در جلسه هیجدهم آذر ماه ۱۳۸۵ هیأت تحریریه «مجله مطالعات اجتماعی ایران» که انجمن جامعه شناسی ایران آن را منتشر می کند بحث و گفت‌وگو درباره محتوای مقالات واصله از یک مورد خاص به بحث ارزیابی وضعیت مقالات و مجلات علوم اجتماعی در کشور رسید و ارزیابی‌های کلی درباره کیفیت مقاله‌های علوم اجتماعی به محور اصلی بحث جلسه تبدیل شد. من در این یادداشت می خواهم با تکیه بر مباحث آن جلسه یکی از چالش ها یا مسائل علوم اجتماعی دانشگاهی ایران را مطرح کنم.
تکثیر یا باز تولید مکانیکی دانش: نگاهی انتقادی به محتوا و کارکرد مقاله‌های علوم اجتماعی[۱]
نوشته‌های مرتبط
مقدمه
در جلسه هیجدهم آذر ماه ۱۳۸۵ هیأت تحریریه «مجله مطالعات اجتماعی ایران» که انجمن جامعه شناسی ایران آن را منتشر می کند بحث و گفت‌وگو درباره محتوای مقالات واصله از یک مورد خاص به بحث ارزیابی وضعیت مقالات و مجلات علوم اجتماعی در کشور رسید و ارزیابی‌های کلی درباره کیفیت مقاله‌های علوم اجتماعی به محور اصلی بحث جلسه تبدیل شد. من در این یادداشت می خواهم با تکیه بر مباحث آن جلسه یکی از چالش ها یا مسائل علوم اجتماعی دانشگاهی ایران را مطرح کنم. من این مسأله با عنوان «تکثیر مکانیکی دانش» مطرح می سازم. در اینجا قصد ندارم تا تمام ابعاد، پیامدها، علل و راهبردهای این چالش را توضیح دهم. این چالش ابعاد وسیعی دارد و امیدوارم در مقالات و مباحث دیگر کم کم آن را بیشتر و دقیق بکاوم. در اینجا صرفا در حد طرح مسأله به موضوع توجه دارم و نه بیشتر. ضمنا یادآوری کنم چیزی که در اینجا با عنوان «تکثیر مکانیکی دانش» یاد می کنم محدود به مجلات و مقالات علوم اجتماعی نیست و در سایر رشته های دانشگاهی نیز کم و بیش این مسأله وجود دارد. همچنین این مسأله صرفا محدود به دانشگاه های ایران نیست و ابعاد جهانی دارد. اگرچه علل و پیامدهای آن در هر کشوری متفاوت و خاص خود آن است. اما از آنجایی در اینجا قصدم صرفا تکیه و تأکید بر آکادمیای علوم اجتماعی ایران است، از بررسی در رشته ها و جوامع دیگر چشم پوشی کرده ام. طبیعی است که من در چارچوب «تفکر مردم نگارانه» ام، معمولا از تجربه های شخصی و زیسته ام کمک می گیرم و چیزهایی را مطرح می کنم که با آنها از نزدیک سروکار دارم. به عنوان مردم نگار، در سال های اخیر به طور منظم و مداوم در زمینه هایی که تجربه زیسته دارم تأمل کرده ام. یکی از زیست جهان های من آکادمیای علوم اجتماعی ایران است. ایده «تکثیر مکانیکی دانش» نیز محصول تجربه زیسته و تأمل در این آکادمیاست. باید تأکید کنم که من نیز در شکل گیری مسأله مذکور نقش داشته ام و انتقاداتی که در اینجا بیان می شود به معنای متهم کردن دیگر و مبرا ساختن خودم نیست. طبیعی است که طی ربع قرن زندگی در دانشگاه ایرانی، من نیز ناگزیر بوده ام تا الزامات ساختاری این نظام دانشگاهی را تا حدودی بپذیرم و به آن تن دهم. اما اکنون تلاش می کنم تا از راه نوشتن و بازاندیشی در این نظام و افشای قواعد بازی دانشگاهی در ایران، راهی برای اصلاح و بهبود امور به سوی بهتر شدن پیدا کنم. این نوع تأملات انتقادی را باید از این زاویه مطالعه کرد که هدف این تلاش ها رسیدن به چشم اندازی تازه برای اصلاح نظام آموزش عالی و دانشگاهی و گشوردن باب گفت و گوست.
