یکی از مهمترین و مرکزی ترین عناصر فرهنگ تشیع، مراسم ومناسک عزاداری محرم و گفتمان کربلاست. وافعه کربلا در طی تاریخ حیات تشیع، عنصر مرکزی هویت جمعی و دینی شیعه بوده است. نظام مناسکی عزاداری محرم که بطور سنتی ماه محرم و صفر و بعضا تا دهه اول ماه ربیع الاول را در برمی گرفت، از لحاظ فرهنگی و اجتماعی همراه بوده با محموعه ای از مجالس عزاداری که به اشکال گوناگون برگزار می شده است؛ دسته های زنجیرزنی، مجالس روضه خوانی، سینه زنی و سفره های نذری و سایر اشکال مناسکی عزادری محرم از یکسو محمل اصلی وجدان جمعی جامعه شیعه بوده و از سوی دیگر یکی از منابع اصلی نظام نمادین و نمادهای مرکزی فرهنگ شیعه بوده است. یکی از نکات مهم در اینباره، منابع اصلی این گفتمان و نظام مناسکی عزاداری است.
در مورد واقعه کربلا و روایت تاریخی حادثه کربلا، کتب بسیاری در طی تاریخ نوشته شده است که مهمترین بخش این کتب در سنت مقتل نویسی دیده می شود، در کنار آن مصیبت نامه ها و عاشورنامه ها و مرثیه ثرایی در فرهنگ و زبان شیعی هر کدام به نحوی بیانگر این مساله هستند. هرچند عمده منابع اولیه تاریخ عاشورا به زبان عربی بوده، اما در حوزه زبان فارسی، یکی از مهمرین کتب مربوط به روایت واقعه عاشورا ، کتاب روضه الشهدا نوشته ملا حسین واعظ کاشفی (متوفی به سال ۹۱۰ هجری) که احتمالا این کتاب را در اواخر عمرش نوشته است. این کتاب که قبل از حاکمیت صفویه نوشته شده است، در دوران صفویه در ایران در حوزه فرهنگ شیعی فارسی زبان بسط پیدا کرد. واعظ کاشفی که تخصص اصلی اش در وعظ و خطابه بوده است، و دانش عمیقی هم در ادبیات و تاریخ داشته، در اصل اهل سبزوار بوده ، اما عموما در هرات می زیسته است. هویت و پیشینه او چندان دقیق و مشخص نیست، اما در هرات با جامی، عارف بزرگ، ارتباط نزدیک و حتی رابطه خویشاوندی داشته است، او جز فرقه نقشبندیه بوده، عده ای هم او را مجهول الهویه دانشته اند که این نظر کمی ناصواب به نظر می آید. گویی گرایش عرفانی او سبب می شده که که خود را در حد و رسم فقیهانه دین درگیر نکند، لذا در هرات متهم به تشیع بود و در سبزوار متهم به تسنن . وجه غالب آثار و اندیشه او، گرایش عرفانی اوست. کاشفی این کتاب را به درخواست یکی از اعیان و سادات هرات به نام مرشدالدوله معروف به سید میرزا می نویسد، او در این کتاب سعی کرده کتاب جامعی به فارسی و برای فارسی زبانان بنویسد. همین که این کتاب نه در سبزوار و به درخواست اعیان سبزواری، بلکه در هرات و به خواست اعیان آنجا نوشته شده، در تحلیل مساله مهم است. او جز فرقه نقشبندیه سنی بوده و کتابی برای تشیع نوشته، که این مساله در رویکرد عرفانی او قابل تحلیل است. کاشفی خودش در باب هدف تالیف کتاب می گوید که به دستور میرزا “تالیف نسخه ای جامع که حالات اهل بلا، از انبیا و اصفیا و شهدا و سایر ارباب ابتلا و احوال آل عبا بر سبیل توضیح وتفضیل در وی مذکور بود” را دنبال کرده است. مساله و منظر اصلی کتاب ، “مساله ابتلا و بلا” است و کتاب از داستان خلقت بر محوریت بلا شروع شده و محوریت اصلی آن واقعه کربلا و حادثه عاشوراست. مساله محوری کتاب زمانی بهتر فهمیده می شود که به این نکته دقت کنیم که تشیع در طی تاریخ خودش عموما در موقعیت در حاشیه بودگی و فرودستی یعنی موقعیت رنج اجتماعی فرهنگی و