چکیده
امروزه برنامه ریزی فرهنگی در روستاها به عنوان بخشی از فرایند توسعه پایدار روستایی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این نوع برنامه ریزی در جهت تقویت اجزای اصلی هویت فرهنگی جامعه روستایی ما در پرتو چینش مناسب و تعیین جایگاه صحیح، هر یک از عوامل دینی،ملی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و ارزشی باید مورد اهتمام قرار گیرد. همچنین در جهت تغییرات و کارکردهای نهاد فرهنگی روستاها، تحول باورهای مخالف فرایند توسعه پایدار روستایی، توجه به خرده فرهنگ های عمومی و حذف خرده فرهنگ های مزاحم، و مسأله مصرف گرایی و… را باید مد نظر قرار دهیم؛ همچنین در چارچوب راهبردها و راهکارهای مدیریت اجتماعی پایدار روستا تشکل های اجتماع محلی، مشارکت،انسجام، اعتماد، روحیه تعاون گرایی و همکاری داوطلبانه در تمام امور اجرایی و زندگی جامعه روستایی باید فراهم گردد؛ و از طریق تغییرات در حوزه جامعه شناختی به مسأله رفاه، تحرک اجتماعی، حذف موانع سنتی توسعه، نظارت بر آسیب های توسعه پایدار و بازتولید فرهنگی هویت های روستا باید به صورت مستمر توجه شود. در این مقاله با توجه به جایگاه اهمیت برنامه ریزی فرهنگی در تمام سطوح توسعه پایدار جامعه روستایی و با تأکید بر روش تبیینی و مطالعات کتابخانه ای پیشنهاداتی را برای ضرورت مندی چنین برنامه ریزی بیان کرده ایم.
نوشته‌های مرتبط
واژه های کلیدی: توسعه پایدار- برنامه ریزی فرهنگی- جامعه روستایی-سرمایه اجتماعی – مهندسی اجتماعی
۱-مقدمه
امروزه برنامه ریزی فرهنگی در تمام عرصه های ساختاری جامعه از جمله توسعه پایدار روستاهای جامعه ایران امری ضروری به نظر می رسد. ارائه نوآوری های مختلف، ایجاد راهکارها و راهبردهای علمی وکاربردی در حوزه پذیرش و تعامل متقابل جامعه روستایی در اجرای این طرح ها، نیازمند یک مدیریت فرهنگی عمیقی می باشد؛ بنابراین، ضرورت انجام برنامه ریزی فرهنگی در سطح روستاهای کشور مورد توجه دولتمردان، پژوهشگران، دانشگاهیان و… قرار گرفته است، لذا بررسی طرح های تحقیقاتی، مقالات مهم و سلایق علمی در این زمینه بسیار با اهمیت است.« در واقع روستاها به دلیل اینکه محل برخورد فرهنگ در تقابل با توسعه و نوآوری های نوین درون زا و برون زاست؛ و در برخی مواقع این توسعه با برخورد منفی بافت فرهنگی جامعه روبرو می شود و حتی در مواردی باید از نوع توسعه گذشت و عطای اجرای آن را به لقایش بخشید و یا حتی زمانی که پروژه ها و طرح های ضرورت بخش در سطح جامعه روستایی در جریان است، در عین حال جامعه مورد نظر بر نمی تابد و همکاری لازم را نمی کند، پس در این جا وجود یک نوع برنامه ریزی فرهنگی ضروری به نظر می رسد که با آگاهی دادن فرهنگی و صحیح جامعه را به پذیرای طرح های توسعه یافته پایدار، آماده نمائیم.» ( عظیمی ،۱۳۸۸.)
۲-طرح مسأله
همانطور که بیان شد، امروزه برنامه ریزی فرهنگی در تمام عرصه های توسعه پایدار جامعه که منجربه ایجاد انسجام و نظم در مسائل فرهنگی می شود و ممکن بودن تحقق آرمانی و اهداف انقلاب را به ثبت می رساند، امری ضرورت مند تلقی می گردد. لذا « توجه به تمام عوامل نظام اجتماعی جامعه و لزوم توجه به روابط الزام آور و انگیزشی بین عرصه های مختلف یک جامعه، که منجربه افزایش توانایی فرهنگی می شود، برنامه ریزی فرهنگی و طراحی آن را امری ملزوم دانسته، اما به تنهایی کافی نیست و لزوم تحقق آن در جامعه و پذیرش آن از سوی مردم و عمل بر طبق آن هم باید اجرا گردد.» ( شمسینی غیاثوند،۱۳۸۵: ۴۱) بر این اساس در این مقاله به دنبال مطالعه جایگاه برنامه ریزی فرهنگی در توسعه پایدار روستایی می باشیم، که دارای چه کارکردهایی است؟ و با توجه به ضرورت این مساله در جامعه مهمترین راهبردها و راهکارهای پایدار را بیان خواهیم کرد.
۳-ضرورت موضوع
با توجه به ماهیت فرهنگی جامعه، برنامه ریزی فرهنگی عبارتست از « طراحی، نوسازی، و بازسازی سیستم فرهنگ، کشور در سطح، سازمان ها، سیاست ها، قوانین و سازوکارهای نظام مند که منجربه به اهداف فرهنگی مورد نظر گردد.».( بنیانیان،۱۳۸۵: ۱۴) برنامه ریزی فرهنگی در سطح جامعه روستایی ما از سوی دستگاه ها و سازمان های مربوطه باید در ابعاد مختلف توسعه شکل گیرد. از طریق ایجاد تشکلات درون نهادی در بین ساختار فرهنگی روستا می توان به تأثیرگذاری سیاسی، فرهنگی، سازمانی پرداخت، و بر پذیرش ایده ها و طرح های توسعه مند روستایی اهتمام داشت.
