چکیده: فضاهای آیینی اول از همه مکان‌هایی برای ارتباط با الوهیت هستند. مکان‌هایی که مردم برای اجرای مراسم عبادی به آنجا می‌روند. این کارکرد اغلب توسط نمادهایی بیان می‌شوند که نشان‌دهنده یک ارتباط بین دنیای انسان‌ها و قلمروهای برتر هستند. چنین نمادهایی ممکن است اشیاء عمودی باشند که از زمین رو به آسمان بالا می‌روند مثل کوه‌ها،درختان،ریسمان‌ها،ستون‌ها و دیرک‌ها. نامیدن یک مکان به عنوان یک جای آیینی، ادعا می‌کند که ساختار و نمادهای آن بیان‌کننده ارزش‌ها و اصول بنیادین فرهنگی هستند که مردم در آنجا به مراسمات عبادی پرداخته اند. محوطه ی معبد مهر را با توجه به ویژگی و کارکردهای آن می توان به عنوان یک فضای آیینی در نظر گرفت که از دوران باستان تا به امروز محل عبادی مردم بوده است که بخشی از آن مراسمات در قبرستان و بخشی دیگر در داخل معبد اجرا می شود.
واژگان کلیدی: فضای آیینی، محوطه معبد، امامزاده معصوم، قبرستان تاریخی.
نوشته‌های مرتبط
مقدمه
محوطه‌ی باستانی معبد مهر با مساحتی بالغ بر در روستای ورجوی از توابع مراغه قرار گرفته که معبد، گورستانی را شامل است. این مجموعه در ۱۴۰ کیلومتری جنوب شرق تبریز و ۶ کیلومتری قبل از ورود به مراغه در سمت جنوب آن دهکده‌ای مشاهده می شود که به لحاظ دارا بودن آثار تاریخی از دوران مختلف تا ۳ هزار سال قبل، انسان را با دنیای باستان آشنا می کند.(شکاری نیری، ۱۳۸۵، ۱۱۱). که محوطه شامل قبرستان، معبد و یک محوطه تاریخی است. و از نظر مختصات جغرافیای در فاصله ۴۵ درجه و۳۰دقیقه تا۴۶درجه و۳۷دقیقه طول و۳۶درجه ۵۲دقیقه تا۳۷ درجه و۳۸دقیقه عرض جغرافیایی (مروارید،۱۳۷۲،۱)و ارتفاع ۱۲۷۵متری از سطح دریا قرار دارد. این مجموعه در سال ۱۳۵۶در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این مجموعه در ۱۳۵۳ توسط دکتر پرویز ورجاوند شناسای و کروکی آن توسط ایشان تهیه گردید. متاسفانه از آن زمان کاوش باستان شناسی در این محوطه صورت نگرفته است و تنها در بعضی از قسمت های محوطه آوار برداری صورت گرفته است.
شرح قسمت های مقدسه محوطه ورجوی
معبد مهر
«این بنا معبدی است که به تمامی در عمق زمین کنده شده و جز ورودی دالان مانند سراشیب مقابلش راه دیگری نداشته است. وجود اطاق‌ها و واحدهای مختلف در پیرامون تالار بزرگ و وسعت قابل توجه تالار حاکی از آن است که این مجموعه یکی از بزرگترین معابد مهری به شمار می‌رفته است( ورجاوند، پرویز: نیایشگاه مهری یا امامزاده معصوم ورجوی، بررسی‌های تاریخی، شماره ۵، سال ۷) ورجاوند و با توجه به این که مشخصه معماری صخره‌ای تا دوران هخامنشی سطوح مسطح و راست گوشه بدون خطوط منحنی چه در درگاهها و چه در پوشش سقفها می‌باشد و این همان نکته‌ای است ما را به پیشینه‌ی معبد مهرورجوی و به دوره‌ی اشکانی رهنمون میشود. فضاها و عناصر خمیده و بیز هستند که در مقطع تاریخی اشکانی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. از دلایل تغییر فرم عناصر معماری از مسطح به خمیده را میتوان حاصل پیشرفت معماری به خصوص پیشرفت ایرانیان در ایجاد پوشش طاق‌ها با استفاده از مصالح متداولتر و بدون احتیاج به چوب و به خاطر دوام بیشتر آن دانست که از دوره پارت این تغییر بصورت چشمگیر دیده میشود. (گیرشمن، ۱۳۷۰). این بنا را به دوره اشکانیان نسبت می دهند.