سیاسی، قرار داشته است، این کتاب به نثری بسیار شیوا و زیبا نوشته شده، که روح و روان هر مخاطب فارسی زبان شیعی را مسحور خودش می کند. هر چند کاشفی آثار دیگری از جمله فتوت نامه سلطانی در آداب فتوت و اسرار قاسمی در علوم غریبه و چند اثر دیگر را نوشته ، اما کتاب روضه الشهدا چنان شهرت و مطلوبیتی در جهان تشیع فارسی زبان پیدا کرد که در هر کتابخانه قدیمی در جهان اسلامی و شیعی می توان اثری از آن را یافت. شهرت این کتاب به حدی بوده که به زبان های هندی، دکنی و ترکی هم ترجمه شده و مهمتر از همه اینکه عده ای هم سعی کرده اند به سبک این کتاب و به تقلید از آن اثری را بنویسند. هرچند کسانی مثل مرحوم مطهری این کتاب را اولین مقتل فارسی میدانند، اما قبل این کتاب هم مقاتلی به فارسی وجود داشته اند، که تنها نامی از آنها باقی مانده، و هیچ اثری نتوانسته همانند روضه الشهدا در فرهنگ شیعی محوریت پیدا کند. نام روضه و روضه خوانی که به بخشی مهمی از مجالس عزاداری محرم اشاره می کند، برگرفته از نام این کتاب است که در آن مجالس بخشی از کتاب روضه الشهدا خوانده می شد و به تدریج این نام بر اینگونه مجالس خطاب شد.
نوشته‌های مرتبط
با وجود اهمیت این کتاب در میان جوامع شیعی فارسی زبان، چندان بحث و بررسی انتقادی عمیقی در باب آن انجام نشده است. علمایی مثل میرزا حسین نوری و مطهری نقدهایی برای کتاب و مهمتر از همه بر اعتبار منابع آن وارد کرده اند. با وجود اینکه کاشفی در کتاب خودش عنوان کرده که از منابع مختلف استفاده کرده و سعی داشته کتاب را مستند نشان دهد، “در صورتی که در اصل چنین نیست”(جعفریان، ۱۳۸۶:۳۴۷) . کسانی مثل جعفریان آن را دارای سبکی قصه ای و تاریخی دانسته که ” بی شبهه داستان های دروغینی در روضه الشهدا وجود دارد که سبب شده تا این کتاب بی بهره از اعتبار علمی باشد. لذا تلقی روضه الشهدا نه به عنوان یک کتاب تاریخی، بلکه باید به عنوان یک اثر ادبی و رمان تاریخی مطرح شود”(قبلی:۳۵۲و ۳۵۴) .
آنچه که ورای نقد علما و فقها و محققان روحانی در باب این کتاب و عدم اعتبار آن وجود دارد، دوام اهمیت و پایداری و بقای آن در فرهنگ شیعی است. در مقابل محوریت این کتاب، هنوز پژوهش های دقیقی در باب وجوه مختلف و پیامدهای آن در فرهنگ شیعی انجام نشده است. لذا عموم مردم و منبری های عمومی همچنان به خواندن و گوش دادن آن (یا کتاب ها و روایت هایی که منشاء آنها از این کتاب است) ادامه می دهند، و روایت های مختلفی در روضه خوانی ها در حال جریان است که در اصل مبتنی بر ساختار گفتمانی و روایی این کتاب است، به طوری که می توان گفت نظام نمادین این کتاب بیش از هر اثری در شکل دادن گفتمان کربلا در فرهنگ شیعی موثر بوده است. در داخل ایران هم از جانب روشنفکران وهم از جانب روحانیون که به دنبال تحریف زدایی و خرافه زدایی بوده اند، نگاه درون دینی سبب شده پذیرفتن جایگاه این کتاب در دینداری عموم مردم، برای اینان سخت باشد و لذا با نوعی بی توجهی و کم محلی از کنار آن بگذرند و در نهایت کتاب را دارای خرافات و تحریفات متعدد بدانند. بحث در باب این کتاب بسیار پیچیده و خارج از این نوشتار است. در این نوشتار به یک مساله و پاسخی که یکی از محققان بدان داده خواهیم پرداخت، شرح و پاسخ این مساله را در کتاب رسول جعفریان مورد بررسی قرار خواهیم داد.