برنامه ریزان فرهنگی از طریق عناصر تغییر فرهنگی باید مقولاتی را که با توسعه پایدار جامعه روستایی همبستگی دارد چون « ۱- سادگی آن ها، ۲- هماهنگی با ارزش های موجود۳- منزلت صاحبان خلاقیت۴- وضعیت تغییر یافته در فرهنگ دریافت کننده ۵- وجود نداشتن یکپارچگی لازم در نظام دریافت کننده، ۶- وسعت و تداوم برنامه و…. را مورد ضرورت و امری لازم قرار دهند.» ( مور،۱۳۸۱: ۱۲۵)
بر اساس ضرورت و لازم بودن چنین اصولی« بعد از اصلاحات ارضی سازمان هایی چون سپاه دانش، خانه فرهنگ، سپاه ترویج و…. بوجود آمدندکه همگی دارای نقش های فرهنگی در روستاها نیز بودند و نشان از تلاش دولت وقت برای تأثیرگذاری های سیاسی و فرهنگ وارداتی در روستاها نیز بودند. بعدا از انقلاب اسلامی ایران، نیز جهاد سازندگی، بسیج، بنیاد مسکن، خانه همیار روستایی، شوراهای روستایی، شبکه بهداشت، و…. همگی برای گسترش طرح های فرهنگی در روستاها و گسترش ایده های انقلابی و بازگشت به هویت بومی و ملی تلاش بسیار وافری کردند، که تا به امروز ادامه دارد» ( ازکیا،۱۳۷۴: ۲۷۷) در برنامه ریزی های فرهنگی جامعه روستایی، باید در عرصه های مختلف جامعه روستایی توجه ویژه به سطح قدرتمندی فرهنگی، تقویت اقتصادی و مدیریت علمی توجه کرد و توانمندی های پایدار جامعه روستایی را ارتقاء بخشید.
۴-برنامه ریزی فرهنگی و توسعه فرهنگی
تفاوت و تمایز جوامع از نظر فرهنگی موجب این شده، که تعمیم الگویی از توسعه بسادگی امکانپذیر نباشد، و یا به صورت تعمیم یافته، نتوان به اهداف مطلوب توسعه پایدار رسید. بنابراین « منظور از توسعه فرهنگی دگرگونی است که از طریق تراکم برگشت ناپذیر عناصر فرهنگی (تمدن) در یک جامعه معین صورت می گیرد و بر اثر آن، جامعه کنترل مؤثری را بر محیط طبیعی و اجتماعی اعمال می کند. در این تراکم برگشت ناپذیر، معارف، فنون دانش و تکنیک به عناصری که از بیش وجود داشته و از آن مشتق شده، افزوده می شود.» ( ازکیا و همکاران،۱۳۸۴: ۴۸)
در جامعه روستایی باید از طریق تعامل فرهنگی، ضرورت ها، آگاهی های متناسب با ساختار فرهنگ ملی و بومی توسعه یابد و در راستای دستیابی به نوآوری ها، و فنون مختلف، آموزش های لازم برای رسیدن به ضرورت توسعه پایدار مدیریت شود. بنابراین ارتباط برنامه ریزی فرهنگی و توسعه پایدار روستا از طریق بسط و اشاعه شاخص های کیفی و کمی، آموزش و بهداشت و… می باشد، همچنین ارتباط با دیگر مناطق و کسب تجارت و سودمندی مثبت جامعه روستایی را به سوی توسعه فرهنگی حرکت می دهد. لذا « اولویت توسعه فرهنگی در مسیر توسعه غیر قابل انکار است. توسعه فرهنگی، توسعه اقتصادی را به دنبال دارد، در حالی که توسعه اقتصادی منجربه توسعه فرهنگی نشده و بلکه تسلط فرهنگی را به دنبال می آورد.» ( پاپلی یزدی و همکاران،۱۳۸۱: ۴۰) بنابراین برنامه ریزی فرهنگی از طریق چهاردامنه باید بتواند تغییرات ساده ای در سطح جامعه روستایی ایجاد نماید .
اول: تدابیری در جهت تغییرات و کارکردهای نهاد فرهنگی روستاها در تعامل با توسعه پایدار روستا. همانطور که نهادهای ابتدای انقلاب در حوزه تغییرات ساختاری و فرهنگی روستا خدمات بسیاری را انجام داه اند، لذا در حال حاضر باید کارکردهای سازمان ها و نهادهای جدید دولتی و حکومتی همت بسیاری برای پایداری و نهادینه کردن الگوهای فرهنگ بومی- ملی روستا برنامه ریزی ها و راهبردهایی را با توجه به فرایند توسعه ملی و جهانی در پیش گیرند. در واقع برنامه های سازمان های دولتی و حکومتی با همکاری شوراها و مشارکت مردم روستا در جهت اهداف و مصالح عمومی توسعه پایدار روستا از جمله توسعه فرهنگی و اجتماعی در هر بعد زمانی و مکانی باید باشد. مثلاى برپایی اعیاد اسلامی- مذهبی- ایرانی، حفظ و سلامت ارزش های بومی، پاسداشت آداب و رسوم محلی، نگهداشت الگوهای فرهنگی انقلاب و… باید به صورت عمیق و نهادینه یافته شده دنبال گردد. همچنین در زمان های خاص توسعه فرهنگ از طریق استفاده و بکارگیری و وسایل ارتباط جمعی، نظیر روزنامه، تلویزیون، رادیو، و یا امکانات جدید چون بیمه روستایی، خدمات ITC؛ اینترنت پرسرعت و… می تواند از جمله تغییرات نهادهای فرهنگی روستا باشد.