ورودی بنا شامل راهروی پهنی است که با شیب متوسط در سنگ کنده شده است. عرض راهرو در قسمت جلو ۲/۷ متر و در انتها ۲/۶ متر و عمق قسمت سر پوشیده آن حدود ۷/۴ متر است. البته در خاکبرداری‌های اخیر در سال ۸۱ و ۸۲ در بخش ورودی پله‌هایی مربوط به دوره ایلخانی پدیدار شد که معلوم گشت سطح شیبدار به مرور زمان بوجود آمده است. در انتهای این فضا، ورودی دیگری به عرض ۸/۱ متر در سنگ کنده شده است که با عبور از آن میشود به محوطه‌ی وسیع و بزرگ تالار مرکزی وارد شد بر روی جرز سمت چپ ورودی مستطیل شکل نقش حجاری شده‌ای شبیه گل و برگ وجود دارد. ولی با توجه به نوک و انتهای آن میتوان این نقش را شبیه به مار دانست. طرحی که نظیر آن را در برخی از حجاریهای ستایشگاه‌های مهری موجود در روم، واتیکان و رومانی شاهد هستیم. (ورجاوند، سال ۷ ش ۵). یک ورودی عریضی دارد که ۲۰/۷ متر تا ۷۰/۴ متر متغیر است . طول نیایشگاه از ابتدای ورودی تا انتهای محرابه آن ۳۸ متر است در سمت چپ قسمت ورودی یک فضای در دل صخره کنده شده است، که دارای طرح جالبی است پلان آن به صورت مربع است و ابعاد آن ۱۰×۱۰ متر است در وسط یک ستون بسیار قطور بصورت هشت ضلعی باقی گذاشته شده است که قطر آن حدود ۵/۵ متر بالغ می شود. این ستون با جرزهای صخره ای اتاق بزرگ ۱۰×۱۰ را به چهار قسمت تقسم کرده است، که دو قسمت آن بصورت گنبدی مدور بالای جرزها تراشیده شده است و به این صورت تبدیل به چهار اتاق صخره ای گنبد دار گردیده است . در بالای گنبد هر کدام از قسمت های چهار گانه یک نور گیر مدور تراشبده شده است که روشنایی محوطه داخلی را کاملاً تامین می کند گذشت زمان موجب وسیعتر شدن نورگیرها شده و قطر آنها به صورت تناسب افزایش یافته است و موجب هجوم بیشتر عوامل مخرب بداخل آن گردیده است. فضاهای کوچک چهار گانه داخلی در قسمت سقف به وسیله قوسهای تراشیده زیبایی به شکل کلیل از همدیگر مجزا میشود.
