اطلاعات کتاب‌شناختی: تحلیل گفتمان کاربردی: فرهنگ عامه، رسانه‌ها و زندگی روزمره، آرتور آسا برگر، برگردان حسین پاینده
ما در جهانی زندگی می کنیم رسانه ها هزاران الگوهای فرهنگی را تولید می کنند ، سبک های زندگی متنوع را ترویج می دهند. رسانه ها، همانگونه که از محیط تاثیر میگرند، بر محیط و زندگی روزمره هم تاثیر می گذارند. همه ا ین روابط، دال ها و مدلول یک گفتمان را شکل می دهند. وقتی صحبت از گفتمان می شود، واژه « قدرت» و «مناسبات قدرت» به میان کشیده می شود. « کلید واژه ی تحلیل انتقادی گفتمان، قدرت است» ص۱۰.
نوشته‌های مرتبط
در تحلیل گفتمان، به غیر از اینکه به رابطه ایدولوژی و قدرت اشاره می شود، فرهنگ عامه را با نظریه های نقادانه که از مفاهیم برگرفته شده است، می کاود. «چنان که از مرور عناوین فصل های مختلف کتاب حاضر هم به روشنی معلوم می شود، موضوعات بسیار متنوعی در دایره ی تحلیل انتقادی_چند وجهی گفتمان قرار می گیرند. از جمله سبک زندگی، دلالت اشیا، برنامه های تلویزیونی رویاها، لطیفه ها، آگهی های تجاری، مد لباس، ادبیات، اسطوره (اعم از کهن یا معاصر)،رفتارهای روزمره از قبیل سیگار کشیدن، و غیره».
به بهانه چاپ دوم کتاب «تحلیل گفتمان کاربردی» سعی داریم به صورت ریویو این کتاب را معرفی بکنیم. « کتاب حاضر با هدف معرفی جدید ترین شکل تحلیل گفتمان نوشته شده است که اصطلاحا « تحلیل انتقادی_چند وجهی گفتمان» نامیده می شود»(رج ک تحلیل گفتمان کاربردی، ص۹) کتابی که در اینجا قصد معرفی داریم، عنوانش هست « تحلیل گفتمان کاربردی» اثر آرتور آسا برگر با ترجمه دکتر حسین پاینده که انتشارات مروارید که آن را در تابستان ۱۳۹۸ که تعداد صفحات آن ۳۶۰ صفحه می باشد به چاپ رسانده است. [ چاپ اول] . کتاب از سه بخش و ۱۹ فصل شکل گرفته که همراه با مقدمه مترجم و معرفی نویسنده است. ما در اینجا اول فهرست مطالب را و سپس از هر فصل به صورت خیلی خلاصه اشاره می کنیم. البته به این نکته اشاره بکنیم که نویسنده کتاب از یک الگوی مشترک برای فصل های کتاب پیروی و تبعیت کرده است. و آن قسمت « کاربرد نظریه» است که فقط برای نمونه در فصل دوم و سوم نوشته می شود.
فصل اول: داستان فکاهی « آبنر کوچولو» و تحلیل انتقادی_چند وجهی گفتمان.
سبک و سیاق عید پِسَح
آبنر کوچولو و تحلیل انتقادی_چند وجهی گفتمان
بخش اول : ارتباطات
فصل ۲: ارتباطات: آنچه اشیاء به ما می گویند
کاربردنظریه: اشیا به منزله پیام های ارتباط
فصل ۳: زبان: نامزدیابیِ آنی
کاربرد نظریه : کارکرد زبان در شوهای « نامزیابی آنی»
فصل۴: استعاره : عشق یک جور بازی است
فصل ۵: واژه ه: دیدگاه فروید درباره رویا
فصل۶: تصاویر: تبلیغات
فصل ۷: نشانه ها: مُد
بخش دوم متن ها
فصل ۸: روایت ها: داستان پریان
فصل۹: متن ها: هملت
فصل ۱۰: اسطوره ها: الگوی اسطوره مبنا
فصل۱۱: ژانرها: استفاده و التذاذها
فصل۱۲: شوخ طبعی: لطیفه ها
نظریه برتری
نظریه مغایرت در طنز
نظریه روانکاوانه طنز
نظریه فرا ارتباطات متناقض نمایانه ی طنز
دلایل خندیدن در مقایسه با آنچه باعث خنده می شود