دوم: تغییر باورهای مخالف فرایند توسعه پایدار روستا. در برخی مواقع در جامعه روستایی برای اجرای طرح های توسعه پایدار با مقاومت و مخالفت مردم روبرو می شویم. لذا ضرورت دارد که با شناخت عمیقی که نسبت به آداب و رسوم و یا فرهنگ آن منطقه داشته باشیم تمام ارگان ها و نهادها بسیج شوند و به صورت سازمان یافته موانع توسعه پایدار را در منطقه با آگاهی محوری و مدیریت دانش افزایی تغییر دهند.
سوم: اهمیت به خرده فرهنگ های عمومی و حذف خرده فرهنگ های مزاحم در روستا. سازمان ها متولیان امر توسعه پایدار، جامعه روستایی می توانند در تقویت یک خرده فرهنگ عمومی یا حذف خرده فرهنگ های مزاحم در توسعه پایدار روستا نقش بسزایی داشته باشند.
چهارم: تدابیری جهت حذف خرده فرهنگ مصرف گرایی و مصرف زدگی به عنوان یک خرده فرهنگ تقابلی. در واقع با رشد توسعه اقتصادی (به اصطلاح) در جامعه روستایی، که منجربه رشد مصرف زدگی شدید روستائیان شده و این مسأله هم ناشی از ارتباط و وابستگی شدید به جامعه شهری، رسانه ها و…. می باشد، باعث شده که یک فرهنگ غلط یا عادت نادرست را در ساختار فکری، ذهنی و رفتاری روستائیان ایجاد کند و به عنوان یکی از آسیب های فرهنگی حال حاضر جامعه روستایی باعث ایجاد موانع و اختلال هایی در حوزه توسعه پایدار روستا شود؛ و لذا از طریق برنامه ریزی فرهنگی باید به تغییر این خرده فرهنگ غلط پرداخته؛ و بتوان نوعی فرهنگ جدید متناسب با ساختار جامعه روستایی همچون فرهنگ تولید، قناعت، و… را با تدوین اصول، راهبردها و کاربردهای غنی شده فرهنگی در مقابل مصرف زدگی رواج داد.
۵-برنامه ریزی فرهنگی و سرمایه اجتماعی
در واقع راهبردها و اصول برنامه ریزی فرهنگی باید در ساختار جامعه روستایی مبتنی بر حفظ انسجام مردم روستا با تأکید بر هویت بومی و ملی باشد. این اصول، باید در راستای تقویت همکاری، تعاون داوطلبانه، قواعد مبادله، شبکه های تعهد مدنی، اعتماد و… باشد. بر این اساس پاتنام سرمایه اجتماعی را به عنوان هبمستگی اجتماع محلی حاصل شده از چهار ویژگی دانسته است. « ۱- وجود مجموعه متراکم از سازمان ها و شبکه های اجتماع محلی. ۲ سطوح بالای تعهد مدنی یا مشارکت در شبکه های اجتماعی محلی ۳. هویت محلی قومی و مثبت و نیز احساس تجانس و برابری با اعضای اجتماعی محلی ۴ هنجارهای تعمیم یافته مربوط به اعتماد و کمک متقابل بین اعضای اجتماعی محلی و اینکه آیا یکدیگر را به لحاظ شخص می شناسد یا خیر.» ( ازکیا و همکاران،۱۳۸۳: ۲۷۹-۲۷۸)
در واقع چارچوب راهبردها و راهکارهای برنامه ریزی فرهنگی باید در راستای حفظ سرمایه اجتماعی جامعه روستایی چون ایجاد تشکل های اجتماعی محلی، عضویت جامعه روستایی برای هرگونه مشارکت انسجام و اعتماد نسبت به سازمان ها و ساختار حاکمیت باشد، این اصول و راهبردها باید از طریق تقویت روحیه تعاون گرایی و همکاری داوطلبانه در تمام امور اجرایی و زندگی جامعه روستایی باشد. از طریق حفظ و بکارگیری پارامترهایی سرمایه اجتماعی چون (تأثیر مثبت بر ایجاد شبکه هایی از اعتماد، اداره بهتر امور، عدالت اجتماعی، تشویق به اشتراک مساعی در فائق آمدن بر مشکلات ارتقای مشارکت اجتماع محلی و توسعه خود اتکایی، شکل گیری روابط مبتنی بر اعتماد متقابل و روابط عاطفی مثبت اعضای جامعه نسبت به هم و….) می تواند ارتباط تنگاتنگی بین ضرورت برنامه ریزی فرهنگی و توسعه پایدار سرمایه اجتماعی جامعه روستایی را بیان کند.
