تابوئیک گذار تابوت‌گردانی حسینی از خاورمیانه به جنوب شرق آسیا

تابوئیک نام مناسکی آیینی است که به عنوان مراسم سوگواری حضرت امام حسین (ع) توسط مردم مینانگ کابائو (Minangkabau) برگزار میشود. مینانگ کابائو یکی از مناطق ساحلی سوماترای غربی از بخشهای کشور اندونزی است. این مراسم بیش از همه در شهر پاریامان (Pariaman) از شهرهای مینانگ کابا برگزار میشود. پاریامان شهری ساحلی با ۷۲۰۸۹ نفر جمعیت و حدود ۷۵ کیلومتر مربع مساحت است.

تابوئیک یکی از مناسک سوگواری حضرت سیدالشهداء، امام حسین (ع) در جنوب شرق آسیاست که نسبت به دیگر مناسک آیینی کمتر شناخته شده است؛ به نحوی که میتوان این نوشتار را اولین نمونه از این دست دانست. مراسم تابوئیک هر ساله از یکم تا دهم محرم در این شهر برگزار میشود. این مراسم در سادهترین توضیح، حمل دستساختهای عظیم توسط عزاداران حسینی به سوی ساحل دریا به همراه انجام برخی امور سوگوارانه و در نهایت انداختن «تابوئیک» به دریاست. این مراسم که هدفش گرامیداشت امام حسین (ع) و برپاداری سوگواری حسینی است، نه تنها توسط شیعیان اندونزی بلکه با مشارکت شمار زیادی از اهل سنت انجام میگیرد. در سال ۱۳۸۷ حدود صدهزار نفر در این مراسم حضور داشتند.

ماه محرم در میان مسلمانان اندونزی

کشور اندونزی با حدود ۲۴۰ میلیون جمعیت یکی از بزرگترین جمعیتهای مسلمان در جهان داراست. اگرچه شیعیان این کشور دارای سابقه طولانی حضور در آن هستند،۱ اما در واقع درصد کمی از این جمعیت را تشکیل میدهند. با این وجود شاهد توجه زیادی از سوی عموم مردم این کشور نسبت به ماه محرم هستیم. بسیاری از فعالیتهای اجتماعی، همانند ازدواج و تصمیمات بزرگ، از سوی مسلمانان اندونزی، بهخصوص اهالی استان «آچه» در این ماه به حالت تعلیق درمیآید. اهالی، اقدام به چنین اموری را در ماههای محرم و صفر نامبارک میدانند. (آیینهای …، ۱۳۸۶)

تابوئیک

بخش اصلی مراسم تابوئیک، حمل دستساختهای نمادین و در پایان، انداختن آن به دریاست. این تابوتواره که «تابوئیک» نام دارد، با ارتفاعی بیش از ۱۰ متر، از چوب بامبو، خیزران و کاغذ ساخته شده است. «تابوت‏ فوقالذکر از نوعی چوب سخت، پارچه، کاغذهای رنگی و حتی از طلا ساخته می‏شود. در نوک تابوت ساخته شده، براق (اسب تیزرو) قرار دارد. امروز هزینه مراسم تابوت بیش از ۳ میلیون روپیه (معادل‏۱۵۰۰ دلار) است و مراسم تابوت، به عنوان بخشی از فرهنگ مردم شهر به «میانگ کابائو» آمده و اگر مردم به ‏واسطه مشکلی نتوانند حضور پیدا کنند، هدایا و کمکهای خود را برای مدیر مراسم می‏فرستند.» (پوریا، ۱۳۷۸) اهالی منطقه معتقدند؛ امام حسن (ع) و امام حسین (ع) هر دو در کربلا به شهادت رسیدهاند۲. آنها بر این باورند که روح این دو امام شهید (ع) توسط براق به بهشت برده شده است. در این مراسم دو تمثال از براق که تابوئیک پسه و تابوئیک سوبارانگ نام دارد، توسط مردم حمل میشود. (نگاه کنید به تصویر شماره ۱) حمل این تابوتوارهها (دو بُراقی که تابوئیک نام دارد) با موسیقی تنبور و طبلهای تسه و دهل همراه است. بعد از ظهر، هر دو تابوئیک به ساحل کشانده شده (نگاه کنید به تصویر شماره ۲) و قبل از غروب آفتاب به دریا (نگاه کنید به تصویر شماره ۳) انداخته میشوند: «در صبحگاه، تابوت، داراگا، پانجا و عمامه امام حسین (ع) توسط دهها هزار نفر از مردم «پاری آمان‏» که به صورت گروهی از بازار و خیابانها حرکت می‏کند به گردش درمی‏آید. مردم عزاداری که به آرامی درحرکتاند، گاه با گریه‏های شدید و با فریاد بلند می‏گویند: هویاک‏تابوئیک، … هویاک (یا حسین). این مراسم با غروب خورشید پایان‏ می‏گیرد و تابوت به دریا سپرده می‏شود تا سمبل عزیمت ‏براق امام ‏حسین (ع) به آسمان باشد. مردم عزادار پس از غرق شدن تابوت، پارچه و کاغذهای رنگی و دیگر وسایل را که در ساخت آن به کار رفته، برداشته و به خانه‏های خود بازمی‏گردند.» (پوریا، ۱۳۷۸)