فصل ۱۳:بینامتنیت: هجو
بخش سوم :مفاهیم
فصل ۱۴: آئین سیگار کشیدن
فصل ۱۵:سبک زندگی: « نظریه ی مرز_گروه سازی»
فصل ۱۶: امر لاهوتی و امر ناسوتی: فروشگاه های بزرگ و کلیسا های جامع
فروشگاه های بزرگ به منزله ی بدیل کلیساهای جامع
فصل ۱۷: ایدولوژی : سریال زندانی
فصل ۱۸:فرهنگ: هویت
فصل ۱۹ فرهنگ بی قلمرو: رمان شاهین مالت
فهرست مراجع
فهرست اسامی
واژه نامه فارسی به انگلیسی
واژ نامه انگلیسی به فارسی
نمایه
خلاصه ای از هر فصل کتاب را در اینجا برای معرفی می خوانیم:
فصل ١
داستان فکاهی « آبنر کوچولو» و تحلیل انتقادی_چند وجهی گفتمان
«تحلیل گفتمان زمانی به وجود آمد که زبان‌شناسان کوشیدند از محدوده سنتی تحقیقات شان که متمرکز بر جمله بود فراتر بروند. تحلیل گران گفتمان ابتدا گفتار و گفتگو ( یعنی شکل های شفاهی گفتمان) را بررسی می کردند، اما به مرور زمان گفتمان مکتوب را هم در دایره ی توجه شان قرار دارند و اکنون در زمانه ی شگفت آور ما که مظهرش اینترنت است به شیوه ای از تحلیل رسیده اند که اصطلاحا آن را « تحلیل چند وجهی گفتمان» می نامند.)) ص۲۴)
((ون دایک تحلیل گفتمان را رویکردی چند رشته ای می داند که نشانه شناسی، نظریه روانکاوی، نظریه جامعه شناسی، نظریه ادبی و بسیار دیگر از رشته های علوم انسانی را شامل می شود. ص۲۶)) فصل اول کتاب شامل اصطلاحات مهم هستند که عبارتند از : بینامتنیت، روش شناسی قومی، تحلیل انتقادی گفتمان، تحلیل چند وجهی گفتمان.
بخش اول : ارتباطات
فصل ٢
ارتباطات: آنچه اشیا به ما می گویند
« عنصر مرکزی فرایند ارتباطات، پیام هایی است که اشخاص به یکدیگر می فرستند یا از یکدیگر دریافت می کنند. تحلیل گفتمان ( موضوع کتاب حاضر) به این می پردازند که ما چگونه معنای پیام های دریافتی از دیگران را در می یابیم و آن پیام به چه شکل ما را تحت تاثیر قرار می دهند.» (ص۳۶)
« اشیا پیرامون ما صرفاً واجد کاربردهای عملی نیستند، بلکه آن نوعی آینه اند که تصویری از خود مل را نشان می دهد. اشیا پیرامون مان این امکان را فراهم می کنند تا جنبه های [ناپیدای] زیادی از خودمان کشف کنیم.» (ص۴۰) اصطلاحات مهم این فصل عبارتند از: اشیا، فرهنگ مادی، ارتباط غیر کلامی، نشانه ها
فصل ٣
زبان : نامزدیابیِ آنی
« انسان ها جامعه را واقعیتی حائز حداکثر اهمیت می دانند، نه صرفاً حاصل جمع آدم ها و کارهای آن آدم ها… و اگر کسی بخواهد رفتار های انسانی را بررسی کند، الزاماً باید بپذیرد که واقعیت اجتماعی وجود دارد… از آن جا که معنای از جامعه برمی آیند، تبین آن معانی هم باید بر حسب جامعه صورت بگیرد… کنش های هر فرد و نشانگان رفتاری او را می توان از منظر روانکاوانه تفسیر کرد زیرا آن کنش ها و نشانه ها نتیجه تحلیل فرایندهای عام روانی اند، یعنی از سازوکارهای دفاعی ناخودآگاهانه ای سرچشمه می گیرند که منع های اجتماعی باعث شان شده اند و خود آن سازوکارهای دفاعی نیز منجر به شکل های خاصی از واپس رانی و جابجایی می شوند» (ص۴۶) اصطلاحات کلیدی این فصل : نشانه شناسی، نشانه، نامزدیابیِ آنی، زبان.