ستون عظیم داخلی دارای محراب گونه اسلامی است و در سه ظلع آن ۶عدد طاقچه به صورت دو طبقه کنده شده است. که در بالا دارای قوس هستند وکاملا همانند طاقچه های دوران اسلامی است و به طور کل درکندن این اطاق با پلان مربع از یک نقشه از پیش طراحی شده استفاده شده است و به نظر میرسد که این قسمت در دوران اسلامی کنده شده و یا حداقل تغییرات بسیاری در این دوره برآن اعمال شده است. فضای داخلی صخره در قسمت شرق خود،اتاقکی دارد که سقف آن تا حدی شبیه به سقف معبد رصد خانه مراغه است ارتفاع اتاق مربع ۹۰/۱متر است. در محوطه داخلی آن در چهار ناحیه از جداره های صخره ای آن آیات قران را به خط ثلث تراشیده اند که به مرور زمان بعضی قسمتهای آن تخریب شده است و به نظر میرسد زمانی عمدا قسمتهایی از آن راتخریب کرده اند. تصویر شماره ۱آیه ۱۲۹سوره آل عمران است وبه این صورت خوانده می شود،((و لله ما فی سماوات وما فی الارض یغفر لمن یشا یخذب من یشا والله غفور رحیم)) (هر چه در آسمانها وزمین است همه ملک خداست،هر کس را خواهد ببخشاید و هر که را خواهد عذاب کند خداوند بسیار آموزنده ومهربان است) راهرومدخل مستقیماً به یک محوطه سرپوشیده ای با پلان مستطیل شکل وارد می شود که وسعت قابل توجه دارد و ۵/۱۲ متر طول و حدود ۵/۶ متر عرض دارد این فضا که یک فضای مکعب مستطیل است در قسمتی از یک سقف نور گیر بزرگ داردو دیوار های داخلی آن و نیز دیواره بیرونی سمت ورودی دار نقوش گل و گیاه است. این محوطه که حالت شبستان را دارد،بزرگترین محوطه این مجموعه است و در پیرامون خود چهار اتاق مدور گنبددار دارد.آنها نیز بوسیله نورگیر بالای گنبد روشنایی کافی دریافت میکنند بعضی از این آتاقها دارای طاقچه هستند به طوری که اولین اتاق سمت راست ورودی ۵عدد طاقچه دارد و اتاق مدور سمت راست یک قبر در داخل خود دارد. بزرگترین اتاق مدور مسجد امام زاده معصوم در راستای راهرو تالار بزرگ قرار دارد و قطر آن ۶ متر است و در انتهای خود یک محراب پیچیده ای دارد. این اتاق مدور از دو جناح با تالار بزرگ ارتباط پیدا می کند یکی به صورت درگاه مستقیم ودیگر با یک راهروی پیچیده که اتاقها و تونل ها مسر آن را شکل می دهند.یک محراب مانند مقبرس کاری در ابتدای سمت راست تالار وجود دارد در دوره اسلامی قرن ۷ یا ۸ هجری ساقه(دور گنبد آن را تبدیل به مقرنسهای زیبایی نموده و قطار بندی جالبی دور تا دور آن تراشیده است. یکی از عناصر پنج ضلعی آن را در قسمت داخل تبدیل به عناصر گره چینی نموده اندکه شاید در نظر بوده که همه آن ها را به صورت گره چینی زی بایی با نقوش هندسی بتراشند که این کار متوقف شده است. گویا(( واریک بال))آنرا بررسی نموده است و کسب هنری آن به قرن هشتم هجری (اواخر قرن ۱۳ واوایل قرن ۱۴میلادی) نسبت داده است. وی از روی کسب کنده کاری صخره ای آنرا پذیرفته است که این مجموعه دارای کسب وسنت محلی بوده و مجددا اواخر دوره ایلخانی فعال شده است .ور جاوند نیز عقیده مشابهی دارد و آنرا یک معبد مصری دانسته و تغییرات بعدی را در قرن ۸ می داند و آنرا با نیایشگاه ،قدم گاه مقایسه کرده است. بدون شک نیایشگاه ،امام زاده معصوم در روزگار قبل از اسلام یک معبد میترایی یا همه پرستی بوده است و تا کنون سه عدد از این پلان در آذر بایجان شرقی شناخته شده است . حالت خاص محراب آن با طرح محراب بسیاری از معابد مهری یا محرابه ها شباهت دارد وبا توجه به وسعت نیایشگاه میتوان گفت که در دوران رونق مجدی با شکوه بوده است. تمام قرائن و شواهد چنین مشخص میکنند که کندن این معبد مدت زیادی طول کشیده است (شکاری نیری ۱۷۹:۱۳۷۱)
