توسعه‌ انسانی و محبوب الحق

آمارتیا سن؛ برگردان: آذر جوادزاده

تولید ناخالص داخلی یا GDP هرکشور یک شاخص بسیار خام و نارسا برای نشان دادن موفقیت‌های اقتصادی یک ملت به شمار می‌رود که محرمانه نیست و در دسترس همگان است. محبوب الحق (اقتصاددان پاکستانی تبار) وقتی هنوز یک دانشجوی دوره‌ی لیسانس بود، همه چیز را در باره‌ی آن می‌دانست. محبوب و من به عنوان دانشجویان دانشگاه کمبریج ، اغلب در باره‌ی قدرت گمراه‌کننده‌ی تولید ناخالص داخلی به عنوان یک سنجه و معیار همگانی رفاه مردم صحبت می‌کردیم. در حین بحث به این نتیجه و استدلال ارزشمند می‌رسیدیم که چطور و چگونه می‌توانیم تولید ناخالص داخلی (GDP)را به عنوان یک شاخص ارزش تولید کالاها ارتقاء دهیم و شاخصی نوین را به عنوان تجلی دیدگاه‌های کیفیت زندگی جایگزین کنیم. در طول دوران دانشجویی هر زمان آماده بودیم تا یک یا دو کلاس را از دست داده و تلاش لذت‌بخش برای طرح پیشنهادی چند تغییر در مورد ارزش‌های کیفی تولید ناخالص داخلی را دنبال کنیم.

در سال ۱۹۵۵ هردو از دانشگاه فارغ التحصیل شدیم و هرکدام به سویی رفتیم، اما همچنان به عنوان دوستان نزدیک باقی ماندیم.  مطمئن بودم که محبوب به موضوع مورد علاقه اش برخواهد گشت و وقتی در تابستان ۱۹۸۹ با نیاز فوری برای دیدن من، با من تماس گرفت اصلا تعجب نکردم. او از من خواست که سریع کارهایم را زمین بگذارم و خیلی فوری با او در سازمان پیشرفت و توسعه‌ی ملل (UNDP) مشغول به کار شوم. هدف یک کار مشترک برای روشن شدن فهم شاخص‌ها بطور کل و ساختن یک شاخص کارا و قابل استفاده‌ی کیفیت زندگی بطور خاص بود. او البته بر روی تمامی ملاحظات زمینه‌ای کار کرده بود (دانش او در باره‌ی شرایط زندگی در کشورهای مختلف مبهوت کننده بود)؛ محبوب همچنین در باره‌ی چگونگی کار تحلیلی من روی “رفاه اقتصادی” و تئوری “انتخاب اجتماعی” ، آگاهی کامل داشت و آن را بسیار نزدیک به هدف خود می‌دانست . وظیفه‌ی ما، امر مهم و ساختن آن چیزی بود که بعدها “شاخص توسعه‌ی انسانی” (Human Development Index) نام گرفت.

برای من بسیار سخت بود که کارهایم را زمین بگذارم و به محبوب در سازمان ملل ملحق شوم، اما به هر ترتیب آن ها را مدیریت کردم که به او بپیوندم و وقفه ای بین کارهایم ترتیب دادم تا بتوانم تلاش کنم که در این مسیر به محبوب، در آن چه که او امید به ساختن داشت کمک کنم. با ترکیبی از غذاهای چینی و آسیای جنوبی ( رستورانی که محبوب انتخاب کرده بود)، من می توانستم از پیشرفتی که ما در حال ساختن اش بودیم لذت ببرم و به سمت آن چه محبوب تلاش می کرد بدست بیاورد – به رغم شک و تردید واضح همکاران او در سازمان توسعه و پیشرفت ملل (UNDP)، حرکت کنم. شماری از اقتصاددانان به ما به عنوان مشاور برای UNDP پیوستند و با آموزه های خود روی نتیجه‌ی چیزی که در حال ساخته شدن بود، یاری‌مان کردند.

محبوب و من روی بسیاری چیزها توافق داشتیم، ‌و چنانچه در جایی یا موردی توافق نداشتیم، به نظر و اندیشه‌ی یکدیگر احترام  می‌گذاشتیم. موضوعی که ما از ابتدا با هم توافق نداشتیم ، نظریه‌ی ساخت شاخص متراکم به عنوان بیان جامع توسعه‌ی انسانی و همچنین درنظر گرفتن همه‌ی شاخص‌های غیر متجانس درکنار هم بود که البته به دیدگاه‌های مختلف او احترام  می‌گذاشتم. از آن جا که زندگی بشر صور و اشکال مختلفی دارد، از نظر من کاملا غیر قابل تصور بود که امیدوار باشم بتوانم یک عدد بدست آورم که همه‌ی آن ها را به شکل جادویی باهم تلفیق کند. به واقع یک سری داده‌های منظم و توصیف‌ها بهتر پاسخ می‌داد، من بر سر یک شاخص بزرگ در قالب یک عدد بحث می‌کردم. “مطمئنا”، من به محبوب می‌گفتم، شما باید ببینید که این تعدد داده‌های مجرد به عنوان تلاش برای نشان‌دادن هم‌زمان بسیاری از ویژگی‌های متمایز زندگی، چقدر ناسَره است.  محبوب پاسخ داد که واقعا نارسا و ناجور خواهد بود، اما ما هرگز جایگزینی برای شاخص تولید ناخالص داخلی نخواهیم یافت که به همین سادگی ــ و به عنوان یک شاخص حتی ناجور – به اندازه خود GDP به طور گسترده مورد استفاده قرار گیرد. محبوب پافشاری می کرد : مردم به برتری مولفه‌های متعدد شما ادای احترام می‌کنند، اما وقتی صحبت از استفاد‌ه ی از داده‌های آماده می‌شود ، آن‌ها دنیای پیچیده‌ی شما را رها کرده و به جای آن عدد GDP  را که بسیار هم ساده است، انتخاب می‌کنند. محبوب استدلال می‌کرد که یک استراتژی بهتر این است که GDP  با یک عدد دیگر – یعنی توسعه انسانی – رقابت کند که بیشتر از GDP نارسا نباشد ، اما حاوی اطلاعات مرتبط و بیشتری از آنچه شاخص GDP نشان داده، باشد. محبوب استدلال کرد ، هنگامی که مردم به شاخص توسعه انسانی علاقه‌مند شوند، خیلی ساده و راحت به انواع جداول با تنوع مختلفی از اطلاعات ترغیب شده که گزارش توسعه انسانی به جهانیان ارائه می‌دهد. شاخص توسعه انسانی باید دارای برخی از عناصر مفید مربوط به درک اجتماعی بوده و در عین حال به آسانی قابل استفاده باشد؛ درست مانند تولید ناخالص داخلی GDP. محبوب به من گفت: “این همان چیزی است که می خواهم تولید کنی.”