فصل ۴
استعاره: یک جور بازی است
اکثر مردم استعاره صناعاتی ادبی می دانند که به منظور بیان تخیل شاعران یا آراستن بیان به شکل بلاغی استفاده می شود. به عبارت دیگر، استعاره مربوط به زبان نامعمول شعر می دانند، نه زبان معمولی روزمره. افزون براین، استعاره را معمولاً ویژگی زبان می دانند و بس؛ یعنی فکر می کنند که استعاره فقط در کلمات به کار می رود، نه در افکار یا کنش های انسان. به همین سبب، اکثر مردم تصور می کنند که می توانند کارهای شان را بدون استفاده از استعاره انجام دهند و به هیچ مشکلی برنخورند. ولی ما دریافته ایم که بر خلاف این تصور رایج، استعاره حضوری فراگیر در زندگی روزمره دارد، نه فقط در زبانی که به کار می بریم، بلکه همچنین در افکار و کنش های مان. نظام مفهومی ذهن انسان، نظامی که برحسب آن هم می اندیشیم و هم کارهای مان را انجام می دهیم، اساساً ماهیت استعاری دارد. (ص۶۰)
فصل ۵
واژه ها: دیدگاه فروید درباره ی رویا
« ما انسان ها به دلیل ماهیت زبان، هر چیزی را بر حسب متضاد آن چیزی می فهمیم. برای مثال وقتی فیلم ها و سریال های پرحادثه ی تلویزیونی را تماشا می کنیم، شخصیت های آن فیلم ها و سریال ها را به طور غیرارادی بر اساس این که آیا قهرمان یا ضدقهرمان، علاقه برانگیزند یا تنفر برانگیز و… ارزیابی می کنیم» (ص۷۳)
اصطلاحات کلیدی: واژه ها، معنای موقعیت مبنا، تقابل، رویا، واکنش وارونه
فصل ۶
تصاویر: تبلیغات
« آنچه تحلیل گران، صاحب نظران و پژوهشگران حوزه ی تحلیل انتقادی_چندوجهی گفتمان نباید از نظر دور بدارند این است که تصاویر واجد دلالت های ایدئولوژیکِ آشکار و پنهان هستند و می توانند به صورت عواملی به منظور ترغیب مخاطب و سلطه ی فرهنگی استفاده شوند.» (ص۸۲).
اصطلاحات مهم: تصویر، فرهنگ بصری، تبلیغات.
فصل ٧
نشانه ها: مُد
« تبعیت از مد به اشخاص امکان می دهد تا خود را در انبوه آدم ها محو کنند و بدین ترتیب از توجه دیگران مصون بمانند. [اگر منظری نشانه شناسانه اختیار کنیم،] می توانیم دریابیم که پیرو کورکورانه از مُد، دالی است مدلولش عبارت است از احساس فقدان قدرت و لذا تمایل نداشتن به متمایز شدن.» (ص۱۰۲)
اصطلاحات مهم: نشانه شناسی، انواع نشانه، دال، مدلول، مُد، ایدولوژی.
بخش دوم: متن ها
فصل ٨
روایت ها: داستان پریان
« ارسطو بین دو نوع پیرنگ تمایز می گذارد: پیرنگ های ساده (یعنی پیرنگ هایی که در آن ها قهرمان تراژیک بخت و اقبال خود را از دست می دهد اما تقدیر دیگری برایش رقم نمی خورد و خودش تشخیص نمی دهد چرا حال و روز او چنین شد)، و پیرنگ های پیچیده ( یعنی پیرنگ های که قهرمان تراژیک علاوه بر از دست دادن بخت و اقبالش، هم تقدیر دیگری برایش رقم می خورد و هم این که علت تغییر حال و روز خود را تشخیص می دهد). (ص۱۱۸)»
اصطلاحات مهم: روایت، روش منطقی_علمی، ارسطو، داستان های پریان.
فصل٩
متن ها: هملت
یوری لاتمن، نویسنده ی کتاب ساختار متن هنری، متذکر شده است: از آن جا که متن هنری این ظرفیت را دارد که مقدار معتنابهی از اطلاعات را در « سطح» نوشته ای بسیار کوتاه جای دهد… لذا ویژگی دیگری را هم به نمایش می گذارد، به این صورت که اطلاعات متفاوتی به خوانندگان مختلف برحسب درک هر یک از ایشان منتقل می کند. متن هنری با چنان زبانی نوشته می شود که هر بار اطلاعات جدیدی از آن به دست می آید و این اطلاعات با خوانش های مکرر در ذهن خواننده جای می گیرند. متن هنری مانند نوعی اندمواره ی زنده رفتار می کند که مجرایی برای بازخورد خواننده دارد و از آن طریق به او رهنمود می دهد. (ص۱۳۷).