در بسیاری جلسات و گفتگوهای بین اصحاب علوم اجتماعی همواره نوعی نارضایتی از «کیفیت مقاله های علوم اجتماعی» مطرح می شود. اما این نارضایتی و بحث هایی که درباره ابعاد مختلف کاستی ها و ناراستی های مقالات بیان می شود، به ندرت مکتوب و مدون شده و در مجلات و همایش ها و به طور کلی آکادمیای علوم اجتماعی ایران انتشار می یابند. اغلب این بحث ها علی رغم اهمیت، جدیت و ضرورت شان به صورت «حرف های درگوشی» بین ما دانشگاهیان رد و بدل می شوند. شاید گمان می رود که این سخنان به حد کافی علمی نیستند! شاید هم این سخنان «حرف های مگو» هستند که باید غیر نشنود و ابایی است که مباد غریبه به سخن و راز اهل این خانه پی برد. ولی ما در عصر «رویت پذیری» و «شفافیت» زندگی می کنیم. بیهوده است که گمان رود نقد آکادمیای علوم اجتماعی و تولیدات آن، چیزی است که پنهان باشد. در اینجا قصد ندارم تا «آب به آسیاب دشمنان این علوم» بریزم و با این دشمنان هم صدا شوم که این علوم فرنگی اند و دشمن فرهنگ و دین ما. اما «نقد از درون» ضرورت توسعه علمی آکادمیاست. ما ناگزیریم برای توسعه علمی همواره به «خود انتقادی»[۲] بپردازیم؛ چیزی که استاد ابراهیم باستانی پاریزی آن را «خودمشتمالی» می نامد. همچنین نمی خواهم به طور کلی پیشرفت ها و دستاوردهای علوم اجتماعی در ایران را انکار کنم و ناسپاسانه و غیرواقع بینانه سهم کسانی که امروز در پیشبرد علوم اجتماعی در ایران تلاش کرده اند، انکار کنم یا آنها را دست کم بگیرم. علوم اجتماعی ایران به اعتقاد من در مسیر تحول و توسعه است و کارکردهای مثبت متعددی در جامعه امروز ما دارد. اما در اینجا موضوع سخنم بررسی این جنبه های سازنده و مثبت نیست. از اینرو، رویکرد انتقادی من به مقالات علوم اجتماعی را به معنای نفی این علوم در نظر نگیرید. ما برای پیشبرد علوم اجتماعی تلاش می کنیم و نقدهای ما نیز بر اساس این آرمان دانشگاهی انجام می شود.
متن های مرده
بگذارید ابتدا به نحو اجمالی بگویم که مسأله چیست. در جلسه هیأت تحریه مذکور من و دیگر اعضا بحث کردیم که مقالات منتشر شده علوم اجتماعی که در مجلات علمی-پژوهشی منتشر شده یا برای انتشار به این مجلات ارائه می شوند تقریبا تمامی آنها -ولی نه کاملا- از نظر فرم و قالب، قواعد و رویه ساختاری تدوین مقاله علمی-پژوهشی را رعایت کرده اند. یعنی تمام مقالات دارای مقدمه، طرح مسئله، مرور بر تحقیقات، ملاحظات مفهومی و چارچوب نظری، روش شناسی، و نهایتا ارائه و تحلیل داده هستند. اما اکثریت یا بسیاری از مقالات به رغم رعایت «رویه های صوری» مذکور، «ضعف های متعدد محتوایی» دارند. برخی از این کاستی ها که «تو چشم می زنند» عبارت اند از:
کلیشه ای بودن برخی موضوعات
فقدان نوآوری در زمینه روش، چارچوب نظری و مفهوم سازی
بیان کلیشه ای مسائلی بدیهی به مثابه نتایج تحقیق مانند این که بین فقر (متغیر مستقل) و بزهکاری یا قانونگریزی (متغیر وابسته) همبستگی معنادار وجود
ناتوانی در تحلیل و تفسیر داده ها تجربی و کمی و محدود سازی گزارش تحقیق به تجزیه و تحلیل های مکانیکی آماری
برخورد غیرنقادانه با داده های آماری و دستیافتن به نتایجی که آشکارا به حکم عقل سلیم باطل و نادرست هستند. برای مثال در مقاله ای نتیجه گیری شده بود که پایگاه اجتماعی دانش آموزان شامل عوامل سن، تحصیلات، شغل پدر و مادر، تعداد افراد خانواده، میزان محبوبیت و اعتبار خانواده هیچگونه تأثیری در گرایش به دانش آموزان به «فرهنگ بیگانه» ندارد. البته در این زمینه صرفا دانش آموزانی که پدران شان شغل آزاد دارند گرایش شدید به فرهنگ بیگانه دارند. سپس در تعلیل این امر نوشته بود که فرزندان افراد مشاغل آزاد کمتر در معرض فرهنگ خودی هستند!