جعفریان در کتاب “تاملی در نهضت عاشورا” (۱۳۸۶) فصلی را به کتاب روضه الشهدا ملا حسین کاشفی (صص۳۱۹-۳۶۰) اختصاص داده است. این کتاب به بررسی موضوعات مختلفی پیرامون عاشورا پرداخته و اطلاعات بسیار مفیدی را به خواننده می دهد. احاطه وسیع رسول جعفریان بر منابع اسلامی از یکسو تحسین برانگیز است و از سوی دیگر خواننده را در مقابل حجم انبوهی از داده ها قرار می دهد. کتتاب جعفریان را می توان بیشتر به عنوان یک منبع تاریخی و برای داده های تاریخی و منبع شناسی موضوع در نظر گرفت. نقدی که می توان بر کار ایشان وارد دانست، نوع تحلیل های اجتماعی و تاریخی خاصی است که در مورد مسائل دارند، ایشان در موارد مختلفی موضع را با نوعی تقلیل گرایی و براساس معیار شخصی برای مخاطب به تحلیل می کشند که این تحلیل ها تابی در برابر هرگونه نقدی را ندارند. به عبارت دیگر در حوزه مسائل اجتماعی و تاریخی ( جامعه شناسی تاریخی) و بالاخص در حوزه اجتماعی و سیاسی مسائل دینی، بیش از همه تحلیلها مبتنی بر پیش داوری ها و ذهنیت شخصی است، طوری که در مواردی متددی می توان تحلیل و معیار ارائه شده را غیر قابل سنجش علمی و استدلال علمی دانست ( برای مثال ر.ک.صص ۱۷۳ و ۲۴۴) . لذا تحلیل های ایشان در حوزه مسائل جامعه شناسی تاریخی را باید با دید انتقادی خواند. با وجود نوع تحلیل ها، همچنان آثار ایشان ارزش داده ای بسیار بالایی دارند.
جعفریان موضوع کتاب روضه الشهدا را بعد از اینکه بحث مختصری در باب نویسنده و منابع کتاب و .. ارائه می دهد، در باب نفوذ این کتاب این مساله را اینگونه مطرح می کند که : “یکی از سوالاتی که در باره این کتاب وجود دارد اینست که چگونه چنین کتابی در میان شیعیان و حتی سنیان متمایل به اهل بیت، این چنین جاودانه مانده و چنین تاثیر شگرفی از خود بر جای نهاد؟”(قبلی۳۴۸). درادامه برای پاسخ به این پرسش یک جواب کوتاه و ساده ارائه می دهد: “پاسخ این پرسش در یک جمله آنست که نثر شیوا و گیرای این کتاب مهمترین عامل جاودانگی این کتاب در میان شیعیان بوده است”(قبلی:۳۴۹) . حتی ایشان نقش صفویه را در بسط نفوذ این کتاب با توجه تقدم تاریخی این کتاب بر سلسله صفویه رد می کند. ایشان به وجه ادبی بسیار خاص این کتاب همراه با گزینش تکه هایی از آن اشاره می کند. از نظر جعفریان، واعظ کاشفی در نثر شیوای خود”سبک قصه ای – تاریخی” را به کار برده و “و در جای جای