اصطلاحات مهم : متن، انسجام، ساختاری، زمینه ی کلام، نمایشنامه، هملت، شخصیت هملت.
فصل ١٠
اسطوره ها: الگوی اسطوره مبنا
در اینجا به طور خاص می خواهم اسطوره را به معنایی بررسی کنم که در بخش نخست این نقل قول ذکر شده است، تعریفی که تلویحاً حکایت از تاثیر اسطوره در شکل گیری جهان بینی انسان ها دارد. من به نقش اسطوره ها در فرهنگ و جامعه معاصر علاقه مندم و به همین دلیل نوشته های میرچا الیاده درباره اسطوره را بسیار مفید می دانم.» (۱۵۸)
اصطلاحات مهم: اسطوره، الگوی تحلیل اسطوره ای، فرهنگ عامه، اُدیپ.
فصل١١
ژانرها: استفاده ها و التذاذ ها
« بررسی ژانر ها ما را با مشکل فلسفی مواجه می کند، آیا می توان قائل به وجود رده های از چیزها بود؟ آیا انواع چیزها یه رده هایی چیزها، مانند رویدادی در سریال ساینفلد؟ فلاسفه ی رئالیست معتقدند که فقط چیزهای خاص [ یا اصطلاحاً ((جزئی ها))] واجد هستی واقعی اند و مفاهیم و تجرید هایی مانند ((ژانر)) ناواقعی اند یا در مرتبه ای ثانوی از واقعیت قرار می گیرند» . (ص۱۷۱).
اصطلاحات مهم : استفاده ها و التذاذها، رمان عاشقانه.
فصل١٢
شوخ طبعی: لطیفه ها
«پذیرفته شده ترین تبین درباره طنز، (( نظریه مغایرت)) نام دارد که در آن ستدلال می شود در همه ی شکل های طنز همواره تنافری هست بین آنچه توقع داریم و آنچه رخ می دهد. اصطلاح (( مغایرت)) چندین معنای متفاوت دارد: ناسازگاری، همخوانی، پیروی نکردن از اصول و قواعد، و فقدان مطابقت. بدین ترتیب، این اصطلاح بالقوه می تواند معنای مختلفی داشته باشد. مطابق با نظریه ی مغایرت، هرچند که در نگاه اول چنین به نظر نمی رسد ولی اثر گذاشتن طنز مستلزم هوش و قوه ی تشخیص مخاطب است، زیرا ابتدا باید بتوانیم مغایرتی را تشخیص بدهیم تا بعد به آن بخندیم.))» (۱۸۶)
اصطلاحات مهم: طنز، برتری، مغایرت، دیدگاه روانکاوانه طنز.
فصل١٣
بینامتنیّت: هجو
بینامتنیت مفهوم مهمی است زیرا بسیار از تحولات حوزه ی ارتباطات را از طریق آن می توان فهمید. همان گونه که از معنای لغوی این اصطلاح برمی آید، بینامتنیت داعیه ی آن را دارد که همه انواع متون، از گفت و گوهای روزمره گرفته تا رمان ها و فیلم های سینمایی، معانی ای از یکدیگر به عاریت می گیرند. خواه به صورت آگاهانه و خواه به صورت ناخودآگاهانه.» (ص۲۰۳)
اصطلاحات مهم: باختین، بینامتنیت، ایدئولوژی، هجو.
بخش سوم:مفاهیم
فصل ١۴
آئین: سیگار کشیدن
«اصطلاح آئین به چندین معنای متعارف به کار می رود. نخستین معنای آن غالباً به « امر مقدس» یا « امر لاهوتی» مربوط می شود. مصداق این معنای آئین را در مراسم و مناسک مذهبی می توان یافت که در آن ها کنش ها و رفتارها دینی خاصی بارها و بارها به اجرا در می آیند و بعد از مراسم نیز طول سال مجدداً انجام می شوند. همچنین می توانیم از منظر روانکاوانه به آئین بیندیشیم.» (۲۱۵)
اصطلاحات مهم: دین، وسواس های فکری_عملی، کارکردهای سیگار کشیدن.
