک فضای فراغتی داشته باشید ابدا به این معنا نیست که بتوانید مردم را قانع کنید از آن استفاده کنند. و حتی از این نیز می توان پیشتر رفت و گفت : ولو آنکه مردم هم از این فضا ها استفاده کنند، این استفاد می تواند اشکال «حباب گونه» داشته باشد، یعنی به هیچ نوعی میان کنش واقعی در پهنه مورد نظر شکل ندهد. ما این امر را به وضوح برای مثال در فضاهای سبز در سطح شهرها مشاهده می کنیم، مردم در این فضا ها تجمع می کنند و اوقات فراغت خود را می گذرانند اما به موقعیت های اجتماعی میان کنش های متعارف اجتماعی که حاصل آنها باید کاهش تنش های اجتماعی، سالم شدن فصای شهری و کل جامعه و انسجام بیشتر فرهنگی باشد ، نمی رسند. دلیل این امر آن است که ما صرفا فضا را داریم و از «روح» فضا به قول شما در آن خبری نیست،این «روح» بنا بر تعریف موقعیتی فرهنگی – اجتماعی است که باید ایجاد شود و کمترین شرایط آن وجود احساس امنیت، آزادی و فراعت خاطر و کم بودن فشارهای اجتماعی – اقتصادی بر کنشگران است. تا زمانی که از یک سو الزامات شدید باشند و از سوی دیگر فشارهای اقتصادی و اجتماعی، بدون شک نمی توان صرفا از طریق فضا سازی مکانیکی و فیزیکی چندان پیشرفتی داشت.
پنجم: لاله زار، خاطره ای شیرین در ذهن تهران است. خاطره ای که نه با تلاش مدیران و مسئولان که با اراده جمعی شهروندان به فضایی عمومی تبدیل شد. اما تهران و دیگر شهرها کمتر شاهد تکرار این تجربه بودند؟ به نظر شما دلیل این اتفاق چیست؟
این خاطره ها در نظام های خود انگیخته اجتماعی ایجاد می شوند و نه در نظام های نورماتیو و ایدئووژیک . اگر شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی امکان میان کنش ها را فراهم کند، این فضا ها به سرعت شکل می گیرند و مکانهای خاطره ای چون لاله زار می توانند به سرعتا احیا شوند. بنابراین اولا نیاز به مکانهای خاطره برای داشتن یک جامعه بدون تنش و با آسیب اندک ضروری است و ثانیا جامعه همچون یک ارگانیسم زنده خود می تواند این مکان ها را در صورت وجود شرایط مناسب ایجاد، احیا و حفظ کند.
ششم: از نظر شما نبود فضاهای عمومی و عرصه های باز چه تاثیر در روحیه شهروندان ایرانی داشته است؟ و جامعه ایرانی تا چه اندازه نیازمند این عرصه هاست؟
بلافصل ترین و محسوس ترین شکل بروز این نبود، افزایش انفعال اجتماعی است که پدیده ای بی نهایت خطرناک است. زیرا هر اندازه انفعال در طول زمان و در گستره مکان بیشتر تداوم پیدا کند خروج از آن، که بی شک اتفاق خواهد افتاد، با پی آمدهای آسیب زای بیشتری همراه خواهد بود. به عبارت دیگر نبوداین فضاها از عوامل اصلی پدید آمدن یک انرژی منفی قدرتمند است که می تواند دیر یا زود به صورت یک انرژی مخرب و غیر قابل مدیریت بروز خارجی پیدا کند. قرن بیستم و ابتدای قرن بیست و یکم آکنده از مثال هایی از این دست در سطح شهرهای بزرگ هستند. اگر خواسته باشم تمثیلی بیاورم، می گویم: هر اندازه بیشتر بخواهیم یک رودخانه را با ابزارهای مکانیکی و سست مهار کنیم، قدرتی را که در پشت این مهار جمع می شود افزایش می دهیم و زمانی که این مهار دیگر نتواند رودخانه را از حرکت آرام و متعارف خود باز دارد، نه تنها شکسته خواهد شد بلکه ما را نه دیکر با یک جریان آرام آب بلکه با یک سیل روبرو می کند.
و آخرین سوال: توسعه تهران و دیگر شهرهای کشور در طول سال های گذشته آیا اساسا بر محور انسان بوده یا خیر؟
فکر کنم پاسخ شما راداده باشم . این توسعه در اکثریت قریب به اتفاق موارد با رویکردهای فناورانه و سرمایه داری آن هم از بدترین انواعش، یعنی سرمایه سوداگرانه بر روی قیمت زمین و ساختمان (که بیش از پنجاه سال است در کشورهای توسعه یافته جلوی آن گرفته شده) انجام شده و بنابراین ما را در موقعیتی کاملا خطرناک از لحاظ مولفه های اجتماعی قرار داده است.
این گفتگو در ۴ دی ۱۳۹۰ در روزنامه همشهری منتشر شده است.
پیوند در همشهری
http://www.hamshahrionline.ir/news-154710.aspx
پرونده ی «ناصر فکوهی» در انسان شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/9132