کتاب صحنه را داستانی توصیف می کند که آشکارا فراتر از تاریخ نگاری عالمانه مستند است. چنین سبکی برای توده مردم در حد بسیار عالی پذیرفتنی و دوست داشتنی است. اینگونه عبارت پردازی نه تنها عقل، که روان آدمی را نیز تحریک می کند و تمام وجود خواننده را به همراه خود می کشد”(قبلی۳۵۲)”کاشفی در کار تصویر ماجرای کربلا، در نهایت زیبایی از مفاهیم حماسی بهره گرفته است”(۳۵۳). این پاسخ به نظر می رسد بر ساده سازی موضوع و نادیده گرفتن ابعاد نفوذ این کتاب در فرهنگ شیعی و رویکرد روشی و نظری تقلیل گرایانه مبتنی است. گسترش این اثر ادبی به عنوان یک اثر مرکزی در دینداری عامه مردم (که در چشم رسول جعفریان “توده مردم” در نظر گرفته شده اند، که احتمالا در برابر خواص عقلانی مدنظر بوده اند) را باید یک امر جامعه شناختی تاریخی دانست که نمی توان تنها به وجه ادبی اثر تقلیلش داد. گسترش این اثر دلالت ها و دلایل تاریخی و سیاسی و فرهنگی و مذهبی خاص خود را دارد.
فرهنگ عصر صفوی که به پشتوانه اراده قزلباش ها قرار بود سراسر ایران را تحت سیطره تشیع صفوی قرار دهد، ضرورت های مناسکی خاصی داشت که در مناسک جمعی خاصی بتواند وجدان جمعی شیعه ایرانی و مشروعیت قدرت مجری مناسک را بازتولید کند. در این راستا با توجه به زمینه های تاریخی نظام نمادی فرهنگ شیعه ، که مرکزیت آن با گفتمان کربلا بود، این گفتمان را بیش از پیش برجسته کرد. این روند در حوزه زبان فارسی نیز نیازمند اثری بود که این نظام نمادین را به مثابه منشوری فرهنگی برای فرهنگ عمومی شیعه که در حال شکل گیری بود، توسعه دهد. این منشور فرهنگی هم باید هویت ایرانی را نشان می داد و هم هویت مذهبی. به بیان انسان شناختی این اثر باید نظام اساطیری فرهنگ شیعه را در بر داشته باشد. به تعبیر گیرتز(۱۹۷۳) این نظام معنایی و منشور فرهنگی از یکسو باید به تعریف هست ها در سطح جهان بینی بپردازد و از سوی دیگر در سطح باید ها نیز منش اخلاقی فرهنگی مردم را معین کند. این تلاقی جهان بینی و منش اخلاقی نیز در مناسک جمعی انجام می گرفت. لذا باید گفت که یک اثر ادبی اگر قرار بود در فرهنگ شیعی به مثابه اثری مر کزی قرار بگیرد باید همه این خصوصیات را داشته باشد، یعنی بتواند هم در سطح تقدس، هم معنا و هم کنش بطور همزمان عمل کند. و از این طریق محمل هویت فرهنگی و مذهبی مردم شیعی در حوزه سیاسی ایران صفوی قرار بگیرد.
