تجربه استفاده مجدد از حمام و تبدیل آن به کلیسا ( نمونه موردی دوم)

سانتا ماریا دلی آنجلی دی مارتیری[۱]
ترجمه: لاله رمضانی

مکان: رم ، ایتالیا
معمار: میکل آنژ[۲]
کارفرما: پاپ پیوس چهارم
تحول: از ۱۵۶۳ تا ۱۵۶۴
شاخص: تقلید، خرابی

ساختمان
ساخت حمامهای دیوکلتیان توسط امپراطور ماکسیمیلیان در سال ۲۹۸ سفارش داده شد و در سال ۳۰۶ به اتمام رسید. اما هنگامی که قنات ها در محاصره رم در سال ۵۳۷ تخریب شدند ، حمام های آب گرم شاهنشاهی به سرعت خراب شد و مانند بسیاری از بناهای تاریخی ویران شده دوران روم، مصالح آن ها منبعی برای سایر سایت های ساختمانی شدند. این طرح پس از حمام های کاراکالا مدل سازی شده است و دارای زیربنای ۱۳۰.۰۰۰ متر مربع است. در بخش عمده ای که توسط بردگان ساخته شده است – احتمالاً شامل مسیحیان نیز می شود- این ساختمان شامل مصالحی از سراسر امپراتوری بود: از گرانیت مصر برای تزئینات تا چوب از جنگل های باواریا برای تیرها و چارچوب ها جهت ساخت گنبد و طاق. نقشه طبقه اصلی از بین رفته است، اما در دوره رنسانس، هنرمندان و معماران از جمله آنتونیو دا سانگالوِ[۳] جوان ، آنتونیو پالادیو [۴] و روندلفو لانچیانی[۵] نقشه های بازسازی را ترسیم کرده اند. این مکان در کوچکترین هفت تپه رم یعنی تپه ویمینال[۶]، درست در باروهای شهر واقع شده بود. منبع تأمین آب در آکوا مارسیا]۷[، که در بین یازده قنات رومی یکی از بزرگترین قناتها بود نیز قرار داشت. طرح حمام ها با یک دیوار حاشیه ای بزرگ که محوطه های خارجی را محاصره می کند، تعریف شده و طراحی آن از ساختار داخلی مجموعه حمام واقعی پیروی می کند. این فضای بزرگ خارجی شامل یک تئاتر درسکوی بزرگ بود که در کنار آن دو ساختمان واقع شده بودند و احتمالاً به عنوان کتابخانه عمل می کردند. بازدید کنندگان از شمال شرقی به جنوب غربی وارد می شدند. بلوک مرکزی مستطیل شکل، ۲۸۰ در ۱۶۰ متر اندازه گیری شده است. در امتداد یک محور عمودی مرکزی، سه اتاق حمام متصل در دماهای مختلف وجود داشت: کالداریوم]۸[ ، تپیداریوم [۹] و فریجیداریوم[۱۰]. بازدید کننده به یک مجموعه حمام سلسله مراتبی احترام می گذاشت، ابتدا از کالداریوم گرم شروع و سرانجام به فریجیداریوم سرد ختم می شد. دو سالن هشت ضلعی کالاردیم را در کنار هم قرار داده بودند. فضای درونی فریجیداریوم بزرگ بود که در کنار آن مجموعه ای از اتاق های ماساژ و دو اتاق جانبی بزرگ یا سالن ورزشی وجود داشت که پالسترا نامیده می شد.
فریجیداریوم وسیع توسط طاقهای متقاطع داخلی بزرگ پوشانده شده بود که با چهار پشتبند خارجی پشتیبانی می شد. این یکی از اولین کاربردهای این سیستم در تاریخ معماری است. این طاق ها نقش مهمی در رویکرد طراحی میکل آنژ داشتند. دیوارها و کف ها با موزاییک های معرق، ستون های یکپارچه از گرانیت مصر، نقاشی های دیواری و مجسمه ها پوشیده شده بود. نقاشی های بازسازی قرن نوزدهم از ادموند ژان باتیست پائولین (۱۹۱۵-۱۸۴۸) سعی در بازسازی مقیاس فوق العاده لوکس و عظیم این بنا داشت[۱۱].

