جایگاه برده و برده داری ، در نظام اجتماعی و اقتصادی ایران باستان (از مادها تا سرنگونی ساسانیان)
به هر حال دیاکونوف در هشت قرن قبل از میلاد ، در خصوص تمدن مادها ، از «کشورهای» کوچکی خبر می‌دهد که هر کدام فرمانروایانی در رأس خود داشتند ، اما همزمان «وحدت قبایل» را حفظ کرده بودند . به طوریکه بسیاری از فرمانروایان کشورها ، خود ، سران قبایل بودند ، و به هنگام جنگها ، قشون از بین قبایل انتخاب می شد. در سرزمین پارس هم ـ که از اقوام ایرانی و آریایی است و در آن ایام ، تا قبل از قیام کوروش دست نشانده ماد به شمار می رفت ـ ، «کار Kara» معنای «مردم ـ لشکری (یا سپاهی)» را داشت ؛ یعنی توده مسلح افراد آزادی که اهالی قبایل بودند ؛ به دلیل قدرت سیاسی ماد بر سرزمین پارس ، طبیعی بود که تمدن «پارسی ها» تحت تأثیر و نفوذ مادها قرار گیرد . یعنی « نه تنها سازمان دولتی بلکه ساختمان اجتماعی پارس نیز تحت نفوذ و تأثیر شدید نظامات مادی بوده . قرابت نظامات دوران ماد و نظاماتی که بعدها در پارس برقرار شد از مشابهت اسناد اقتصادی ای که مربوط به قرن شش قبل از میلاد بوده ، در شوش یافت شد (مربوط به ماد و یا آغاز کار هخامنشیان ) » ( ۳۱) . همینجا بگوییم که پارسها و مادها هم به لحاظ نژاد و هم به لحاظ زبان نسبت به دیگر اقوام ایرانی ، بیشتر به یکدیگر نزدیک بودند ( ۳۲ ) .
دیاکونوف معتقد است که در زمان مادها ، برده ها، خارج از نظام عشیره ای هم بوده اند . هرچند به نظر می رسد در آن ایام ، هنوز از برده ها در جنگها استفاده نمی شد ، اما مطابق اسناد موجود ، در مورد ساختمان سازی و ساخت شهر ، وجود بردگان محرز بوده است . همانگونه که پیشه وران آزاد وجود داشته است ، بردگان پیشه ور نیز وجود داشته اند . ( ۳۳ ). از سویی ، تیورین ، با توجه به اصطلاح «کورتش Kurtas» که به دسته های گوناگون کارکنان دستگاه اقتصادی سلطنتی اطلاق می شده ، معتقد است که : «کورتشها ، برده نبوده بلکه افراد آزاد جماعت پارسی (مادها) بوده اند که در دستگاه اقتصادی سلطنتی از ایشان استفاده می شده است … نیمی از مردان پارس ، رفته بودند و سبب غیبت ایشان جز خدمت نظام چیز دیگری نمی توانست باشد . بنابراین کورتش ها ، اعضای خانواده های منتسب به جماعت آزاد و سلحشور پارسی بودند (یعنی اعضای کار Kara) . ولی با این حال شاه از ایشان در سراسر سال به عنوان مزدور و یا برده بهره می کشیده » ( ۳۴).
اما دیاکونوف با پیگیری بیشتر در اصطلاح «کورتش» در رد نظر تیورین می‌نویسد : «اینکه در چند مورد کورتش به نام “آدمها ـ مردان” خوانده شده اند دلیلی درباره وضع اجتماعی ایشان نیست . اصطلاح “آدم و مرد” همه جا حاکی از وضع اجتماعی نبوده است و اگر هم چنین معنی ای برای آن قائل شده باشند مفهوم مزبور همواره یکسان نبوده است : مثلا در جامعه بابل باستانی “آدم” به معنی “فرد آزاد” بود ولی بر عکس در دوران بابل جدید ، برده را “آدم” می‌گفتند. همچون کاتب اسناد استخر، [که] گاهی به جای «جمعاً فلان عده کورتش» نوشته است ، “جمعاً فلان عده آدم” و یا چون داریوش در کتیبه خویش گفته بود که برای ساختمان کاخ او “آدمهای پیشه ور” کار می کردند ـ نمی توان استنتاج کرد که “آدمهای” مزبور ممکن نبود در بسیاری از موارد برده باشند و یا اینکه بردگان را ممکن نبود هرگز آدم بخوانند. گمان نمی رود که کاتبان داریوش یا خشایارشا مقررات لغوی ای را [که ] بعدها معتقدان سازمان برده داری وضع کرده ، [و ] برده را “آلت ناطق” ( Iusstrumentum vocal ) خواندند ، به دقت مراعات کرده باشند. شاید گاهی هم َبرده را آدم خوانده بوده اند. … گمان نمی رود که بردگی کورتش هایی چون سومریان و مصریان و یونانیان که مسلما اسیرانی بوده اند که پس از لشکر کشیها به آنجا منتقل شده بودند ، بتوان انکار کرد. سرانجام باید گفته شود ، چنانکه از مطالعات گرشویچ بر می آید ، کلمه عیلامی کورتش معادل لفظ ایرانی گرد ( grda) می باشد و به طوریکه از اسناد بایگانی امور اقتصادی آرشام ساتراپ بابل و مصر بر می آید “گرد” ها ( GRDآرامی ) در دستگاه وی نیروی اصلی کارگری را تشکیل می دادند . “گرد”ها از قبایل (ویس پزن vispazana ) مختلف بودند و داغشان می کردند» ( ۳۵ ).