از سوی دیگر در زندگی عموم مردم نظام های نمادین مهمترین کارکردشان حل مساله معنا و معنابخشی به زندگی مردم است. این نقش بیش از همه بوسیله مذاهب انجام می گرفته است. نظام های نمادین مقدس در همه فرهنگ ها و ادیان با این مساله به نحوی سر و کار داشته اند. مسااله معنا عموما تحت تاثیر سه عامل درد و رنج و ناآکاهی و ظلم ایجاد می شده است. نظام های معنایی مقدس یا منشورهای فرهنگی که در اصل نقش نظام اساطیری را در فرهنگ دارند، حل مساله معنا را انجام می دهند که در فرهنگ شیعی این مساله بیش از همه بر عهده گفتمان کربلا بوده است. در حوزه فرهنگ شیعی که تلاش می کرد خود را از رقیبان مجاور یعنی اهل سنت تمایز دهد، در محدوده زبان فارسی اثری نبود که این گفتمان را بیان کند و محمل بسط آن باشد. در این بستر تاریخی و فرهنگی بود که اثر روضه الشهدا خلق شد. و به دلیل تناسب بالایی که با زمینه ها و نیازهای فرهنگی شیعه (استقبال شیعیان اهل هرات و… از این اثر بیانگر آنست) و همچنین تناسبی که با فرهنگ در حال شکل گیری تشیع صفوی داشت، کتاب کاشفی به پشتوانه سیاسی حکام صفوی همراه با نظام مناسکی وسیعی که حول عزاداری در حال بسط و گسترش بود، در ایران مورد استقبال عمومی قرار گرفت. البته این نظام مناسکی و گفتمان کربلا که مبتنی بر کتاب کاشفی بود، بعد از اینکه به پشتوانه نظام سیاسی و در راستای اهداف آنها در گسترش تشیع در فرهنگ شیعه جاافتاد، خودش مسیر خاص خودش را پیدا کرد، بطوریکه بدون پشتوانه سیاسی توانست به راه خودش ادامه بدهد و در بطن و درونمایه فرهنگ شیعی ادامه پیدا کند.
در مجموع باید در نقد پاسخ جعفریان به چرایی نفوذ دیرپای این کتاب در فرهنگ شیعه گفت که پاسخ ساده شده ای که بر وجه ادبی تکیه کند، به جای اینکه ما را به حل مساله نزدیک کند، صورت مساله را پاک کرده و مخاطب را از فهم موضوع دورتر می کند. به عبارت دیگر باید مسائل مربوط به فرهنگ مردم، بالاخص اموری که ریشه در اعماق این فرهنگ دارند را با دیدی عمیق تر و همه جانبه تر مرود بررسی قرار دهیم. اینگونه امور ریشه در حوزه های فرهنگی، سیاسی، مذهبی، اقتصادی و اجتماعی حیات تاریخی آن مردم دارند. اما اگر بحث از خرافات و تحریفات در مردم است که چرا اینهمه تحریف در حوزه عزاداری هست، بطوریکه به تعبیری امروز باید عزای دیگری برای این تحریفات افزوده شده به حادثه بزرگ کربلا گرفت، اگر از برج عاج نخبگان فروآییم، باید حرف دقیق و عالمانه میرزا حسین نوری را پذیرفت که به یکی از علمای هند که در آن زمان برای ایشان نامه نوشته بود و از تحریفات رایج در مردم هند در حوزه عزاداری گله کرده بود، پاسخ داد: “آب از سرچشمه گل آلود است”؟. یعنی از مرکز علمی آن دوره، نجفی که در همان دوره علمای بزرگی در آن می زیستند، این مساله ریشه می گرفت، شاید بتوان اینگونه تفسیر کرد که تقصیر مردم نیست، نخبگان خود در کارشان کوتاهی می کنند.
نکته آخر اینکه مساله عزاداری و کتاب روضه الشهدا هنوز نیازمند بحث های بسیار دقیق تری و تحقیقات عمیق تری است تا نقش وسیع این کتاب در فرهنگ شیعی ایرانی روشن شود و بهتر است در این رابطه نقش و سهم نخبگان سنتی در بسط نفوذ این کتاب، با تایید آن یا سکوت در برابر آن، بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
منابع:
۱- جعفریان، رسول(۱۳۸۶) تاملی در نهضت عاشورا، قم: مورخ
۲- رحمانی، جبار(۱۳۸۵) “لزوم مطالعات اسطوره شناختی در ایران شیعی: اسطوره شناسی ایرانی شیعی” در مجله فصلنامه انسان شناسی، شماره ۴، تابستان و پائیز ۱۳۸۵ صص۲۱۵-۲۳۸
Geertz, Clifford (1973) Interpretation of Culture, NewYork: Basic Books publisher