امامزاده ملا معصوم مراغه ای
در شرح حال ملا معصوم مراغه ای چنین آمده است: آخوند ملا معصوم مراغه ای، یکی از علمای بزرگ قرن سیزدهم هجری قمری در مراغه بوده، که نویسنده تفسیر صافی از او به عنوان یکی از فقهای بزرگ منطقه یاد کرده است(مخلصی، ۱۳۷۱، ۱۶۸). سومین بخش بنای ملا معصوم بخش عبادتگاه آن است که نمای خارجی آنرا یک گنبد کوچک و محقر آجری و دوبام تشکیل می دهند . به فاصله ۵ متر از چهار غرفه یا حفره که در بالا مذکور افتاد دهانه غار زیر زمین ملا معصوم به عرض ۴۰/۵ متر جلب نظر می کند، سقف دهانه را کف سنگ طبیعی زمین از نوع شیست پوشانیده است. (سستی زمینها نوع شیست کند و کار و شکل بخشیدن آنرا آسان می کند.) یک خاکریز شیب دار در جلو دهانه وجود دارد که منتهی به دالانی زیر زمینی با طاق هلالی می شود، ارتفاع سقف دالان از زمین ۵/۲متر و طول راهرو ۶۰/۱۷ متر و دیواره های راهرو بطور طبیعی در زمین نوع شیت کنده و حجاری راهرو بطور طبیعی در زمین نوع شیست کنده و حجاری شده است. پیش از رسیدن به در ورودی عبادتگاه دو پله با ارتفاع ۲۰ سانتی متر در دالان حجاری شده است. در انتهای دالان و جنب ورودی ، مدخلی دهلیزی تاریک و بدون روزنه به شکل مربع نا منظم به مساحت تقریبی ۱۷ متر مربع می توان راه یافت . این دهلیز نیز به منزله حجره و زاویه ای است که گویا محل چله نشینی و عزلت گزینی اهل خلوت و عبادت به شمار می رفته است (کامبخش فرد، ۱۳۷۳: ۱۴۸). چندی پیش زنانی که برای عبادت به این معبد روی می آوردند در موقع ورد به محل بقعه، یک صندوق چوبی در انجا بود و روی آن را با پارچه ای سیاهی کشیده شده بود و زیر آن قبری وجود داشت که اهل محل آن را قبر امامزاده معصوم می نامیدند و از راه های دور با نذور فراوان به زیارت آن می آمدند و هنگام ورود به بقعه پاشنه سنگی در را می بوسیدند و زیارت می کردند و در داخل بقعه امامزاده شمع روشن می کردند(بیگ باباپور، ۱۳۸۸، ۱۷۹).
قبرستان تاریخی
مجاور با معبد زیرزمینی ورجوی گورستانی قرار گرفته که قدمت وعمر آن بنا به نوشته سنگ گورها وکتیبه های منقور بر آنها به قرن دهم هجری می رسد. این گورستان در طبقه فوقانی معبد زیرزمینی واقع است وهنوز هم مورد استفاده اهالی وتنها گورستان دهکده محسوب می شود.در جوار معبد زیرزمینی تعدادی گورهای قدیمی نیز وجود دارد که تاریخ کتیبه های آنها، قدمتشان را به قرن نهم و دهم می رساند.یکی از سنگ قبرها که نقش گرز وکمان وسپر بر روی آن کنده شده تاریخ ۹۰۸ دارد.این سنگ قبر چه از نظر تاریخ وچه از نظر نقوش وتزئینات آن قابل مقایسه با سنگ قبر های دهکده بادامیار آذر شهر است و این گرز وکمان علامت مشخصه قومی است که در قرن نهم و اوئل قرن دهم هجری در سراسر حوزه شرقی دریاچه رضائیه گسترده بودند ودر یکی از کتیبه های گورستان قدمگاه که نقش گرز وتیر وکمان وسپر بر روی سنگ قبر منقوش است،اشاره ای به امیر چوپانی دارد.گمان می رود که این نوع قبر به سرداران وجنگجویان چوپانیان مربوط باشند.