کانسپت و برنامه جدید
در اوایل دوره مسیحیت، ساختمان های رومی به کلیسا تبدیل شده بودند: پانتئون به عنوان سانتا ماریا روتوندا، مقبره کنستانتیا به عنوان سانتا کنستانزا ، یا معبد آنتونیوس و فاوستینا به عنوان کوسما و دامیان[۱۲]. این سنت در قرون وسطی از بین رفت و در زمان پاد جنبش[۱۳]با این پروژه دوباره ظاهر شد. آکرمن[۱۴]این مساله را به عنوان علامتی برای عدم موفقیت رنسانس در حل تعارض بین پرستش خردمندانه ی غیر مسیحیِ گذشته و پیروی معنوی از مسیحیت توضیح می دهد (ص ۱۲۳).
در قرن شانزدهم، ویرانه ها در حومه شهر بودند و مردم از آن به عنوان یک مکان تفریحی لذت می بردند. در سال ۱۵۴۱، کشیش آنتونیو دل دوکا]۱۵[از این مکان بازدید کرد و آن را از دید بردگان مسیحی که مجبور به ساخت حمام شدند، تجربه کرد. او می خواست کلیسایی جدید ایجاد کند که به این شهدا و همچنین به آیین فرشتگان]۱۶[اختصاص یابد. اما پاپ پل سوم[۱۷]حمام ها را “یک ماشین خیلی بزرگ” می دانست و این کانسپت به مدت ۲۰ سال تعلیق شد تا اینکه سرانجام دل دوکا[۱۸]توانست پاپ پیوس چهارم]۱۹[را متقاعد کند. پاپ پیوس چهارم در سال ۱۵۶۱ بیانیه ای صادر کرد مبنی بر این که “حفاظت از مجموعه حمام باستانی پس از قرن ها رها شدگی و فراموشی، یک نگرانی اصلی پاپ است”; وی بخشی از ویرانه های حمام را به کلیسا و صومعه سانتا ماریا دلی آنجلی]۲۰[تخصیص داد. پاپ سپس به میکل آنژ ۸۹ ساله مراجعه کرد تا حمام سرد مرکزی را به یاد شهدای مسیحی به کلیسا تبدیل کند.کانسپت اصلی، استفاده مجدد از ساختار اصیل موجود تا حد ممکن به منظور تطبیق برنامه برای کلیسای جدید بود. کاتالانی]۲۱[، به عنوان یک شاهد عینی که بازدید میکل آنژ را در محل ثبت کرده است ، خاطرنشان می کند که او پیشنهاد کرده است “آن را به عنوان یک صلیب طراحی کنید، اندازه را محدود کنید و نمازخانه های کم ارتفاع را در جایی که طاقها خراب شده است بردارید به طوری که بالاترین قسمت، بخش اصلی کلیسایی باشد که طاق آن توسط هشت ستون پشتیبانی می شود که نام شهدا و ملائکه روی آن نقش بسته است: و او سه ایوان را طراحی کرد ‘(در آکرمن ، ۱۹۶۱ ، ص ۱۳۲).

تغییر شکل
برخلاف سایر پیشنهادها، میکل آنژ با رعایت محور عمودی متقارن حمام ها جهت کلیسا را تغییر داد. وی چهار حمام بعدی را به صورت زیر ادغام کرد: کالداریوم ورودی اصلی شد و به دنبال آن تپیداریوم دایره ای به عنوان غسل تعمیدگاه و سپس فریجیداریوم باشکوه به عنوان شبستان با دیوارهای داخلی سفید شده و در نهایت اضافه شدن محراب به آن، در نظر گرفته شد. فریجیداریوم چشمگیر با طاقهای اصلی و ستونهای گرانیت، بهترین قسمت حفظ شده از غسالخانه ی رومی بود. در نقشه همکف، این بخش منجر به ایجاد یک صلیب یونانی با یک شبستان عرضی مشرف شد. نمای روشنی وجود ندارد، اما چون بخشی از کالداریوم قبلاً به ورودی غیررسمی خرابه تبدیل شده بود به نظر می رسد که میکل آنژ ترجیح داد که طراحی اش را با سیرکولاسیون وضع موجود به عنوان راهی برای ایجاد ارتباط قوی با بقیه رم قرن شانزدهم، پیوند دهد. اهمیت و تقدیر از طراحی ورودی جدید، در اولین زندگی نامه واساری در مورد میکل آنژ در سال ۱۵۶۸ آمده است:

آن چه توسط دستان اوطراحی شد بر آن چه که توسط معماران عالی ساخته شده بود نیز چیره گشت، با چنین ملاحظات زیبایی اجرا شد. . . . او از تمام اسکلتهای آن حمامها بهره مند شد که زیباترین معبد با ورودی فراتر از انتظار همه معماران شکل گرفته است; که از آن ستایش و افتخار بی نهایت را بدست آورد.

