درباره فضای سوم(۱)

درباره فضای سوم- بخش نخستThird space

در رمانی به نام “شهر و شهر” نوشته­ی چاینا میه­ویل(۲۰۰۹) ، دو شهر اروپایی توصیف شده است که هم زمان در یک فضا وجود دارند. خیابان­ها و حتی ساختمان­هایی مشترک دارند اما طبق قانون موجود، مردم هر شهر حق ندارند مردم شهر دیگر را ببینند. حتی اگر تصادفا هم این اتفاق افتاد، باید یکدیگر را ندید بگیرند. برای حل مسائلی که ممکن است بین دو شهر اتفاق بیفتد نیز ساختمانی به نام “بریچ” وجود دارد. رفت‌وآمدِ میانِ دو شهر ممنوع است، مگر به اجازه‌ی مقامات بریچ که تنها ساختمانِ مشترک میان دو شهر است و حکم مرز میان‌شان را دارد. اما ندرتاً چنین اجازه‌ای را به کسی می‌دهند. هرچند رمان میه­ویل، تخیلی و در دسته­ی رمان­های پلیسی-جنایی است، ابعاد سیاسی-اجتماعی آن کاملا هویدا است. قانون درونی شده‌ی ندیدن در شهروندان این دو شهر نوعی گفتمان انضباطی غالب است که کار و وظیفه ذاتی‌اش این است که با تمام ابزارهای نظارتی و ارزش‌گذاری ممکن خود را به عنوان گفتمان غالب حفظ کند. این اثر روایت “دیگری” پنداری و ندید گرفتن تمامیت این دیگری تحت تاثیر قوانین سایه گونه­ای است که غیر از آنچه هنجار می­داند، باقی را به حاشیه می­راند.

پاتر و مکلافین (۲۰۱۷)، نوشتار خود در توضیح اصطلاح فضای سوم را با ذکر بخش­هایی از این کتاب آغاز می­کنند و شرایطی که در اثر میه­ویل ترسیم شده است را مشابه آنگونه که هومی بهابا در شرح بستر شکل­گیری فضای سوم شرح داده می­دانند. هرچند پژوهش این دو محقق در حوزه­ی فضای مجازی و بحث آموزش است، فضای سوم را موقعیتی می­دانند که فضاهای استعاری، مجازی و فیزیکی را در بر می­گیرد که همگی بین سازمان های نهادی بزرگتر شامل خانه، مدرسه، محل کار و غیره واقع شده­اند. این فضاها مکان­هایی برای تفکر، کار، مذاکره، بازی و موارد دیگر هستند (Potter & McDougall, 2017: 9 ). مسی (۱۹۹۳) بحث درباره­ی فضا را بسیار گسترده­تر از گذشته می­داند و از منظر وی ارتباط آن با دیگر مفاهیم سبب این بسط یافتگی است. مثلا در اندیشه­های مربوط به هویت، اصطلاحات فضا، مکان و موقعیت برجسته می­شود به طوری که برای نمونه هومی بهابا در مورد هویت فرهنگی، به مفهوم “فضای سوم” اشاره می­کند. اصطلاحی که بیشتر توسط سوجا وارد مطالعات شهری شد.

ادوارد سوجا، جغرافیدان پسامدرن، متاثر از نظریه­پردازان مکاتب انتقادی، پساساختارگرایی، فمینیسم و پسااستعماری[۱] است و به گفته­ی خود، ترکیبی از رویکردهای ذکر شده را در قالب جغرافیای پسامدرن به کار گرفته است. وی از سویی منتقد برخی از این نظریه­ها نیز بوده و برای مثال نقدی را بر مارکسیسم وارد می­کند چرا که معتقد است در این تفکر، اولویت بر جامعه است و نه فضا لذا غلبه­ی تاریخ­گرایی[۲] بر فضا نیز در آن مشهود است. سوجا معتقد است هم لوفور و هم فوکو موضوع یکسانی را با نگاهی دیگر به مقوله­ی فضا در دهه­های ۶۰ و ۷۰ ارائه می­دهند. اما نحوه­ی تفکر ایشان آنچنان که باید در زمان خود درک نشد و اکنون پس از سه دهه، الهام بخش وی در طرح مفهوم فضای سوم است. از منظر سوجا روش هر دوی این متفکرین (لوفور و فوکو) سه­گانه سازی[۳] است به معنای ساختارشکنی منطق دوتایی غالب. لوفور این فضا را فضای زیسته[۴] نامیده و فوکو “فضاهای مشخصا متمایز[۵]” و این نوع نگاه به فضا را با ابداع مفهومی جدید، هتروتوپولوژی[۶] می­نامد (Borch,2002; Soja,1996).