در واقع در عصر حاضر که حاشیه نشینی و پیامدهای آن ساختار جامعه روستایی ما را تحت تأثیر قرار داده و منجربه به این شده که روستائیان از هویت فرهنگی و بومی خود فاصله گیرند و به سمت رشد فرهنگ شهرنشینی سوق یابند، در واقع تدوین اصول استراتژی و راهبردهای فرهنگی در ساختار جامعه روستایی به دلیل اینکه رشد فردگرایی و آینده نگری فردی، شدت وابستگی متقابل، گستردگی و تنوع، تزاید نقش ها، تمایز اجتماعی، پیچیدگی نهادها، گسترش نظام انتخاب، افزایش ابهام، ناشناختگی، تقویت گمنامی و غریبه بودن نسبت به محیط اجتماعی و رشدآسیب ها و انحرافات اجتماعی و… را در جامعه روستایی حال حاضر افزایش داده و این امر بر بی اعتمادی و عدم اعتماد اجتماعی ساختار فرهنگی و فکری مردم روستاهای ما اثر شدید گذاشته است و باعث شده که حیات اجتماعی روستاهای ما باید به یک واقعیت جدلی تبدیل شود. بنابراین از دیدگاه زتومکا« اعتماد اجتماعی در حوزه علوم اجتماعی باید دارای نوعی جهت گیری فرهنگ گرایانه باشد که خود نوعی چرخش از سمت مفاهیم سخت به سمت مفاهیم نرم را در بر دارد. لذا چنین چرخشی زمینه توجه عمیق تر به مفهوم اعتماد را به دنبال داشته است و در طی دو دهه گذشته شاهدموج جدیدی از مباحث مربوط به اعتماد در مفاهیم علوم اجتماعی بویژه جامعه شناسی هستیم.» ( زتومکا،۱۳۸۷: ۱۲).
از بعد دیگر در جهت تقویت شاخص های سرمایه اجتماعی با راهبردهای مدیریت فرهنگی توسعه پایدار روستایی، باید اشاره به انسجام اجتماعی کنیم که دلالت بر توافق جمعی میان اعضای یک جامعه می کند. به عبارت دیگر« انسجام در کل، ناظر بر میزان و الگوی رابطه متقابل بین کنشگران، گروه ها و و خرده فرهنگ های تمایز یافته است.» ( افروغ،۱۳۷۸: ۱۴۰) در واقع برنامه ریزی فرهنگی و ضرورت راهبردی آن در جامعه روستایی ما باید از سطوح پایین شروع شود و به نظر گیدنز نمی توان این مسئله را نوعی اقدام از بالا به پایین (دولت و حاکمیت) یا با توسل به سنت تضمین کرد. « ما ناچاریم زندگی خود را به شیوه فعال تر از آنچه در نسل های پیشین درست بود بسازیم و پایه برای پیامدهای آنچه انجام می دهیم و عادت های شیوه زندگی که برگزیده ایم فعالانه تر مسئولیت بپذیریم. موضوع مسئولیت یا تعهد متقابل در سوسیال دموکراسی قدیم وجود داشت، اما تا اندازه ای غیر فعال بود چون در مفهوم تدارک جمعی غرق نشده بود. امروز ما باید تعادل جدیدی بین مسئولیت های فردی و جمعی بیابیم.» ( گیدنز،۱۳۸۷: ۴۳)
از بعد دیگر مشارکت اجتماعی بخشی از سرمایه اجتماعی جامعه روستایی است، در واقع « مشارکت را نوعی کنش هدفمند نیز دانسته اند که فرایند تعاملی بین کنشگر و محیط اجتماعی او، در جهت نیل به اهداف معین و از پیش تعیین و تعریف شده نمود پیدا می کند. در نگاهی دیگر مشارکت را فرایند آگاهانه تقسیم قدرت و منابع کمیاب و فراهم سازی فرصت برای رده های پایین جمعی جهت بهبود شرایط زندگی آن ها عنوان کرده اند، همچنین مشارکت را به عنوان نوعی کنش ارتباطی نیز در نظر می گیرند که مبتنی بر فهم متقابل است.» ( طوسی،۱۳۷۰: ۸) بر این اساس مشارکت در جامعه روستایی ما، به درگیری، فعالیت و تأثیر پذیری اجتماعی روستائیان، می توان تعریف کرد. همچنین « از تعریف مشارکت می توان مفاهیمی چون درگیری، تلاش، تأثیر پذیری، عکس العمل، تقسیم اطلاعات، موقعیت یابی حل مشکل، شرکت در تصمیم گیری و نظایر آن را استنباط نمود.» ( آزاد ارمکی،۱۳۸۶: ۲۰۲) در واقع ضرورت برنامه ریزی فرهنگی در توسعه پایدار سرمایه اجتماعی روستائیان باید از تقویت پایه های مشارکت روستائیان به عنوان فراگرد نیرومندسازی جهت تثبیت ارزش های سهیم کردن مردم و قدرت و اختیار جامعه خود، راه دادن مردم برای نظارت برسرنوشت خویش و باز کردن و گشودن فرصت های پیشرفت به روی رده های پایین جامعه روستایی دانست، همچنین باید از طریق توسعه مندی پایدار مشارکت تسهیل در شنیدن صدای دیگران، احساس مالکیت کردن، از میان بردن حاشیه نشینی گروه های اجتماعی، نیرومند ساختن ناتوانان، در هم شکستن فرهنگ سکوت را مد نظر داشت.
۶-برنامه ریزی فرهنگی و مهندسی اجتماعی فرهنگی
در واقع باید برای اینکه بتوانیم در روستا به یک نوآوری یا توسعه سازمانی و تغییر مثبت دست یابیم، باید رهیافت های اجتماعی و فرهنگی سازمان یافته را در ساختار روستایی ایجاد نمائیم. با توجه به اینکه در ساختار جامعه ایران قدرت و رهیافت استبدادی ریشه و قدمت بسیاری دارد، و تا به امروز این رهیافت آسیب ها و خدمات بسیاری را به جامعه زده؛ باید تدابیری اتخاذ گردد که چنین رهیافتی تبدیل به رهیافت مشارکتی شود. این فرایند را نوعی مهندسی اجتماعی یا تغییر اجتماعی باید تلقی کرد، بنابراین تغییر اجتماعی« تغییری قابل روئیت در طول زمان به صورتی که موقتی و یا کم دوام نباشد، بر روی ساخت یا وظایف سازمان اجتماعی یک جامعه اثر گذارد و جریان تاریخ آن را دگرگون نماید.» ( گی روشه،۱۳۷۶: ۲۹) به عبارت دیگر در راستای این ضرورت باید برنامه ریزی فرهنگی را نوعی مهندسی فرهنگی هم در جامعه روستایی به حساب آورد؛ در واقع « تغییر فرهنگی را به معنی دگرگونی های جامعه در پدیده های فرهنگی نظیر: معرفت و دانش، آراء و عقاید، هنرها،آیین های دینی و اخلاقی و غیره که بار معنایی و خصلت نمادی دارند دانسته اند. با این وجود تغییرات اجتماعی و فرهنگی در غالب موارد ارتباط نزدیکی با هم دارند.» ( غفاری و همکاران،۱۳۸۴: ۲۷) باید مردم روستا را برای اینکه این رهیافت دارای نتایج بلند مدت و عمیقی باشد،آگاه و توانمند ساخت و بی دوام بودن و عدم استمرار رهیافت استبدادی را که زودگذر و بی حاصل است. برای جامعه روستایی آشنا کرد.