عدم انسجام بین پاره های مختلف مقالات و به ویژه ضعف برقرار پیوند بین چارچوب مفهومی و نظری و نتایج تحقیق
غلبه مطلق روش های کمی و فقدان تحقیقات کمی
ضعف رویکرد های تاریخی، تطبیقی، تفسیری و انتقادی
غلبه آزمون نظریه بر نظریه پردازی در مقالات. در نتیجه مقالات فاقد جنبه اکتشافی و طرح ایده ای مشخص درباره جامعه ایران بودند.
مشکلات مذکور مختص به مقالات ارائه شده به مجله ای خاص ندارد، زیرا اگر چنین بود در نهایت می شد گمان برد که تنها بخشی از جامعه علوم اجتماعی ایران که با این مجله ها سروکار دارند از مشکلات علمی رنج می برند؛ اما متاسفانه این مشکلات کم و بیش دامن گیر تمام «اجتماع علمی کشور» است. از آنجایی که مقالات عرضه و پیشنهاد شده برای چاپ در نشریات دانشگاهی تماما یا مستخرج از پایان نامه ها و رساله های دانشجویان است یا محصول «طرح های تحقیقاتی سفارشی»، می توان گفت ضعف علمی این مقالات به معنای میزان ضعف علمی اجتماع دانشگاهی ماست.
در این جلسه هیأت تحریه «مجله مطالعات اجتماعی ایران» جناب آقای دکتر فرهنگ ارشاد از جامعه شناسان پرکار و دلسوز، بررسی تجربی ای در زمینه مقالات ارائه شده به «مجله جامعه شناسی ایران» انجام داده بودند و گزارشی از آن را در جلسه ارائه کردند. این بررسی نشان می داد که هفتاد درصد مقالات ارائه شده به «مجله جامعه شناسی ایران» -معتبرترین مجله علوم اجتماعی ایران- به دلیل «ضعف علمی» رد می شوند. منظور از «ضعف علمی» در اینجا کم و بیش همان نکاتی است که من از آنها با نام «کاستی هایی که تو چشم می زند» نام بردم. این نوع «کاستی های چشم گیر» گاهی چنان آشکار و رقت بار است که دیگر نمی توان از آنها چشم پوشید و باری به هر جهت مقاله ای را پذیرفت. همچنین ۲۷ درصد مقالات دیگر، نیازمند «اصلاحات جدی» بوده اند تا واجد شرایط برای چاپ شوند. عبارت «اصلاحات جدی» هم اغلب چیزی شبیه همان «ضعف علمی» است که گاهی – و نه همیشه – به «دلایل مصلحت آمیز» مقاله ای را علی رغم ضعف علمی برای چاپ ناگزیر باید بپذیرند، اما سعی می کنند تا رنگ و لعابی به ظاهر آن دهند و مانع از انتشار «مقاله ای مبتذل» در مجله شوند. با توجه به نکاتی که گفتیم ۹۷ درصد مقالات ارائه شده به مجلات علمی-پژوهشی فاقد ارزش هستند. معنای این حرف این است که ۹۷ درصد تولیدات رشته های علوم اجتماعی کشور یا «ضایعات علمی» است یا این که این تولیدات را باید نوعی «کالای عمومی» بدانیم نه نوعی «اثر خلاقه» منحصربفرد. با توجه به شیوه «خط تولید انبوه صنعتی» که دانشگاه های کشور در زمینه تولید مقاله ایجاد کرده اند، طبیعی است که ۹۷ درصد این تولیدات، «مقاله» در معنای دقیق آن یعنی «تألیف» و «تصنیف» خلاقانه و نوآورانه نیست و نمی تواند باشد، زیرا مقاله چیزی نیست که بتوان به صورت انبوه تولید کرد. «مقاله علمی» چیزی است که «ایده ای تازه» یا «رویکردی متفاوت»، «بحث