درآمدی بر روش تحقیق کیفی

محمدی، بیوک(۱۳۸۷)، درامدی بر روش تحقیق کیفی، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

امروزه کاربست روش های تحقیق کیفی در علوم اجتماعی و رفتاری مقبولیت زیادی پیدا کرده است. رمز این استقبال گسترده در دشواریِ بررسی سوژه های انسانی نسبت به موضوع های طبیعی و نتیجه دهیِ بهتر کاربرد این روش ها به ویژه در زمینۀ تحقیقات مربوط به مسائل ارزشی و اعتقادی است. به عبارت دیگر، تجربه نشان داده است هرچند استفاده از روش های تحقیق کمّی در ارتباط با گرداوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی از لحاظ زمانی و مالی به صرفه تر است اما در همین زمینه ها نیز گاهی اوقات داده های دریافتی محقق از افراد مورد مطالعه اشتباه در می آید. چرا که مردم معمولاً با کسانی که مانند کارمندان دولتی و کارکنان ادارۀ مالیات( دفتر و دستک و پرسشنامه و …) به سراغشان می آیند خوشبین نیستند و تصور می کنند با بزرگ نمایی و کوچک نمایی عمدی داده ها نفع بیشتری نصیبشان می شود. از طرفی، امکان گرداوری اطلاعات در پاره ای از مسائل انسانی با استفاده از روش های کمی مقدور نیست به خصوص اگر هدف محقق از مطالعۀ افراد، بررسی مسائل مربوط به فرهنگ، ارزش ها و باور ها و اعتقادات آن ها باشد. علت این امر این است که اولاً منطقی نیست اطلاعاتی را که ماهیتاً کیفی هستند با آمار و ارقام جمع کرده و تحلیل کنیم در ثانی گرداوری اطلاعاتی از این دست نیاز به بررسی عمیق دارد و حضور مداوم و طولانی مدت محقق را در جامعه مورد مطالعه می طلبد و ثالثاً زمانی که بحث فرهنگ پیش می آید احتمال اینکه محقق با رعایت اصول روش های تحقیق کمی در پیش داوری های خود غرق شود و نتواند با ذهنیت جامعۀ مورد مطالعه اش ارتباط برقرار کند، بسیار زیاد است.