برخی موارد نیاز است که یک تغییر مهمی در فرهنگ یک جامعه پدید آید ، مثلاً برای پذیرش یک نوآوری جدید. ورود دکتر به یک روستا و حذف معالجه های سنتی نیاز به پذیرش آن توسط مردم دارد در این مرحله ما در ابتدا باید تغییر فرهنگی جهت پذیرش پزشک ایجاد کنیم، یا گاهی اوقات برخی خرافات در بین مردم وجود دارد که مشکل ساز است. در این جا برنامه ریزی فرهنگی ضرورتش مطرح می شود.
استفاده بهینه از نوآوری ها مسأله دیگری است که باید در بحث برنامه ریزی فرهنگی و مهندسی اجتماعی مورد اهتمام قرار داد. همواره مشکل بر سر پذیرش یک نوآوری نیست، بلکه نحوه پذیرش نوآوری هم مطرح است. در حقیقت زمانی می توان از یک ایده یا تکنولوژی خوبی که مطرح شده به نحو صحیحی استفاده نمود که فرهنگ استفاده از آن را نیز فراگرفته باشیم. مثلاً در تشکیل تعاونی های تولید و مصرف در روستاها لازم است فرهنگ مشارکت جمعی و همکاری به نحو صحیحی آموزش داده شود. خیلی از تعاونی های روستایی امروزه به همین دلیل دچار مشکل هستند .
مهندسی اجتماعی فرهنگی و تحرکات اجتماعی در حوزه تغییرات می تواند امری ضروری به نظر رسد.انتقال یک شخص یا یک گروه از یک پایگاه اجتماعی به پایگاه اجتماعی دیگر را تحرک اجتماعی می گویند. امروزه هم در سطح ساختار جامعه روستایی ما « کار و مشاغل مربوط به کشاورزی محدودند و در نظام سنتی کشاورزی امکان تحرک اجتماعی و ارضای نیازهای مختلف روستا زادگان مقدور نیست. یک روستایی علیرغم وابسستگی و علاقه مندی به محیط روستایی و خانواده اش، به دلیل نیاز به کار و شغل و نیاز به تحرک و انجام فعالیتی مفیدتر (به اعتبار شخصی) و اقتصادی تر از روستا دل بکند. روستائیانی که شاهد مهاجرت و یا تغییر شغل فرزندان خود هستند، نگرانی از آینده خویش دارند و روزی را در نظر می آورند که امکان کار و فعالیت در روی زمین را از دست می دهند و فرزندانشان را از دست می دهند و فرزندانشان جای آن ها را می گیرند. لذا ترس از آینده ای مبهم که متعاقب از کارافتادگی آن ها پیش می آید به جستجوی تأمین می گردند.» ( طالب و همکاران،۱۳۸۴: ۵۸) برنامه ریزی فرهنگی در اینجا از اهمیت بالایی برخوردار است. تحرکات اجتماعی مردم وابسته به باور آن ها است ، یکی از باورهای غلط در ایران نگاه منفی، عقب افتاده به روستائیان در مقابل شهری ها است. همین عامل منجر به مشکلات فراوانی در عدم خود باوری در بین مردم روستایی شده است؛ لذا از طریق برنامه ریزی فرهنگی می توان برنامه هایی جهت حذف این دیدگاه و توسعه خود باوری بین روستاییان انجام داد .