انتقادی» یا «راهبردی رهایی بخش» را در نوعی «سبک بیانی خاص» نویسنده ای ارائه می کند. اغلب مطالبی که به مجلات علمی-پژوهشی ارائه شده اند کالای دانشگاهی است که به صورت متن مکتوب تولید می شوند. می توان آنها را «نوشتجات دانشگاهی» نامید. از اینرو، این نوشتجات دانشگاهی را باید نوعی «محصول» دانست نه مقاله. محصول عبارت است از کالایی که در چرخه بازار «ارزش مبادله پولی» و مادی دارد و نه «ارزش زیبایی شناختی» یا «ارزش کیفی منحصر به فرد» معین. مقاله چیزی است که بتوان در آن سبک نویسنده ای مشخص را شناسایی کرد. نوشتجات دانشگاهی، امروزه اغلب چنان در فرایند خط تولید انبوه «استاندارد شده اند» که دیگر اثر قلم و سبک نگارش هیچ کس در آن مشاهده نمی شود. گویی این نوشتجات فاقد مولف به معنای دقیق آن هستند. این نوشتجات را هیچکس مشخصی ننوشته است بلکه «خط تولید دانشگاه» آن را به عنوان محصول به «بازار مجلات دانشگاهی» عرضه کرده است. علاوه بر این، این نوع نوشتجات دانشگاهی نه تنها مولف و مصنف ندارند، بلکه رنگ بوی فرهنگ، تاریخ و جغرافیایی مشخصی نیستند. زیرا این نوع نوشتجات «مخاطب مشخصی» نیز ندارند. گویی این نوشتجات صرفا برای عرضه در خط تولید و «بازار مجلات دانشگاهی» تولید شده اند و مخاطب جدی آنها «هیأت های ممیزه» دانشگاه ها و «نظام دیوانسالاری دانشگاه» است و نه خوانندگان و منتقدان جدی.
با توجه به آماری که ارائه شد صرفا ۳ درصد مقالات ارائه شده به «مجله جامعه شناسی ایران» «استانداردهای لازم» برای انتشار را دارا بوده اند. بگذریم که مجموعه مقالاتی که صلاحیت نشر آنها تأیید و نشر شده اند نیز با اما و اگرها بسیار مواجه اند. در نظر داشته باشیم علی رغم نظارت سفت و سختی که کمسیون نشریات وزارت علوم بر کیفیت انتشار مجلات علمی-پژوهشی می کند، گاهی در این مجلات علمی-پژوهشی نیز نوعی «فساد دانشگاهی» حاکم می شود و باندها یا شبکه هایی از اعضای هیأت علمی در زد و بندهای بین فردی و داد و ستدهای خود مقالاتی را می پذیرند یا از پذیرش مقالات رقبای خود اجتناب می کنند. گاهی عبارت «اصلاحات جدی» کمک می کند تا مقاله ابتدا از مرحله دشوار داوری عبور کند، و نویسنده در مرحله دوم با کمی دستکاری سطحی و با البته همکاری مدیریت مجله، موفق به چاپ مقاله ضعیف علمی خود و نهایتا گرفتن امتیازهای مادی و معنوی آن می شود. گاهی نیز برخی افراد چنان در این نوع مجلات نفوذ دارند که می توانند حتی بدون انجام «اصلاحات جدی» مقالات ضعیف علمی خود را چاپ کنند. این یک واقعیت است که امروزه در دانشگاه های کشور برخی اعضای هیات علمی برای کسب مدارج دانشگاهی و گرفتن حکم ارتقاء از کارگزینی دانشگاه ها، گاهی به وضعیت رقت بار و تأسف انگیزی مبتلا می شوند و از شوونات دانشگاهی خود دست می کشند. اگرچه همچنان بسیارند اساتیدی که خود را آلوده به این نوع ذلت ها و خواری ها نکرده و نمی کنند.