و در خصوص تقسیم بندی صنفیِ میان افراد سپاهی و افراد قبیله در زمان مادها ، باید گفت که حداقل تا قبل از شکل گیری دولت بزرگ و مقتدر ماد ، عدم تفکیکی بین «سپاهی» و «خلق، مردم» ، وجود نداشته است . چنانچه اصطلاح «کار» (Kara) ، هم به معنای «لشکر» بود و هم به معنای «خلق». بدین معنی که افرادی که در جنگها و لشکر کشی ها شرکت می کردند ، از میان افرادِ وابسته به قبیله ها انتخاب می‌شدند . در زمان جنگ ، هر فردی که قادر به حمل سلاح و توانا در استفاده اش بود ، فی نفسه «سپاهی» محسوب می شد (۳۶ ) ؛ و پیرنیا می نویسد : «تشکیلات سیاسی مادی ها قبل از تأسیس دولت بزرگ ماد ، ملوک الطوایفی بود و هر کدام از طوائف مادی ، زندگانی سیاسی و معیشتی مستقلی داشت. بعد از تأسیس دولت ، اقتدار در شخص شاه ماد ، ـ که به اصطلاحِ دوره هخامنشی «شاه بزرگ» بود ـ جمع شد و از قدرت امراء محلی کاست ، (…) عده طبقات در عهود خیلی قدیم دو بوده : طبقه جنگی ها ؛ طبقه برزگران و شبانان؛ در قرون بعد طبقه روحانی و کسبه بر آن افزوده. در دوره مادی هم یقیناً این چهار طبقه وجود داشته» ( ۳۷).
و بالاخره در زمان ساسانیان، اصناف به طبقه بندی تکامل یافته ای دست می یابد ؛ به عنوان مثال ، در این ایام با طبقه ی «جنگجویان»ی مواجه می‌شویم که برای خود دیوانی جداگانه داشتند . خسرو انوشیروانِ ساسانی در «رفتار نامه اش» در خصوص ضرورت وجودیِ طبقه سپاهی، می گوید : « … و باز چون در نگریستم دیدم جنگیان مزدوران آبادی کنندگان اند و آبادی کنندگان ، مزدوران جنگیان . جنگیان مزد خود را از خراج گذاران و باشندگان شهرها که از ایشان دفاع می کنند و در پشت سر ایشان ایستاده اند ، می گیرند. زیرا آبادی های آبادی کنندگان جز با پشتیبانی جنگیان پدید نیاید و اگر جنگیان از آبادکنندگان نگهداری نکنند آبادکنندگان بی پناه شوند و دشمن ایشان نیرومند. پس دریافتم حق آن است که مالیات دهندگان از آنچه سود کار ایشان است ، فزونی آنچه را که برای زندگی خود و آباد کردن زمینها نیاز دارند ، به خزانه سپارند» (۳۸ ) .
منابع :
.۳۱ پیرنیا ، حسن ، ایران باستان یا تاریخ مفصل ایران قدیم ؛ مقدمه و شرح حال به قلم باستانی پاریزی ، ۱۳۷۰ ، ج اول ، ص ۱۸۸، ۱۸۹
.۳۲ دیاکونوف ، ا. م. ؛ تاریخ ماد ، زیر نظر احسان یارشاطر ؛ ترجمه کریم کشاورز ، تهران انتشارت بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، ۱۳۴۵ ، ص ۳۸۴
.۳۳ دیاکونوف ، ا. م. ؛ تاریخ ماد ، زیر نظر احسان یارشاطر ؛ ترجمه کریم کشاورز ، تهران انتشارت بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، ۱۳۴۵ ، ص ۳۸۴
.۳۴ دیاکونوف ، ا. م. ؛ تاریخ ماد ، زیر نظر احسان یارشاطر ؛ ترجمه کریم کشاورز ، تهران انتشارت بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، ۱۳۴۵ ، ص ۳۴۴
.۳۵ دیاکونوف ، ا. م. ؛ تاریخ ماد ، زیر نظر احسان یارشاطر ؛ ترجمه کریم کشاورز ، تهران انتشارت بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، ۱۳۴۵ ، ص ۳۴۴ ، تأکید از من است
.۳۶ دیاکونوف ، ا. م. ؛ تاریخ ماد ، زیر نظر احسان یارشاطر ؛ ترجمه کریم کشاورز ، تهران انتشارت بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، ۱۳۴۵ ، ص ۳۹۸
.۳۷ خدادادیان ، اردشیر، آریاییها و مادها ، از سری کتب تاریخی ، تاریخ ایران باستان ، انتشارات اصالت تنشیر ، ۱۳۷۶ ، ص ۱۲۳ ، ۱۲۴
.۳۸ دیاکونوف ، ا. م. ؛ تاریخ ماد ، زیر نظر احسان یارشاطر ؛ ترجمه کریم کشاورز ، تهران انتشارت بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، ۱۳۴۵ ، ص ۴۰۳
نوشته‌های مرتبط