حل مشکل ناشی از مهاجرت روستائیان به شهرها در حوزه ضرورت برنامه ریزی فرهنگی در توسعه جامعه روستایی امری ضروری است و مورد اهتمام ویژه در دهه اخیر باید قرار گیرد. مهاجرت های روستائیان به شهرها سبب می شود نوعی اختلاط فرهنگی بوجود آید. مناطقی از جمله حومه شهرها معمولاً پذیرای حال این افراد هستند . مهاجران اغلب در این گونه موارد به نوعی بیگانگی فرهنگی دچار می شوند. از طرفی این مناطق محل گسترش انواع پدیده های نامناسب اجتماعی است. در هر صورت پدیده مهاجرت امری واقعی است و فرار از آن نمی توان کرد، لذا برنامه ریزی برای کاهش اثرات مخرب این مهاجرت ها ضروری است. لذا در کنار این عوامل باید به طور کلی در حوزه ضرورت برنامه ریزی فرهنگی در جامعه روستایی اشاره به خرده فرهنگ دهقانی بنمائیم که مانع توسعه پایدار جامعه روستایی ما گردیده است. باید برنامه های مدیریت فرهنگی عمیق سازمان های روستایی ما در روستاها برای دستیابی به توسعه پایدار مبتنی بر شناخت ارزش ها، وجه نظرها و انگیزه های دهقانان باشد. وجود یکسری از پارامترها و شاخص های خرده فرهنگ دهقانی در ساختار فرهنگ روستاهای ما وجود دارد که این معیارهای اجتماعی و فرهنگی باعث عدم پیشرفت پایدار روستاهای ما شده و می باشد. « ۱- عدم اعتماد متقابل در روابط شخصی ۲- فقدان نوآوری۳- پایین بودن سطح آرزوها و تمایلات ۴- عدم توانایی چشم پوشی از منابع آنی به خاطر منافع آتی۵- کم اهیت دادن به عامل زمان۶- خانواده گرایی ۷- وابستگی به قدرت دولت۸- محلی گرایی۹- فقدان همدلی ۱۰- تصور خیر محدود ۱۱- انگیزه پیشرفت۱۲- توقع در مورد سطح زندگی و…» ( ازکیا،۱۳۸۴: ۱۲۱-۱۲۰) لذا از طریق تهیه راهبردها و راهکارهای فرهنگی و اجتماعی به سمت تغییرات بنیادی رفته و عناصر خرده فرهنگ غلط دهقانی را که مانعی برای پیشرفت پایدار همه جانبه روستا است حل نمائیم.
۷-مراحل اجرایی ضرورت برنامه ریزی و مدیریت فرهنگی توسعه روستا
با توجه به مطالب بیان شده در راستای ضرورت اجرای برنامه ریزی فرهنگی در جامعه روستائی یکسری از مراحل اجرایی را برای طرح های فرهنگی به شرح ذیل بیان می کنیم.
۱. تعیین اهداف اجرائی طرح های فرهنگی یا برنامه های در دست اجرا در سطح جامعه روستایی را به طور دقیق مشخص نمائیم.
۲. اولویت های فرهنگی متناسب با ساختار جامعه روستایی که نیاز است روی آن ها مطالعات و پیگیری های عمیقی صورت گیرد، به صورت کارشناسانه طراحی و اجرا گردد.
۳. هر طرح فرهنگی می تواند روی شاخص های دیگر فرهنگی اثر مثبت یا منفی بگذارد. ضروری است تا آن ها شناسایی شوند و سعی شود با مطالعات عمیق اثرات منفی را تا حد امکان خنثی و طرح ها را کنترل و نظارت علمی کرد.
۴. بهتر است یک هماهنگ کننده بین مردم و سازمان های فرهنگی که می خواهد طرحی را اجرا کند وجود داشته باشد . این هماهنگ کننده باید از خود مردم انتخاب شود، ضمناً باید آگاهی عمیقی در زمینه اجرا و انتخاب فرد به مردم داده شود تا فرد منتخب از دانش و آگاهی معتبری برای اجرای طرح در سطح روستا و تأثیر گذار عمیق بر مردم روستا برخوردار باشد.
۵. تعیین بودجه های لازم برای اجرای طرح های فرهنگی و همچنین مشخص کننده سازمان های تأمین کننده این بودجه . مثلاٌ مشخص شود که مسجد مورد نظر در روستا قرار است توسط چه کسی تأمین اعتبار شود .
۶. زمان اجرای پروژه مشخص شود. به طور مثال ساخت و سازهای های فیزیکی روستا نباید به بازدارندگی تبدیل شود، و هر چه زمان یک طرح طولانی تر شود ، هزینه آن بیشتر می شود .
۷. عملیات اجرایی طرح ها آغاز شود .
۸. بهتر است که پایان برنامه های فرهنگی همراه با یک جشن عمومی باشد ، می توان از همه مردم در این زمینه کمک گرفت.
۹. ارزشیابی باید صورت بگیرد . به عبارتی هر طرح فرهنگی را باید ارزشیابی نمود که آیا نتایج مثبتی که در انتظار داشته ایم بوقوع پیوسته است یا خیر ؟ یا مردم استقبال می کنند یا خیر ؟
ضرورت اجرای برنامه ریزی فرهنگی می تواند به صورت کلان برای کل روستاهای جامعه اجرا گردد، یا می تواند یک برنامه ریزی کوچک برای یک روستا به صورت ویژه و مطالعه موردی باشد. با توجه به این موارد باید نکاتی را در ضرورت جایگاه برنامه ریزی فرهنگی و نقش آن در توسعه پایدار جامعه روستایی بیان کنیم.
Ø باید طرح های فرهنگی پیشنهاد شده واقع گرا باشد و از آرمان گرایی در پروژه های فرهنگی روستایی که منجر به سرخوردگی و نا امیدی مردم می شود ، خودداری کرد .
Ø توصیه می شود که مبتنی بر مشارکت مردمی اجرای طرح های فرهنگی باشد. این عامل سبب اثربخشی بیشتر برنامه های آن می شود .
Ø مهندسی فرهنگی برنامه ریزی چند بعدی و همه جانبه است. لذا هماهنگی بین دستگاه ها و سازمان ها ضروری است.
Ø توجه به مسائل اقتصادی ضروری است. نباید فراموش کرد که ریشه بسیاری از معضلات فرهنگی، اقتصاد است .
Ø مردم باید قبل از هر اقدامی در جهت برنامه ریزی فرهنگی کاملاً توجیه شده باشند . در غیر این صورت احتمال شکست در آن وجود دارد .
Ø در هر روستایی افرادی تحت عنوان رهبران معنوی وجود دارند که نظرشان برای مردم حجت است. اگر می خواهیم طرح قابلیت اجرایی یابد، بهتر است موافقت آن ها را جلب کنیم.