برخی منتقدان با طعنه و لحنی نیشدار کل مجلات دانشگاهی را «ارتقاء نامه» می نامند؛ چرا که گفته می شود مجلات علوم اجتماعی کشور نه کمکی به توسعه گفتمان های روشنفکری در کشور می نمایند و نه در زمینه حل مشکلات و مسائل اجتماعی دربردارنده ایده های راهگشای مشخصی هستند، و نه در مسیر توسعه مرزهای دانش گامی بر می دارند. نگارنده در اینجا درصدد قضاوت درباره صحت یا عدم صحت این موضوع نیستم. اما برچسب «ارتقاء نامه» به مجلات دانشگاهی کشور پرسش مهمی در زمینه کارکردهای این مجلات مطرح می سازد. پرسش این که این مجلات به جز تأمین «منافع مادی» یا «خیر شخصی» اعضای هیأت علمی دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی کشور به واقع مولد و ارائه کننده چه «خیر عمومی» و «سود غیر صنفی» یا غیر شخصی هستند؟ در حالی که این مجلات از بودجه عمومی کشور و با حمایت جامعه منتشر می شوند، آیا برای اعتلای کلی کشور و مردم هم سودمندی مشخصی دارند یا خیر؟
گسترش کمی و انبوه شدن دانشجویان تحصیلات تکمیلی باعث «تولید انبوه و مکانیکی مقالات» شده است. من این تولید انبوه مقالات را با اقتباس از ایده «بازتولید مکانیکی اثر هنری» والتر بنیامین، «تکثیر مکانیکی دانش» می نامم. به بیان دیگر هم می توان با اقتباس از ایده «مرگ مولف» رولان بارت که در زمینه ادبیات مطرح ساخت در اینجا تولید انبوه مقالات دانشگاهی را با برچسب «مرگ تألیف» توضیح داد، زیرا در این «مقالات مکانیکی» نه تنها مولف دیگر وجود ندارد بلکه اساسا «تألیف» خاصی خلق نشده است. ما در اینجا با «متن های مرده» سروکار داریم، متن هایی که زایش نشده اند، مرده به دنیا آمده اند و به همین دلیل نه زبانی برای سخن گفتن دارند و نه مخاطبی برای خوانندن این متن ها تصور شده است و نه ریشه در آب و خاک معین دارند. این متن ها از هیچ چیز معینی حکایت نمی کنند، صدای هیچ گروه معین اجتماعی نیستند، این متن ها مرده اند. به همین دلیل هیچ راهی برای خوانش این متن ها وجود ندارد، جز این که آنها را بخشی از «اقتصاد سیاسی دانشگاه» بدانیم. این متن ها در عین حال موجب آزار ایدئولوژی های حاکم هم نمی شوند، زیرا به نوعی با گنگ بودن و مردگی شان، این امکان را به گفتمان رسمی حاکم می دهند که از طریق تولید این متن های مرده، مانع از «مرگ فیزیکی دانشگاه» شوند و در عین حال دانشگاه و آکادمیای علوم اجتماعی نیز به محیطی برای خلق «دانش موثرِ رهایی بخش» تبدیل نشود. امتیازاتی که به این متن های مرده تعلق می گیرد، مانند ارتقاء، حق التالیف و منزلت علمی، به نوعی «حق سکوتی» است که گفتمان رسمی به تولیدکنندگان این متن های مرده می پردازد. به کمک این انبوه متن های مرده تولید شده می توان نشان داد که دانشگاه کارخانه عظیم تولیدی است. به همین دلیل دانشگاه ها به طور منظم و سالانه کتاب ها و گزارش های مفصل آماری درباره «میزان تولیدات علمی» شان منتشر می کنند. این گزارش ها که معمولا خواننده مشخصی ندارند، کارکردی جز ارائه نمایشی از زنده بودن دانشگاه بر عهده ندارند. این گزارش های آماری تلاشی است برای جان بخشیدن و معنادار ساختن کلیت این متن های مرده. در این گزارش ها معمولا «تعداد مقالات»، «تعداد طرح های تحقیقاتی» و «تعداد همایش ها و سخنرانی ها»، «تعداد کارگاه ها» و بسیاری از «تعدادهای دیگر» ارائه می شوند. تنها دستمزدی که نظام دانشگاهی از تولید و انتشار مقالات مرده به دست می آورد همین گزارش نامه هاست. و چیزی که نصیب گفتمان رسمی می شود نیز همین سکوت متن های مرده در برابر جامعه است.