برخی دیگر درباره مراسم تابوئیک در اندونزی چنین نوشتهاند: «امروزه از سنتهای رایج و دیرپای جامعه مسلمانان اندونزی، مراسم دهه اول محرم بهویژه روز عاشوراست که در نقاط مختلف اندونزی برپا می‏شود. این سنتهای دینی با سنتهای ملی درهم آمیخته و شکل نخستین خود را از دست داده است. با این حال یاد و نام امام حسین (ع) در قالب نمادهای مذهبی و ملی در سوماترا و جاوه ادامه دارد. در جزیره سوماترا به عزای حسین (ع) تابوت، در جزیره جاوه به ماه محرم ماه سورآ (عاشورا)، در منطقه آچه در سوماترا، ماه حسن (ع) و حسین (ع) و در غرب سوماترا ماه تابوئیک (تابوت) می‏گویند. ذکر شهادت امام حسین (ع) در این مناطق، با حمل نمادهایی چون تابوت، ذوالجناح و نیز پختن بوبورسورآ و کانجی عاشورا یعنی غذای عاشورا انجام می‏شود؛ غذایی که از گندم، شیر، شکر، حبوبات و برخی از میوه‏ها تهیه می‏شود و میان مردم توزیع می‏شود.» (جلالی، ۱۳۸۱)
دیگران نیز این مراسم را چنین توصیه کردهاند: «در جزیره سوماترای اندونزی به عزای حسینی «تابوت»، در جاوه ماه محرم «سورا=عاشورا»، در آچه «ماه حسن (ع) و حسین (ع)» و در غرب سوماترا مردم پادانگ آن را ماه «تابوئیک» مینامند. در «پاریمان» در روز هفتم محرم نمادی از دست امام حسین (ع) که در گلدانی نهاده شده در معابر و خیابانها گردانده میشود و مردم به یاد وقایع جانسوز کربلا اشک میریزند و صبح روز نهم محرم عمامهای سفیدرنگ که «توربان» نامیده میشود، به نشانه عمامه امام حسین (ع) تهیه شده و در مراسمی خاطراتی از فداکاریهای سرور شهیدان بیان میشود.» (آیینهای …، ۱۳۸۶)

منشاء تابوئیک
برخی محققان بر آناند که حمل تابوئیک از سال ۱۸۳۱ م. در این منطقه آغاز شده است. میتوان گفت؛ اجماعی علمی بر سر این مسئله وجود دارد که این مناسک توسط سربازان شیعهای که در دوران حکومت بریتانیاییها در شبه قاره هند، در اندونزی ساکن شده بودند، در این منطقه رواج پیدا کرده است. بر این اساس سنت حمل «تعزیه» (دستساختههایی شبیه حرم امام حسین (ع) که در هند رایج است) توسط این سربازان در اندونزی اشاعه پیدا کرد۳ و احتملاً با شماری از سنتهای سوگواری محلی درهمآمیخت.