قابل ذکر است که مجسمه قوچ سنگی که نمونه های مکرری از آن در گورستان خواجه حیران و قدمگاه آذر شهر دیده شد، در گورستان ورجوی نیز موجود است،ونقش قوچ سمبول قومیت قره قوینلو بوده است. یکی از سنگ قبرهای این گورستان که مجاور گنبد معبد قرار گرفته کتیبه ای دارد که به هیچ یک از انواع اقلام وخطوط اسلامی شبیه نیست ونوعی خط شکسته منحصر بفرد است.تاریخ این کتیبه ۱۰۶۹هجری است وبرپیکره سنگ نقش سپر وشمشیر و تیر وکمان منقوش است.(کامبخش فرد ۱۵۳:۱۳۷۳). به طور کلی شکل سنگ قبرهای که از این محوطه بدست آمده مکعب مستطیل است. ارتفاع این سنگ قبرها بین۳۰و۵۰ متغیر است. تکنیک تراش سنگ قبرها بیشتر تکنیک حکاکی است که شبیه سنگ قبرهای روستای امیر و چلان سفلی مراغه می باشد. از نمونه های جالب این گونه سنگها می توان به صندوق سنگی منقش قبر زمان بیگ فرزند کد خدا میرزا بیگ متوفی در سال ۱۰۸۵ هجری قمری اشاره کرد. اغلب این سنگ ها متاسفانه امروزه از بین رفته و مفقود شده اند. اما عدهء کمی از آنها به موزه سنگ نگاره ها مراغه انتقال یافته است (بیگ باباپور، ۱۳۸۸، ۱۷۳).
مراسمات ماه محرم
هر ساله در ماه محرم، روزهای عاشورا و تاسوعا مردم روستای ورجوی جهت انجام مراسم تعزیه و شبیه خوانی در این محل جمع می شوند و به سینه زنی و عزاداری می پردازند و پس از اتمام مراسم سینه زنی شاهد دادن نذری توسط مردم روستا هستیم.
خانقاه
از ظواهر امر می توان حدس زد که بنای ملا معصوم ورجوی یک خانقاه بوده است با تفاوتی که تکیه و زاویه و رباط نیز خوانده می شود و محل اجتماع صوفیان صادق بوده است. با توجه به اینکه تصوف در قرن دهم و یازدهم (تاریخی که بر روی سنگهای قبور مجاور بنا در گورستان ورجوی می بینیم که شاید مقارن با عصر گسترش بنای مذکور از غار و پناهگاهی طبیعی به عبادتگاه و خانقاهی باشد) در آذربایجان قدرتی به هم زده و مراکز شیوخ و متصوفه و نیز پیروان شیخ صفی الدین اردبیلی محسوب می شده و با توجه به اینکه هنوز دهکده ای در مجاور ورجوی به نام خانقاه وجود دارد و با توجه به وضع بنای ورجوی و اجزاء آن ، می توان حدس زد که این محل خانقاه اهل تصوف بوده است. مهمتر از همه زیر زمینی بودن و تاریکی انزوایی است که در این معبد وجود دارد. اسرار و رموز نزد صوفیان صادق معتبر شمرده می شد، به این معنی که چون صوفیان از قدیم مکرر مورد طعن و استهزاء و نفی منکران بودند و بنا چار به نوعی خویشتن داری و پنهان روشی و زندگی زیر زمینی روی آوردند ؛ کم کم این نوع سلوک خود اصلی به نام حفظ اسرار بین صوفیه گردید، همین طرز فکر آنانرا به نوعی زندگی مرموز و زیر زمینی سوق داد و این مسئله در تمام مظاهر زندگی آنان حتی در سبک و سیاق بنای خانقاه تأثیر تام داشته است. خانقاه را عموماً در نقاط پرت و دور افتاده و به صورت تاریکخانه ای پراز اسرار و رموز بنا می کردند و یا غارهای تاریک و دور را منزل و مسکن و معبد خود قرار می دادند . در نزد بعضی از فرق صوفیه عبور از غارهای تاریک به منزله عبور از عوالم زیر زمینی تلقی می شد و جذبه و خلسۀ عرفانی از این طریق حاصل می گردید و همین زندگی غارنشینی و زیر زمینی ( که برگشتی به غار نشینی ادوار ابتدایی بشر است) باعث می شد که سالک از تمام تعلقات زمینی و آنچه روی زمین جریان دارد برهد و به خداوند اتصال یابد. کتیبه های حجاری شده بنا متعلق به زمانی است که این نیایشگاه بعنوان خانقاه و زاویه مورد استفاده اهل تصوف قرار گرفته است که تاریخ حدود قرن ۸ هجری قمری را بیان می نماید(نادره شجاع و نسیم علیپور، ۱۳۸۴، ۴۷).