Ø توسعه فرهنگی باید اثرات پایدار داشته باشد ،بدین معنی که بعد از خاتمه طرح نباید تأثیرات آن متوقف شود و در واقع باید دوام داشته باشد، که شرط آن حمایت مردمی از برنامه فرهنگی است .
۸-راهبردها و راهکارها
از بعد انسان شناسی و جامعه شناختی برنامه ریزی فرهنگی در ساختار جامعه روستایی پیوند عمیقی با تقویت هویت بومی و ملی خورده است، و منجربه ارتقاء مشارکت پایدار و رشد سرمایه اجتماعی و فرهنگی جامعه روستایی می شود، لذا در دهه های اخیر، اجرای این فرایند به صورت منسجم تر و دقیق می تواند ما را در دستیابی به ضرورت چنین برنامه ریزی سوق دهد، بنابراین در این بخش یکسری از راهبردها و راهکارهای پایداری را در راستای توسعه جامعه روستایی از بعد فرهنگی بیان می نمائیم.
۱. تقویت پایه های دینی و اخلاقی در بین روستائیان از طریق اجرایی برنامه های فرهنگی.
۲. تدوین راهبردها، مدل های فرهنگی پایدار جهت حفظ هویت فرهنگ بومی و محلی خانواده روستایی.
۳. تهیه الگوهای آموزشی و پذیرش الگوهای نوآورانه، فنی و سازمانی از بعد فرهنگی و اجتماعی در سطح روستا.
۴. طراحی برنامه های فرهنگی برای بازتولید مفاهیم اساسی فرهنگ روستا چون ( ارزش کار، تولید، ارزش کاربردی کالاها، تداوم، سنت های مثبت، سازگاری با الزامات طبیعی و…).
۵. اجرای برنامه های فرهنگی برای پاسداشت و بازتولید فرهنگی هویت بومی- محلی روستا .
۶. طراحی الگوها و برنامه ریزی فرهنگی برای نگهداشت آموخته های بومی- محلی در سطح روستا.
۷. برنامه ریزی های از طریق رسانه در جهت استمرار فرهنگ سنتی متناسب با توسعه پایدار روستا.
۸. آگاهی بخشی در مورد تغییر دادن عقاید و رفتارهای مصرف زدگی و تقلید گونه به سمت خلاقیت و پرورش استعدادها در ساختار جامعه روستایی.
۹. اجرای الگوهای تربیت فرهنگی در بین روستائیان در راستای نهادینه کردن سبک زندگی واقعی روستا متناسب با فرایند جهانی شدن و حفظ هویت بومی- محلی .
۱۰. اتخاذ تدابیر فرهنگی و اجتماعی جهت نکوداشت و حفظ نخبگان روستایی به عنوان یک سرمایه انسانی در روستا.
۱۱. ایجاد زمینه و بستر سازی مناسب برای بهره مندی روستائیان از نشریات، مطبوعات و مجلات منطقه ای و ملی.
۱۲. تشویق و ترغیب ساختار جوان جامعه روستایی به افزایش آگاهی محوری، دانش مدیریتی متناسب با ساختار جامعه روستایی.
۱۳. اتخاذ تمهیدات فرهنگی مناسب برای مشارکت همه جانبه روستائیان در فعالیت های مختلف روستا.
۱۴. طراحی سیاست گذاری فرهنگی و معقولانه جهت رشد و آگاهی سواد رسانه ای در روستا.
۱۵. ارائه پیام های تبلیغاتی، فرهنگی در روستا برای پیشبرد طرح های توسعه پایدار .
۱۶. اتخاذ راهکارهای مشوقانه جهت انسجام، تشریک مساعی و تقویت روحیه جمعی در فعالیت های روستایی.
۱۷. تقویت و ترغیب فرهنگی جهت افزایش اعتماد جامعه روستایی به نتیجه بخش بودن و اثر گذاری طرح های توسعه مند روستایی.
۱۸. سیاستگذاری اجتماعی و فرهنگی جهت جلوگیری از بحران های فرهنگی و اجتماعی در ساختار جامعه روستایی.
۱۹. جامعه پذیری جامعه روستایی در دستیابی به آخرین تحولات علمی، عملی و تعامل فرهنگی با سایر ملل.
۲۰. باز اجتماعی نمودن جامعه روستایی برای مقاوت و مبارزه فرهنگی با سبک زندگی غربی.
۲۱. تقویت و بسط شبکه های اجتماع محوری و سازمان های مردم نهاد ( تعهد مدنی) در راستای توسعه پایدار روستا.
۲۲. ایجاد تدابیر و سیاستگذاری برای تشویق و ترغیب جوانان در ادره امور اجرایی روستاها.
۲۳. تدوین راهکارها فرهنگی و اجتماعی برای پیشگیری از مهاجرت بی رویه به سایر نقاط.
۲۴. ترغیب و تشویق به سرمایه گذاری افراد بومی- محلی برای توسعه پایدار روستا به جای سرمایه گذاری در سایر نقاط.
۲۵. ارائه تمهیدات فرهنگی و اجتماعی جهت نظارت و کنترل اجتماعی، پیشگیری از آسیب های همه جانبه توسعه پایدار روستا و جلوگیری از رشد بی رویه شهرزدگی جامعه روستایی.
۲۶. اتخاذ تدابیر و برنامه ریزی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در جهت توسعه پایدار گردشگری روستا.