حجم زیاد کتبی که در سالیان اخیر در زمینۀ روش های تحقیق کیفی نوشته شده اند نیز نشان می دهد که این روش ها روز به روز بیشتر مورد استفاده قرار گرفته و بر محبوبیت آن ها افزوده می شود. برای مثال، کتاب های منتشر شده در سال های ۱۹۸۰-۱۹۸۷ در بارۀ روش تحقیق کیفی طبق کاتالوگ انتشاراتی سیج (sage) فقط ده جلد بود اما در سال های ۲۰۰۲- ۱۹۹۵ به بیش از صد و سی جلد رسید. در رابطه با ایران، هر چند که هنوز از طرف موسسات پژوهشی غیر دانشگاهی شاهد گرایش به سمت تحقیقات کیفی نیستیم(۱) اما در حوزۀ دانشگاهی طی سالیان اخیر توجه بیشتری به روش های کیفی شده است.
در زیر به یکی از کتبی که در زمینۀ روش تحقیق کیفی منتشر شده است نگاهی می اندازیم. کتابی که قصد معرفی اش را داریم درامدی بر روش تحقیق کیفی است که آقای دکتر بیوک محمدی آن را به رشتۀ تحریر درآورده است. لازم به ذکر است که نویسندۀ این کتاب تجربیات فراوانی در انجام تحقیقات اجتماعی به شیوۀ کیفی دارد و در این زمینه، کتاب های مهمی نظیر اصول روش تحقیق کیفی را که نویسندگان آن از بانیان «روش نظریۀ مبنایی» هستند، ترجمه کرده است.
مطالب این کتاب به سه فصل بزرگ تقسیم شده است؛ در فصل اول، موضوع های نظری و زیربنایی که محقق باید قبل از شروع به تحقیق از آن ها آگاه باشد مورد بحث قرار گرفته است. در فصل دوم، روش های عملی در ضمن تحقیق از تدوین مسئلۀ تحقیق تا تا گرداوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آورده شده است و نهایتاً در فصل آخر کتاب نیز مسائل مربوط به انجام کار تحقیق قابل قبول، جمع بندی، تدوین و ارائۀ گزارش مورد بحث قرار گرفته است.
در فصل اول کتاب نویسنده دربارۀ تعریف روش کیفی مطالبی را ارائه می کند؛ در رابطه با تقابل روش کمی و کیفی نیز بحثی را مطرح کرده و نظر خود را در رابطه با این مبحث بیان می کند. در همین فصل، نویسنده، در ارتباط با تلفیق روش های کمی و کیفی صحبت می کند و اینکه یکی از راه های فائق آمدن بر مشکل تقابل روش های کمی و کیفی «ارائه الگوی تلفیقی» و به اصطلاح استفاده از «نگاه چند جانبه» و یا « نگاه چند روشی» به جای اصرار به کاربرد یکی از آن دو( روش کمی یا کیفی) است. از دیگر مطالب این فصل می توان به: «امیک»( نگاه از درون) و «اتیک»( نگاه از برون)، ویژگی های روش تحقیق کیفی، پایگاه نظری روش تحقیق کیفی و همچنین مسئلۀ زبان و تحقیق کیفی اشاره کرد.
در فصل دوم کتاب که شیوۀ عمل در روش تحقیق کیفی نام دارد نویسنده به فرایندهای عملیاتی تحقیق یا همان اقدامات عملی که جهت انجام دادن تحقیق لازم است می پردازد. ارائۀ توضیحی روشن از تقریباً تمام آنچه که باید در حین تحقیق- از انتخاب موضوع تا پایان گرداوری اطلاعات و پردازش های اولیه- صورت می گیرد و همچنین توجیه این اقدامات هدف اصلی این فصل است؛ میان تیترهای این فصل تقریباً همان مراحل انجام تحقیق کیفی است(هر چند که نویسنده مدعی است که رعایت مو به موی این مراحل لازم نیست و همه چیز بسته به شرایط تعیین می شود): انتخاب موضوع، انگیزۀ تحقیق، زمینه های اجتماعی و فرهنگی، طرح مسئلۀ تحقیق، سوالات تحقیق، اهداف تحقیق، شناسایی داده ها و گرداوری آن ها( داده ها، مشخص کردن منابع اطلاعاتی) نمونه گیری، همزمانی گرداوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل، گرداوری اطلاعات، مصاحبه و مشاهدۀ مشارکت آمیز، ثبت داده ها و اخلاق تحقیق و دیگر روش های کیفی(مردم نگاری معنا شناختی، مطالعه موردی، تحلیل گفتمان، مردم نگاری)، پردازش و تحلیل داده ها (لزوم طبقه بندی، انواع طبقه بندی، تجزیه و تحلیل، استراتژی تحلیل، ابزار تحلیل).
نویسنده در فصل سوم کتاب با عنوان ارائۀ گزارش تحقیق که فصل پایانی آن نیز هست به ارائۀ مطالبی می پردازد که توجه به آن ها در طول تحقیق برای رسیدن به تدوین قابل قبول یافته ها در گزارشی مطلوب و معتبر ضروری است. بحث های این فصل شامل قابلیت اعتبار، قابلیت اعتماد و تعمیم پذیری است. در قسمت پایانی این فصل، به نوشتن به منزله روند تحقیق و چگونگی ارائۀ گزارشی مطلوب(برون داد) نیز پرداخته شده است.
حقیقت این است که وجود چند مشخصه، این کتاب را نسبت به بسیاری از کتاب های موجود دیگرِ روش تحقیق کیفی که در بازار ایران موجود است، برجسته می کند. اول اینکه نویسنده به همراه توضیح اصول روش تحقیق کیفی، منظور خود را با ارائۀ مثال هایی از ایران –که حاصل کار محققان کیفی کار ایرانی است- روشن می کند. این امر، جدایِ از اینکه احساس خستگی خواننده را از بین می برد از این نظر اهمیت دارد که بسیاری از کتب منتشر شده در زمینه روش تحقیق کیفی ترجمه اند و مثال های نویسندگان آن ها برای خوانندگان ایرانی ملموس و قابل درک نیست؛ در نتیجه، با ارائۀ مثال هایی از جامعۀ خودمان، نویسندۀ کتاب، فهم مبانی و مراحل مختلف روش تحقیق کیفی را زودیاب می کند. دوم اینکه نویسندۀ کتاب با استفاده از مقایسۀ روش تحقیق کیفی با کار هنری و پلیسی(کارگاهی) خواننده را متوجه این مطلب می کند که یکی از نکات مهم روش تحقیق کیفی به کار بردن میزانی از خلاقیت و کنجکاوی در چهارچوب های علمی این روش است.
در هر حال، به نظر نگارنده، خواندن این کتاب برای دانشجویان انسان شناسی، جامعه شناسی، مطالعات فرهنگی و همچنین محققان علاقه مند به انجام تحقیقات کیفی بسیار سودمند خواهد بود.
در خاتمه لیست کتب روش تحقیق کیفی را که در کتاب فروشی های ایران موجود است از نظر می گذرانیم:

۱. استراوس، آنسلم و کوربین(۱۳۸۷)، ژولیت، اصول روش تحقیق کیفی: نظریۀ مبنایی، رویه ها و شیوه ها، ترجمۀ بیوک محمدی، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
۲. بازرگان، عباس(۱۳۸۷)، مقدمه ای بر روش های تحقیق کیفی و آمیخته: رویکردهای متداول در علوم رفتاری، تهران، نشر دیدار.
۳. پرویزی، سرور، صلصالی، مهوش و ادیب حاج باقری، محسن(۱۳۸۶)، روش های تحقیق کیفی، تهران، نشر و تبلیغ بشری.
۴. جی استرلینگ، کریستین(۱۳۸۵)، روش های تحقیق کیفی در علوم اجتماعی، ترجمۀ احمد پور داوود و علی شماعی، یزد، انتشارات دانشگاه یزد.
۵. راسمن، گرچن و مارشال، کاترین(۱۳۸۷)، روش تحقیق کیفی، ترجمۀ اعرابی، سید محمد و پارساییان، علی، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی.
۶. ساعی ارسی، ایرج(۱۳۸۷)، روش های پژوهش در علوم اجتماعی: روش های پژوهش کمی و کیفی، تهران، راه ابریشم.
۷. سفیری، خدیجه(۱۳۸۸)، روش های پژوهش کیفی در علوم اجتماعی، تهران، پیام پویا.
۸. سیلورمن، دیوید(۱۳۸۱)، روش تحقیق کیفی در جامعه شناسی، ترجمۀ ثلاثی، محسن، تهران، نشر تیبان.
۹. صلصالی، مهوش(۱۳۸۲)، روش های تحقیق کیفی، ترجمۀ سرور پرویزی و محسن ادیب حاج باقری، تهران، نشر و تبلیغ بشری.
۱۰. فلیک، اووه(۱۳۸۸)، در آمدی بر تحقیق کیفی، ترجمۀ هادی جلیلی، تهران نشر نی.

۱- البته این امر دلایل متعددی دارد من جمله امکان به نسبت آسانِ داده سازی در روش های تحقیق کمی، کم هزینه بودن و امکان سرعت عمل بیشتر در تحقیقاتی که با روش کمّی انجام می گیرند، سفت و سخت تر بودن شیوۀ انجام روش های تحقیقات کمّی نسبت به تحقیقات کیفی و نظایر آن.

رایانامۀ نگارنده:
Mohammadrasouli8@gmail.com