نتیجه‌گیری
محوطه‌های آیینی از جمله مکان‌های مقدسی هستند که بنا به دلایلی که بیشتر مقدس بودن زمین محوطه شکل گرفته اند و در طول زمان‌های متمادی مورد استفاده مردم در اجرای مراسمات قرار گرفتند، محوطه معبد مهر نیز در طول سالیان دراز با کارکرد دینی، هر چند با وجود تفاوت‌های جزئی در نحوئه عبادت مورد توجه بوده است و امروزه نیز شاهد اجرای مراسم هستیم که شاید در قرون گذشته محل اجرای مراسم مهرپرستی یا صوفی گری بوده و امروزه تبدیل به محل سینه زنی و مراسمات عزا هستیم که نشان می‌دهد که این محوطه در منطقه مراغه به عنوان یکی از محوطه‌های آیینی مورد استفاده مردم قرار می گرفته است.
منابع
مروارید، یونس، مراغه (افرازه رود) نشر اوحدی، تهران، ۱۳۷۲.
عالم پوررجبی،مسعود، میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجانشرقی،۱۳۸۳.
– فیروزمندی و سرافراز، باستان شناسی و هنر دوران تاریخی ماد، هخامنشی، پارت، ساسانی۱۳۸۳، انتشارات عفاف.
– شکاری نیری،جواد،۱۳۷۱، “معماری صخره ای در آذربایجان و زنجان” پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس.
کامبخش فرد، سیف الله؛۱۳۷۳، بر سیمای باستان شناسی آذر شهر مراغه، مجله میراث فرهنگی، ش ۱۲، تهران.
ورجاوند، پرویز، نیایشگاه مهری یا امامزاده معصوم ورجوی، بررسی‌های تاریخی، شماره ۵، سال ۷.
ورجاوند پرویز؛ ۱۳۶۶، کاوش رصدخانه مراغه،انتشارات امیر کبیر تهران.
– قدیانی،عباس؛ ۱۳۸۱، تاریخ ادیان و مذهب در ایران، فرهنگ مکتوب.
کامبخش فرد، سیف الله؛۱۳۸۰، آثار تاریخی ایران، انتشارات تعاون سازمان میراث فرهنگی کشور ، چاپ اول تهران.
شکاری نیری، جواد، ۱۳۸۵، امامزاده معصوم مراغه ای معبد مهربرستی ایرانی و نشان ها در معابد اروپایی، مجله مطالعات ایرانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال۵، شماره ۱۰.
مخلصی, محمد علی، ۱۳۷۱، فهرست بناهای آذربایجان، تهران، ناشر میراث فرهنگی کشور.
بیگ باباپور، یوسف، ۱۳۸۸، مزارات سنگ نوشته ها و اسناد مراغه، قم انتشارات مجمع ذخائر اسلامی، چ اول.
شجاع دل نادره و علیپور نسیم، ۱۳۸۴، پیشینه مهرپرستی و نیایشگاه ورجوی مراغه، تاریخ پژوهی، ش ۲۴ و ۲۵، سال ۷.
برای مشاهده عکس ها در زیر کلیک کنید:
سعید ستارنژاد دانش آموخته کارشناسی باستان شناسی از دانشگاه سراسری محقق اردبیلیsaeidsattarnejad@yahoo.com