«تکثیر مکانیکی دانش» طی فرایند بوروکراتیک ساده ای انجام می شود که در این فرایند الزام های حقوقی و مادی بیرونی اعضای هیات علمی و دانشجویان را وادار به «تولید» مقاله می کند. در این فرایند مهمترین چیزی که در «خط تولید مقاله» یا دانش غایب است «انگیزه درونی» مولدان این مقالات است. این مقالات معمولان به وسیله نویسندگان عاشق و علاقه مند و کسانی که «دغدغه» یا دردی دارند تولید نمی شوند، بلکه این مقالات در «چرخه ای بازاری» و کاسبکارانه و نه عاشقانه به وجود می آیند. دانشجویان دکتری برای کسب مدرک خود لاجرم باید پذیرش انتشار یک مقاله علمی و پژهشی داشته باشند. دانشجویان کارشناسی ارشد نیز اخیرا ناگزیر شده اند اگر بخواهند نمره ای بیش از ۱۸ برای رساله خود کسب کنند باید مقاله ای منتشر نمایند. از اینرو مجلات دانشگاهی با انبوهی از مقالات مواجه اند که بعضا هدف غایی آنها کمک به ارتقاء استادان یا دانش آموختگی و کسب نمره دانشجویان است. در چنین شرایطی از نظر کمی با «تولید انبوه دانش» مواجه ایم بدون آنکه دانش تولید شده دربردارنده نوآوری روشی یا نظری خاصی باشد، یا این که کمکی به گفتمان های روشنفکری در حوزه عمومی جامعه کند، یا این که به حل مسائل اجتماعی و توسعه در زمینه معینی کمک نماید. در این شرایط نگارش و چاپ مقاله به بخشی از «فرایند بوروکراتیک» دانشگاه تبدیل شده است. همان طور که «بیماری مدرک گرایی» موجب از بین رفتن جایگاه نمره در ارزشیابی درست و دقیق دانشجویان شده است و عملا تفاوت معناداری بین دانشجویان با معدل بالا و پایین دیده نمی شود و هر دو گروه اغلب فاقد مهارت ها و قابلیت های علمی و پژوهشی و خلاقیت هستند، نگارش و چاپ مقاله نیز به تدریج به «کنشی بی معنا و کارکرد» مبدل شده است. و این مصیبتی عظیم برای توسعه علمی علوم اجتماعی کشور است.
اما ضعف روحیه همکاری علمی استادان در زمینه نگارش و داوری مقالات از نکات مهمی بود که اعضاء تحریریه با توجه به تجربه های زیسته و شناخت های شان مطرح کردند. بسیاری از استادان در سال های اخیر بندرت مقاله می نویسند و اغلب مقالات آنها بر گرفته از پایان نامه های دانشجویان است. همچنین اغلب استادان همکاری جدی در زمینه داوری مقالات ندارند. برخی هرگز داوری مقاله را نمی پذیرند و برخی نیز سر سری ارزیابی می کنند گاهی استادان در ارزیابی یک مقاله صرفا به «تیک زدن» جدول ارزیابی اکتفا می نمایند! برخی نیز با یک پاراگراف خواهان اصلاحاتی در مقاله می شوند که درک خط ناخوانا و منظور مبهم آن یک پاراگراف نیز خود مشکلی است. می ماند اقلیتی که آنها نیز برای داوری یک مقاله ماه ها مجلات را منتظر خود نگه می دارند و بعد از بارها پی گیری کارشناس مجله حاضر به ارزیابی می شوند.
