ارزش در هورامان؛ لزوم بازخوانی جنبه‌های عینی و ذهنی ساکنین بومی

منظر فرهنگی یک ناحیه است که توسط انسان ها درک می شود، منظر محل تجلی متقارن روابط متعدد موجود در یک دوره خاص بین افراد یک جامعه در یک قلمرو و تپوگرافی مشخص است که نمود آن در نتیجه فعالیت فاکتورهای طبیعی و انسانی در طول زمان و ترکیبی از هردوی آن هاست و شخصیت آن از اثر متقابل مولفه های طبیعی و انسانی ناشی می گردد. (Council of Europe , 2000)
منظر بومی از گفتمان انسان و طبیعت در طول تاریخ شکل می گیرد و داستان سکونت انسان ها در طی هزاران سال را برای مورخین ثبت می کند. می توان گفت منظرها ادبیاتی به مفهوم کلی آن هستند، یعنی متونی که می توان آن ها را در سطوح مختلف خواند. بنابراین باید برای شناخت منظر، گذشته را از روی متنی که امروز جاری است، خواند. خوانشی عمیق و بر پایه ی دانش محلی. (ویستون اسپیرن، ۱۳۸۴)

منظر فرهنگی یک مکان است که به وسیله گروه )یا گروه های ( بومی به واسطه ارتباط طولانی و پیچیده شان با زمین، با ارزش شده است. این منظر، وحدت آن ها با محیط مادی و معنوی را نشان می دهد و معرفت سنتی روح مکان ها، استفاده از زمین و اکولوژی را در بردارد. (Fowler, 2003)

چنان که بر می آید در منظر فرهنگی هم محیط مادی و هم محیط معنوی به صورت توامان ارزشمند است و آنچه ادراک کامل روح مکان و استفاده از زمین را امکان پذیر می سازد، معرفت و شناختی سنتی است و از آنجا که منظر فرهنگی یک دست نوشته است که زنان و مردان از زندگی اجتماعی خود نوشته اند، خوانش بومی جنبه های عینی و ذهنی، بالاترین سطح بازخوانی آن خواهد بود .(عشرتی، ۱۳۹۱)
شرح سرزمین سرخپوستان سیاتل توسط سرکرده ی ایشان به خوبی نشان دهنده این جنبه های عینی و ذهنی و همچنین اهمیت انکار ناپذیر خوانش بومی در ادراک جنبه های ذهنی منظر فرهنگی می باشد (ویستون اسپیرن، ۱۳۸۴):

«تمامی بخش های این سرزمین برای ما جنبه مقدس دارد ، هر برگ سوزنی شکل و درختان کاج ،هر کرانه آب ، هر مه جنگل های تیره و تار ، هر محوطه خالی در میان درختان و هر حشره وزوز کننده ، در اذهان و آداب سرزمین من مقدس است . صمغی که از آوند درختان می تراود ، گذشته سرخپوستان را با خود منتقل می کند، آب درخشنده ای که در رودها و نهر ها جاری است ، فقط آب خالی نیست ، بلکه خون نیاکن من است .اگر زمینی به شما بفروشیم بدانید که مقدس است ، و باید این نکته را به فرزندانتان بیاموزید و به آن ها بفهمانید که هر نما از یک دریاچه آرام ، هرچقدر هم که کوتاه باشد ،چیزی از زندگی مردم و سرنوشت و سنتشان را بیان می کند . همچنین باید بدانید که صدای آب نیز همانا صدای نیاکان ماست.»

شرح سرزمین هورامان نیز توسط انسان امروزی از گذشته تا حال تنها با بازشناسی تمام ارزش ها و به تصویر کشیدن آن ممکن است.
منظر فرهنگی هورامان یک محدوده جغرافیایی است که بخشی از آن در ایران و استان های کردستان و کرمانشاه و بخش دیگر از آن در خاک عراق واقع شده است و در طول زمان ترکیبی از کار انسان و طبیعت را ارائه کرده و گویای سیر تکامل جامعه انسانی و سکونت گاه بومی در سازگاری با محیط طبیعی تحت تاثیر فشارها و نیروهای مختلف بوده است.

هورامان به عنوان یک نمونه کامل و غنی منظر فرهنگی شامل لایه های گستردهای اقتصادی، طبیعی، علمی، مذهبی، عرفانی و فلسفی و … می باشد در نتیجه در راستای حفاظت از آن نیاز به درکی جامع و شناختی عمیق از تمام لایه های این منظرفرهنگی آشکار می گردد.