آنچه میکل آنژ در اینجا انجام داد، پاسخی کاملاً دلسوزانه به بافت تاریخی موجود است (Stiles، ۲۰۱۵، ص ۷۴).
میکل آنژ به وضوح گزینه بدیهی طراحی مجدد و تبدیل کامل سایت غیر مسیحی ها به یک کلیسای جدید را کنار گذاشت. درعوض او آگاهانه تصمیم گرفت طاقهای قدیمی اصلی و دیوارهای عاری از تزئینات اصلی را نشان دهد. همچنین در قوس های فضای داخلی دیوارهای حائل قرار داد تا دهلیزهایی در محور طولی ایجاد کند. او یک طرح صلیبی یونانی ایجاد کرد و چندین چارچوب با سه ورودی را بدون تغییر باقی گذاشت: دو در طرف گذرگاه و دیگری به طرف خارج. مداخلات آنقدر کم بود که احتمالاً به نقشه های ساختمانی نیازی نبود. هرچند که بسیار عالی بود، زیرا اکنون بسیاری از طراحی های اصلی او از بین رفته است و فقط جهت گیری و گنبدهای خالی باقی مانده است.

یک حکاکی توسط کودازی ویویانو[۲۲] ( ۱۶۰۴-۱۶۷۲) فرصتی نادر و استثنایی برای دیدن فضای داخلی طراحی شده توسط میکل آنژ فراهم می کند: نمایی از راه رو در داخل فرجییداریوم سابق با ورودی های جانبی باز، نور شگفت انگیزی که از روزنه های بالای در بر طاق ها و هشت ستون گرانیت در مقابل دیوارهای عریان می تابد. به نظر می رسد روسازی کف نیز طراحی میکل آنژ باشد: هردرگاهی زیر طاق دارای دو سطح با قسمت های داخلی فرو رفته است. شاید او می خواست حمامهای از بین رفته را تداعی کند؟
متأسفانه، هنگامی که راهبان کارتوسیا[۲۳]در سال ۱۷۴۹ به لوئیجی وانویتلی[۲۴] مأموریت ساخت مجدد کلیسا را دادند از مداخلات زیبا و در عین حال گسسته فضای داخلی طراحی شده توسط میکل آنژ، اندکی باقی ماند.

Santa Maria degli Angeli e dei Martiri
۲Michelangel 2
۳Antonio da Sangall 3
۴Antonio Palladi 4
۵ Rondlfo Lanciani
۶ Viminal
۷ Aqua Marcia
۸ caldarium
۹ tepidarium
۱۰ frigidarium
۱۱ Les Termes de Diocletien Restauration des Monuments antiques par les architects pensionnaires de l’Academie de France a Rome (Paris, 1890)
۱۲ The Pantheon as Santa Maria Rotonda, the tomb of Constantia as Santa Constanza, or the temple of Antonius and Faustina as SS. Cosmas and Damian.
۱۳ جنبش اصلاحی کلیسای کاتولیک برای مقابله با جنبش پروتستان ها در قرن شانزدهم میلادی
۱۴ Ackerman
۱۵ Antonio del Duca
۱۶ cult of angels
۱۷ Pope Paul III
۱۸ delDuca
۱۹ Pope Pius IV
۲۰ Santa Maria degli Angeli
۲۱ Catalani
۲۲ Codazzi Viviano (1604–۱۶۷۲)
۲۳ Carthusian monks
۲۴ Luigi Vanvitelli

Bibliography
Ackerman, J. A. (1961). The architecture of Michelangelo. London: Zwemmer.
Fikret, Y. (1992). Baths and bathing in classical antiquity (1st ed.). Cambridge, MA:
MIT Press.
Karmon, D. (2008). Michelangelo’s minimalism in the design of Santa Maria degli
Angeli. Annali di architettura, 20, 141–۱۵۳.
Stiles, A. J. (2015). Michelangelo and the baths of Diocletian: An analysis of
his re-use of the ruin for the church of Santa Maria degli Angeli dei Martiri
(unpublished thesis for the degree of Science in Historic Preservation),
Columbia University.