فصل١۵
سبک زندگی: <<نظریه ی مرز_گره سازی>>
تحلیل گران گفتمان اعتقاد دارند که هویت ما و همچنین تلقی مان از خویشتن، در جامعه بر ساخته می شود. نظریه پردازان متأخر این دیدگاه را مطرح کرده اند که جنسیت برساخته ای اجتماعی است، اما همین گزاره ایضاً درباره مقولات گوناگون جمعیت شناختی ای که بازاریابان ما را ذیل آن ها طبقه بندی می کنند مصداق دارد، مقولاتی مانند: سن، دین، نژاد، طبقه ی اجتماعی_اقتصادی، و زبانی که با آن حرف می زنیم و
می نویسیم.»(ص۲۲۹)
اصطلاحات مهم: مری داگلاس، سبک زندگی، مصرف کالا، فرهنگ عامّه، رسانه ها.
فصل ١۶
امرلاهوتی و امر ناسوتی:
فروشگاه های بزرگ و کلیساهای جامع
((بنابر استدلال دورکیم، در اندیشه ی بشر هیچ مفهومی ژرف تر و معنادارتر، از تقابل امرلاهوتی و امر ناسوتی وجود ندارد. هر یک از این دو مفهوم، جهانی متفاوت است، جهانی جدا و متضاد با دیگری. ص۲۴۶))
(( اکنون بجاست که در بخش کاربردی این فصل به << آئین منسوخ شده ی>> مهمی بپردازیم که فکر و ذکر همگان را در دوره ی معاصر به خود مشغول کرده است و شباهت بین کلیسای جامع و فروشگاه بزرگ را بررسی کنم.))»
اصطلاحات مهم: امیل دورکیم، میرچا الیاده، دین، امر لاهوتی، آنر ناسوتی، فروشگاه های بزرگ، کلیساهای جامع.
فصل١٧
ایدئولوژی : سریال زندانی
« در تحلیل انتقادی گفتمان، زبان ابزاری اثرگذار و برخوردار از دلالت های ایدئولوژیک محسوب می شود، زیرا زبان نظم اجتماعی و سلطه ی طبقات قدرتمند بر توده های مردم (یا به زعم مارکسیست ها، بر طبقه کارگر) را توجیه می کند. اصطلاح « انتقادی» در پژوهش های ارتباطی جمعی معنای مشابهی دارد و به رویکردهای مارکسیستی و ایدئولوژیک مربوط می شود، درست بر خلاف پژوهش های «اداری» که بیشتر منعکس کننده ی اعتقادات گروه های مسلط جامعه است.» (ص۲۶۲)
اصطلاحات مهم: ایدئولوژی، تحلیل انتقادی گفتمان، سریال زندانی، مارکسیسم.
فصل ١٨
فرهنگ: هویت
«ویژگی های هویت نامتمایز عبارتند از: شکل گرفتن از بیرون، کاملاً آلت دست دیگران، شکل گرفته بر اساس رسانه ها، تهی بودگی درون، گسیخته، نفْس نامتمایز، شیّاد و مشترک. ولی
ویژگی‌های اصالتمند بدین قرار است: شکل گرفته از درون، معطوف به درون یا نفْسِ خود، خودسامان، برخورداری از شالوده ای محکم، یکپارچه، نفس اصالتتمند، برخورد از هویتی راستین و شخصی.» (ص۲۸۳)
اصطلاحات مهم: فرهنگ،حک شدن فرهنگ در ذهن، هویت نامتمایز، هویت اصالتتمند، برند.
فصل ١٩( فصل آخر کتاب)
فرهنگ بی قلمرو: رمان شاهین مالت
« فرضیه من این است که ادبیات عامه پسند مبین و منعکس کننده ی ارزش های زیباشناختی و اجتماعی خوانندگانش است. از این نظر، خواندن ادبیات ژانرمبنا در واقع از سلیقه ی خواننده ناشی می شود، نه از القائات ایدئولوژیک، ارعاب فرهنگی یا تنزل ملاک های ادبی. البته بحث در خصوص زیباشناسی ادبیات ژانرمبنا مستلزم توجه به ویژگی های ادبی و همچنین اجتماعی_ایدئولوژیک آن است که برخی شان عبارتند از: چیستی و طیف موضوعات این نوع ادبیات، ارزش هایی که به باور های عمومی منتقل می کند، و سطح سواد فرهنگی ای که به وجود می آورد.»
اصطلاحات مهم: رسانه های جمعی، فرهنگ عامه، بیگانگی، فرهنگ برتر، فرهنگ فروتر، پسامدرنیسم.
این کتاب برای آن دسته از دانشجویان و پژوهشگران علوم ارتباطات، پژوهشگران در حوزه رسانه، فرهنگ و علاقه مندان به مطالعات نقد ادبی این کتاب پیشنهاد می شود.