همچنین حفظ هورامان مساله ای فرهنگی است و به فهم درست ارزش های منابع آن وابسته است و تنها با خوانش بومی جنبه های عینی و ذهنی آن می توان به تلقی تازه ای از مفهوم ارزش در منظر فرهنگی هورامان و چگونگی سازوکار ارزش ها در یکپارچگی تمام سرزمین هورامان دست یافت.

از این رو با توجه به این نکته و بر اساس تحقیقات انجام شده دسته بندی زیر برای ارزش های سرزمین هورامان ارائه شده و برای هرکدام از ارزش های آن شناسه هایی مورد مطالعه قرار گرفته است که بخشی از آن در جدول زیر قرار گرفته است:

ارزش ها —– >شناسه ها

ارزش بوم شناختی —– > سازگاری با اقلیم،همگن با محیط بوم آورد
ارزش تمایز محلی —– >  نوع خاص بهره برداری از عناصرطبیعی
ارزش هنری —– >  موسیقی و آواهای منحصربفرد و غنی
ارزش محیط و منظر طبیعی——> وجود عناصر،مکان ها یا مناظر طبیعی ویژه
ارزش محیط و منظر روستایی——> درجه هماهنگی با محیط طبیعی پیرامون
ارزش آیین های اجتماعی——-> آیین ها و مراسم ویژه اجتماعی
ارزش اعتبار اجتماعی——-> معتبر بودن در حوزه نفوذ
ارزش پیام اجتماعی——> امکان انتقال ارزش ها به آیندگان
ارزش تعلق به اجتماع—–> وجود مدیریت مردمی
ارزش اسطوره های فرهنگی—–> داستان ها واساطیر در ارتباط با هورامان
ارزش تداوم فرهنگی——-> تداوم مظاهر فرهنگی:زبان ،موسیقی و
ارزش دینی و اعتقادات مذهبی——> فرقه ها و مراسم مذهبی خاص
ارزش سنت های فرهنگی——> آداب و رسوم و سنن ویژه فرهنگی
ارزش باستان شناختی—–> محوطه های باستانی
ارزش قدمت و دیرینگی——> قدمت بافت، وجود ابنیه تاریخی
ارزش مفاهیم تاریخی—–> عمر روستاهای هورامان و توجه به آن در طول زمان
ارزش هویت تاریخی—–> زادگاه و مدفن اشخاص نام آور ، وقایع تاریخی
ارزش زیبایی و زیبایی شناختی——> وجود عناصر و تزیینات خاص
ارزش معمارانه——> ارزش عناصر و جزییات ویژه معماری
ارزش ندرت و تکرار ناپذیری—–> نمونه ای ویژه از معماری روستایی در دنیا
ارزش نمایندگی——> بهترین نمونه در شرایط محیطی مشابه
ارزش هماهنگی و یکپارچگی——> بافت یکپارچه و منسجم
ارزش اعجاب——> میزان شگفتی در تجربه نخست مواجهه
ارزش هیجانی ——>تنوع و تاثیر بر تهییج بازدیدکنندگان
ارزش خاطره ای و یادمانی——> وجود عناصر خاطر انگیز در محیط
ارزش نمادین——> نماد فرهنگی در اذهان عمومی
ارزش آموزشی——> امکان مسافرت های آموزشی و دانشگاهی
ارزش اسنادی——> وجود اسناد معتبر علمی درباره هورامان
ارزش کاکردی و عملکردی——> وجود عملکردهای زنده و پویا
ارزش فنی——> تکنیک ساخت در معماری و کشاورزی
ارزش اقتصادی——> قطب اقتصاد در گذشته
ارزش ادبی——> دارای ادبیات و زبان غنی

روستاهای هورامان مجموعه نا محدودی از سکونت گاه های بشری هستند که از جنبه های متعدد، بیانگر واقعیت های زندگی بشری بوده و طیف وسیعی از ارزش ها را در بر دارد اما با توجه به توسعه سریع و شتابزده در روستاهای هورامان ارزش های نهفته در این بافت ها که سهم مهمی از ارزش های فرهنگی را به خود اختصاص می دهد، مورد بی توجهی واقع شده است و این سرزمین غنی فرهنگی امروزه میراثی در خطر است.