در نتیجه­ی این تفکرات، سوجا در ۱۹۹۶ در کتاب شاخص­اش “فضای سوم: سفرهایی به لس آنجلس و دیگر مکان­های واقعی و تصور شده[۷]”  ذکر می­کند که فضا به اندازه تاریخ و جامعه مهم است و ابعاد فضایی زندگی ما هیچگاه به اندازه­ی ارتباط سیاسی و عملی امروز ما وسیع نبوده­ است. در واقع انفجار بحث در مورد فضا در متون به شرایطی برمی­گردد که ترس از بی­ریشگی و بی­مکانی در دنیای امروز افزون گشته است(James-Chakraborty & Strümper-Krobb,2011: 2). سوجا دیدگاه­های نظریه­پردازانی که در این حوزه با نام­های گوناگون فضای سوم و هتروتوپیا کار کرده­اند را جمع­آوری کرده است. همچنین با بررسی سه گانه­های فضایی، به بسط افکار هنری لوفور اشاره می­کند که وقتی که دو بعد کافی نیست، ضروری است که موضوع سوم را مطرح کنیم، بعد سوم “دیگر” است، با همه چیزهایی که این “دیگر” شامل می­شود. در نتیجه مفهوم “تولید فضا[۸]” را بسط داده و ارزش و اهمیت آن در رسیدن خود به مفهوم “فضای سوم” را شرح می­دهد (Soja,1996). بدین شکل که سوجا دسته بندی لوفور در مورد فضا را با شرح فضای ادراک شده، تصور شده و فضای زیسته به عنوان فضای اول، دوم و سوم به ترتیب جلو تر می­برد. وی توجه ویژه­ای به فضای سوم نشان می­دهد به عنوان شکافی تخیلی یا عصیانی نسبت به فضای اول و دوم که در عمل شناخته شده­اند و در فرمول های فضای اول و دوم جا نمی­شود (Maier, 2016: 163). مدلی که سوجا بر این اساس برای مفهوم فضامندی ترسیم می­کند، در تصویر زیر نشان داده شده است.

سه گانه فضامندی سوجا (Soja, 1996: 43)

منایع:

• ژیلنیتس، آندری (۱۳۹۳)، فضا و نظریه اجتماعی، ترجمه محمود شورچه، چاپ دوم، تهران: انتشارات مدیران امروز
• کرنگ، مایک؛ ثریفت، نایجل (۱۳۹۴)، اندیشیدن درباره فضا، ترجمه محمود عبدالله­زاده، تهران: نشر دفتر پژوهش­های فرهنگی
• Borch, Christian (2002), Interview with Edward W. Soja: Thirdspace, post metropolis and social theory, Distinktion: Journal of Social Theory, Volume 3, Issue 1, pp. 113-120
• James-Chakraborty, Kathleen. Strümper-Krobb, Sabine (2011), Crossing Borders: Space Beyond Disciplines, Peter Lang Publisher
• Maier, Paul (2016), Paul, Ignatius, and Thirdspace: A Socio-Geographic Exploration. In The Apostolic Fathers and Paul, Pauline and Patristics Scholars in Debate 2, ed. Todd D. Still and David E. Wilhite, Bloomsbury, pp. 162-180
• Massey, Doreen (1993), POLITICS AND SPACE/TIME, Keith, Micheal; Pile, Steve (ed), Place and the politics of identity, London & New York: Routledge.
• Potter, John; McDougall, Julian (2017), Digital Media, Culture and Education: Theorizing Third Space Literacies, London: Springer Nature.
• Soja, Edward, (1996). Thirdspace: Journeys to Los Angeles and Other Real-and-Imagined Places, Cambridge: Blackwell.

ادامه دارد …

[۱] Postcolonial

[۲] Historism

[۳] Thirding

[۴] Lived space

[۵] این واژه از منظر فوکو در ادبیات فرانسه des espaces autres  ذکر شده و ترجمه­ی انگلیسی آن other spaces بوده است. این در حالی است که سوجا این ترجمه را کامل ندانسته و مفهوم این واژه در زبان فرانسه را وسیع­تر و به معنای “فضاهای مشخصا متمایز” می­داند.

[۶] Heterotopology

[۷] Third space: Journeys to Los Angeles and Other Real-and-Imagined Places

[۸] Production od space

در کتاب تولید فضا، از نظر لوفور سه نوع تقسیم بندی برای انواع فضا وجود دارد: ۱-عمل فضایی spatial practice 2-بازنمایی فضا representation of space و ۳- فضاهای بازنمایی representational spaces و سوجا نوع سوم را به عنوان “دیگر” شناخته و بسط می­دهد. برای مطالعه بیشتر در مورد لوفور و سه­گانه سازی امر فضا ، رجوع شود به Lefebvre,1991  ؛کرنگ و ثریفت، ۱۳۹۴؛ ژیلنیس، ۱۳۹۳