بررسی تحلیلی
تابوئیک بیش از هر چیز و پیش از هر امر دیگر، نوعی تابوتگردانی است که به عنوان نمادی از شهادت امام حسین (ع) در نظر گرفته میشود. حمل تابوتوارهها، در سوگ امام حسین (ع) که هر یک معنا و مفهوم خاصی در خود دارند، سابقهای طولانی در فرهنگ شیعی دارد؛ چنانکه برخی آن را با «نخستین تجمعهای شیعه در مجالس سوگ شهیدان کربلا» همزمان میدانند: «رسم نوعی شبیه یا تابوتگردانی در میان شیعیان احتمالاً همزمان با تشکیل نخستین تجمعهای شیعی در مجالس سوگ شهیدان دین و راه افتادن دستههای زایر مرقد امیرمؤمنان حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) رواج یافت، گزارشهایی درباره کاربرد شعاری (ساز و برگی) مخصوص در میان شیعیان، از اوایل سده پنجم هجری در دست است. ابنجوزی در المنتظم در شرح وقایع سال ۴۲۵ ق. مینویسد: «شیعیان محله کرخ بغداد، به هنگام رفتن به زیارت مزار امیرمؤمنان (ع) و سیدالشهداء (ع)، دستگاههای آرایهبندی و طلاکاری شدهای به نام منجنیق با خود حمل میکردند. منجنیق نخستین و قدیمترین تابوتواره مذهبی شیعیان و مظهری از تابوت یا صندوقگور (ضریح) حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) بوده است.» (بلوکباشی، ۱۳۸۰ : ۱۵) گزارشهای سیاحتگران خارجی که در قرنهای گذشته به ایران سفر کردهاند، شباهت میان منجنیق شیعیان کرخ بغداد را با شماری از دستساختههای ایرانیان که در مجالس سوگواری حسینی مورد استفاده قرار میگرفته، تائید میکند.۴ به نظر میرسد تابوتگردانیهای سوگواری ماه محرم به تدریج به شبه قاره هند اشاعه یافته و با برخی سنتهای محلی درهمآمیخته باشد. در هند نیز ساخت نوعی تابوتواره که تعزیه نام دارد، رایج است. تعزیههای شبه قاره احتمالاً به سبب تأثیرپذیری از فرهنگهای محلی با تعزیهها (تابوتوارههای) شیعیان عراق (احتمالاً صورت تغییر یافته منجنیق شیعیان کرخ) تفاوت دارد: «تعزیههایی که در میان شیعیان سرزمین هند، در شهرهایی مانند لکنهو، حیدرآباد، کلکته، دهلی و … رواج دارند، از لحاظ ساختمان و شکل و شیوه آرایش با تعزیههای شیعیان عراق فرق دارند و شباهت متری کمتری به ضریح مرقد امام حسین (ع) میبرند. این تعزیهها را معمولاً از چوب خیزران و مقوا و کاغذهای الوان و به صورتهای نمونهای خیالی از گنبد و بارگاه و ضریح امام حسین (ع) میسازند. بلندی تعزیههای بزرگ گاهی به پنج تا شش متر میرسد. روی این تعزیهها را با کاغذهای نقرهای و طلایی روکش میکنند و با تزیینهایی از عاج و کاغذهای الوان و چیزهای زیبای دیگر میآرایند. تعزیهها را با شاخههای گل و گیاه و انواع چراغها یا با خوشههای گندم یا جوی نورسیده و گیاهان دیگر آرایش و تزیین میکنند. مسلمانانی که در مناطق کوهستانی هند مینشینند، تعزیههایشان را از شاخههای درختان کوهی میسازند و با برگ و گل آنها را میآرایند» (بلوکباشی۱۳۸۰: ۲۶-۲۵) تعزیههایی که در هند ساخته میشوند، سرنوشتی این چنین دارند: «برخی از شیعیان هند در پایان مراسم ماتم روز عاشورا یا در اربعین حسینی، بنابر سنتهای مذهبی با نوحهسرایی [تعزیهها را] به کنار رودخانه یا دریا میبرند و در آب میافکنند و برخی دیگر تعزیهها را به امامبارهها و یا گورستانهای اطراف آنها که کربلا نامیده میشوند، میبرند و به خاک میسپارند. گروهی نیز تعزیههایشان را در شط یا چاهی که به کربلاهای محلی معروف و معرف میدان جنگ است، میافکنند.» (بلوکباشی ۱۳۸۰: ۲۶) با این وصف، ساخت تابوتوارههای نمادین از مراحل و اماکن شهادت امام حسین (ع)، ترکیبات سازنده این تابوتوارهها و به آباندازی آنها تماماً سرشت مشترکی در سوگواری حسینی در آسیا را نشان میدهد که از سرزمینهای خاورمیانه به سوی شرق گسترش یافته است.

منابع:
«آیینهای عزاداری محرم در کشورهای اسلامی»، خبرگزاری خیمه
<http://kheimehnews.com/vdcj.8evfuqexvsfzu.html>، ۱۸ بهمن ۱۳۸۶
بلوکباشی، علی، ۱۳۸۰، نخلگردانی، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی
پوریا، علی، «عاشورا در اندونزی»، کوثر، اردیبهشت ۱۳۷۸، شماره ۲۶
جلالی، غلامرضا، «مراسم عاشورا در جهان اسلام»، مشکو›، شماره ۷۷-۷۶، پاییز و زمستان ۱۳۸۱، ۱۰۱-۹۱ ص
پینوشت:
۱- نگاه کنید به شهاب، سید محمد اسد، ۱۳۸۵، الشیعه فی اندونیسیا، اعداد م. م. النجفی، قم، مؤسسه المومل الثقافیه
۲- این اندیشه را مقایسه کنید با باور شیعیان کشور ترینیداد و توباگو و اعتقاد به شهادت توأمان این دو امام (ع) و برگزاری مراسم حسی
۳- برای درک تفاوت معنای تعزیه در ایران، عراق و شبه قاره هند نگاه کنید به نخلگردانی، نوشته دکتر علی بلوکباشی، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۰، ص ۲۴
۴- برای نمونه گزارش هانری رنه دالمانی، باستانشناس و سیاحتگر فرانسوی. نگاه کنید به نخلگردانی، نوشته دکتر علی بلوکباشی، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۰

این مقاله پیش از این در ماهنامه خیمه، شماره ۵۳، خرداد ۱۳۸۸،۶۱-۶۰ ص منتشر شده است.

تماس با مولف :
P_eshaghi@yahoo.com