۹-نتیجه گیری
با توجه به آنچه که بیان شد اگر برنامه ریزی فرهنگی را در جهت توسعه پایدار روستا، نوعی اقدم دولتی و حکومتی برای جهت دادن فرهنگ به منظور زمینه سازی برای ساختن جامعه روستایی تلقی نمائیم، امری مطلوب به نظر می رسد؛ پس می توان گفت که «برنامه ریزی فرهنگی، مهندسی نظام اختیارات و سهم و تأثیر عوامل مختلف فردی و اجتماعی در فرهنگ جامعه تلقی می گردد.» (فوزی و همکاران،۱۳۸۷: ۱۶-۲۱۵) بنابراین برنامه ریزی فرهنگی شکل دهنده توسعه فرهنگی در فرایند توسعه کشور است. برنامه ریزی فرهنگی از طریق خلق یک فرهنگ جدید، ایجاد و تغییر سازمان ها و نهادهای فرهنگی و دگرگونی باورها و اعتقادات مردم در سطح روستا، می تواند به فرایند توسعه کمک می کند . برنامه ریزی فرهنگی در روستا به جهت کمک در ایجاد یک نوآوری جدید و یا کمک به استفاده بهینه از نوآوری ها نقش اساسی دارد؛ و در عین حال می تواند در کاهش و حل مشکلات نابرابری ها و اثرات منفی مهاجرت نقش ایفا کند. از طرفی این نوع برنامه ریزی در سطح روستا باید با مؤلفه های مشارکت پایدار ، عام بودن با سایر برنامه ها و واقع گرا بودن رابطه عمیقی داشته باشد. در فرایند طرح یک برنامه فرهنگی اهمیت هدف،زمان، هزینه و ارزشیابی را نباید فراموش کرد. با توجه به جایگاه ضرورت مند اصول و کاربردهای این نوع برنامه ریزی می توان راهکارها و راهبردهایی را برای جامعه روستایی پیشنهاد داد.
مراجع
۱. آزاد ارمکی، تقی، جامعه شناسی توسعه ( اصول و نظریه ها)، تهران: نشر علم،۱۳۸۶.
۲. ازکیا، مصطفی، مقدمه ای بر بر جامعه شناسی توسعه روستایی، تهران: انتشارات اطلاعات،۱۳۸۴.
۳. ازکیا، مصطفی، جامعه شناسی توسعه و توسعه نیافتگی روستایی ایران، تهران: انتشارات اطلاعات،۱۳۸۴.
۴. ازکیا، مصطفی، و غفاری، غلامرضا، جامعه شناسی توسعه، تهران: انتشارات کیهان،۱۳۸۴.
۵. ازکیا، مصطفی، و غفاری، غلامرضا، توسعه روستایی با تأکید بر جامعه روستایی ایران، تهران: نشر نی،۱۳۸۳.
۶. افروغ، عماد، خرده فرهنگ ها، مشارکت و وفاق اجتماعی، ارائه شده در مجموعه مقالات وفاق اجتماعی و فرهنگ عمومی، ص۱۴۰، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی،۱۳۷۴.
۷. بنیانیان، حسن، مهندسی فرهنگی از نظر تا عمل در جامعه ایران، تهران:دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، ارائه شده درخلاصه مقالات نخستین همایش ملی مهندسی فرهنگی، ۲۱ــ۲۰ دی‌ماه ۱۳۸۵)، صص۱۷-۱۲
۸. پاپلی یزدی، محمد حسین و ابراهیمی، محمد امیر، نظریه های توسعه روستایی،تهران: نشر سمت،۱۳۸۱.
۹. روشه، گی، تغییرات اجتماعی، ترجمه منصور وثوقی، تهران: نشر نی، ۱۳۷۶.
۱۰. زتومکا، پیتر، اعتماد یک تئوری جامعه شناختی، ترجمه غلامرضا غفاری،تهران: نشر شیرازه،۱۳۸۷.
۱۱. شمسینی غیاثوند، حسن، مهندسی فرهنگی از دیدگاه مقام معظم رهبری، تهران:دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، ارائه شده درخلاصه مقالات نخستین همایش ملی مهندسی فرهنگی، ۲۱ــ۲۰ دی‌ماه ۱۳۸۵)، صص۴۳-۴۱.
۱۲. طالب، مهدی و عنبری، موسی، جامعه شناسی روستایی،ابعاد تغییر و توسعه در جامعه روستایی ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۸۴.
۱۳. طوسی، محمد علی، مشارکت در مالکیت و مدیریت، تهران: انتشارات مرکز آموزش، ۱۳۷۰.
۱۴. عظیمی، ضرورت مهندسی فرهنگی در فرایند توسعه روستایی،۱۳۸۸.قابل دسترس در http://aeizhazmi.persianblog.ir
۱۵. غفاری، غلامرضا و ابراهیمی لویه،عادل،جامعه شناسی تغییرات اجتماعی، تهران: انتشارات آگرا- لویه،۱۳۸۴.
۱۶. فوزی، یحیی و بصیر نیا، غلامرضا، مبانی نظری دو رویکرد سلبی و ایجابی به مهندسی فرهنگی در ایران پس از انقلاب، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، دوره زمستان، سال چهارم، شماره ۱۵ صفحات ۲۳۴-۲۱۳ تهران: پژوهشکده مطالعات انقلاب اسلامی ایران،۱۳۷۸ قابل دسترس در www.sid.ir.
۱۷. گیدنز،آنتونی، راه سوم بازسازی سوسیال- دموکراسی، ترجمه منوچهر صبوری کاشانی، تهران: انتشارات تیراژه، ۱۳۷۸.
۱۸. مور، ویلبرت ای، تغییر اجتماعی، ترجمه پرویز صالحی، تهران: نشر سمت،۱۳۸۱.
گروه جامعه شناسی دانشگاه پیام نور خراسان جنوبی
Email: Sharbatiyan@pnu.ac.ir