در کنار این مشکلات باید به ضعف آموزش روش های تحقیق کیفی در آکادمیای ایران و غلبه روش های کمی هم باید توجه داشت. گفته شد جدای از اینکه بندرت مقالات مبتنی بر تحقیقات کیفی به مجلات ارائه می شود، بسیاری از مقالات کیفی ارائه شده نیز از ضعف های جدی روشی و نگارشی برخوردارند. اینگونه نیست که نویسندگان کمی گرا بعضا از نوآوری و نگارش مقالات جدی ناتوانند. مشکلات مقالات کیفی خود مثنوی ای است صد من کاغذ.
از مشکل غلبه فرمالیسم بر مقالات سخن گفتیم. اما مبادا اینگونه تلقی شود که مقالات از نظر نگارش و رعایت اصول ادبی، فنی و محتوی نگارش بدون نقص و ایرادند. کاش چنین بود. از اغلاط تایپی و املایی گرفته تا مشکلات دستوری و اصول کتابشناسی و ارجاعات و روان و سلیس نبودن متن ها، جملگی مشکلات فرم یا صوری است که در بسیاری مقالات وجود دارد. واقعیت این است که در کلاس ها و برنامه درسی علوم اجتماعی کشور جایی برای آموزش اصول نوشتن و اصولاً نوشتن وجود ندارد. من البته معتقد به این نیستم که می توان با آموزش فنون نوشتن، دانشجویان و دانشگاهیان را در فضای موجود کشور به مولف خلاق و موثر تبدیل کرد، زیرا ما در پارادایم تحصلی حاکم بر آکادمیای علوم اجتماعی اساسا نوشتن خلاقه را نفی کرده و به جای آن قائل به تولید مکانیکی علم از راه روش شده ایم. در آکادمیا ما روش مفهوم نادرستی دارد. گمان می رود روش مجموعه فنون مکانیکی است که ارتباطی با اصول نوشتن ندارد. دانشجویی که خلاقیت لازم در زمینه نوشتن و قدرت نوشتن انشاء معمول را ندارد، هرگز نمی تواند مقاله و متنی علمی بنویسد، حتی اگر تمام تکنیک های تحقیق را بیاموزد. کم نیستند استادانی که قدرت نوشتن ندارند و نوشته های آنها اغلب ترجمه یا «شبه ترجمه» است.
آنچه امروز شاهد آن هستیم این است که اغلب مقالات دانشگاهی در مجلات را دانشجویان تحصیلات تکمیلی با استفاده از پایان نامه ها و رساله های شان می نویسند. دانشجویان هم اغلب چیزی بیش از این مقالات که می نویسند نمی آموزند. ضعف مجلات دانشگاهی شاخص مهمی برای بیان ضعف آکادمیای علوم اجتماعی است. مجلات آیینه بازنمایی تولیدات و دستاوردهای پژوهشی و آموزشی هستند. برای توسعه این مجلات نیز بهتر است بجای شکستن آیینه تصویر خود را راست نماییم. یعنی فرایند آموزش و پژوهش در آکادمیای علوم اجتماعی باید تحول و توسعه یابند تا مجلات دانشگاهی نیز تحول و توسعه یابند. این تحول تنها نباید محدود به نزاع بین کمی گرایی و کیفی گرایی شود، چیزی که به تعبیر دکتر حسین سراجزاده –رییس سابق انجمن جامعه شناسی ایران- اکنون به نوعی «ایدئولوژی» بدل شده و کمی گرایان تحقیقات کیفی را به «ژورنالیسم مبتذل» و کیفی گرایان رقیبان کمی گرای خود را به «پوزیتویسم سخیف» متهم می سازند! تحول و توسعه آکادمیای علوم اجتماعی و مجلات آن نیازمند تحول و توسعه فرهنگ دانشگاهی است، که این خود حدیثی مفصل است و در ظرف کوچک یادداشت سرمقاله نمی گنجد.
پرونده ی «نعمت الله فاضلی» در انسان شناسی و فرهنگی
http://www.anthropology.ir/node/10481
[۱] این یادداشت با همین عنوان در وب سایت انجمن جامعه شناسی ایران در تاریخ چهارم بهمن ماه ۱۳۸۵ منتشر شد و همچنان در دسترس است. در اینجا یادداشت مذکور را ویرایش و کمی هم توسعه داده ام. http://www.isa.org.ir/node/2149
[۲] Self criticism