اگرچه دستیابی به شاخص توسعه‌ی انسانی، ممارست و پیگیری پیچیده ای بود ، اما با استدلال و همیاری محبوب بسیار تشویق و ترغیب شدم. کار من با تعامل و گفتگو با محبوب هدایت شد.حتی اگر من این واقعیت را که برای دستیابی به شاخص توسعه انسانی (Human Development Index :HDI) اعتبار کسب کرده و احساس افتخار می‌کنم ، باید تأکید کنم که شاخص توسعه‌ی انسانی (HDI) کاملا تحت تأثیر دیدگاه محبوب الحق بوده (و همچنین اینجا اضافه کنم) و نیز زیرکی و مهارت او در مورد استفاده عملی از این شاخص بسیار موثر و تعیین کننده بوده است. باید اذعان کرد که شاخص توسعه‌ی انسانی هرگز تلاش نکرده تمام آنچه را که می‌خواستیم در سیستم شاخص ثبت کنیم ارائه دهد ، اما در مورد کیفیت زندگی بسیار کاراتر از شاخص تولید ناخالص داخلی بوده و حرف‌های زیادی برای گفتن دارد.این شاخص به این نکته‌ی مهم تاکید می‌کند که احتمال تفکر در موارد مهم و قابل توجه در زندگی بشر خیلی بیشتر از صرفا ارزش بازار کالاهای خریداری شده و فروخته شده، ارزشمند است. تأثیر مرگ و میر پایین ، سلامتی بهتر ، آموزش بیشتر در مدرسه و دیگر نیازهای اولیه‌ی انسان می‌تواند به صورت کلی ترکیب شده و در شاخص توسعه‌ی انسانی HDI) (تجلی یابد. نکته‌ی مهم در این جمع‌بندی ، البته انتخاب معقول وزن‌های نسبی در مورد جنبه‌های مختلف زندگی بشری است. (بدون توجه به این واقعیت که قسمت‌های مختلف یافته‌های ما در واحدهای کاملا متفاوت بیان می‌شود). رونمایی سازمان عمران ملل (UNDP) در سال ۱۹۹۰ از شاخص جدید توسعه انسانی ، با تعدادی داده های انضمامی در مورد دستاوردهای کشورهای مختلف ، که با شفافیت و مرتبط، اندازه گیری شده بود، به طور گسترده مورد استقبال قرار گرفت. در واقع همه‌ی آنچه محبوب می‌خواست بدست بیاورد ، در این شاخص وجود داشت. او صبح مرا صدا کرد تا تیتر صفحات اول چند روزنامه‌ی معتبر را برایم بخواند. آنچه به ویژه ما را خوشحال‌کرد، این واقعیت بود که تمام گزارش های روزنامه با انتشار برخی از جداول دقیق از جنبه های خاص توسعه انسانی (همانطور که محبوب پیش بینی کرده بود) و انتشار اعداد HDI – کاملا در تضاد با ارقام تولید ناخالص داخلی – دیدگاه‌های خاص توسعه انسانی را تکمیل می‌کرد.

این یک لحظه بزرگ برای هردوی ما بود. اما جدا از تجلیل از آنچه که اخیرا بدست آمده، وگزارش هایی که محبوب در باره‌ی آن‌ها  با من صحبت می‌کرد ، من نمی توانستم گفتگوهایی که ما ۳۵ سال قبل به عنوان دانشجو داشتیم را به یاد نیاورم. فکر کردم توجیهی برای از دست دادن یک یا دو کلاس وجود دارد.

×××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××

پی نوشت : در سی مین سالگرد گزارش توسعه ی انسانی(۲۰۲۰)، آخرین گزارش از سری گزارش‌های توسعه‌ی انسانی جهانی (Human Development Report) توسط برنامه توسعه سازمان ملل  (UNDP) منتشر شده است. این سری از گزارش‌ها از سال ۱۹۹۰ به عنوان بحث های مستقل، تحلیلی، تجربی و داده بنیاد از مسائل اصلی توسعه، گرایش‌ها و سیاست‌ها به مردم جهان ارائه می‌شود. منابع اضافه شده‌ی مرتبط با گزارش توسعه‌ی انسانی به صورت آنلاین در www.hdr.undp.org  موجود است. این گزارش به ده زبان، به اضافه‌ی داده ها، نمودارها، داده‌های زمینه ای برای تهیه‌ی گزارش، منابع و روش شناسی تحلیل داده ها، داده های مربوط به هر کشور و رتبه بندی کشورها بر اساس شاخص های توسعه ی انسانی و …….. در دسترس همگان قرار گرفته است.  

منبع:

Human Development Report 2020,   www.hrd.undp.org