اوصاف قزوین در خاطرات، سفرنامه‌ها و منابع جغرافیای تاریخی – ج ۱
اطلاعات کتاب‌شناختی: پدیدآورنده : مهرزاد پرهیزکاری / ناشر: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری – اداره کل راه و شهرسازی استان قزوین / تاریخ چاپ: ۱۳۹۱/ مکان چاپ: قزوین
نوشته‌های مرتبط
قزوین روزگاری باب الجنه یا مینودر خوانده می‌شد. پیشینه تاریخی فرهنگی قزوین باعث شده در قرون مختلف مورد توجه باشد. جغرافی‌دانان، سیاحان، صاحب‌منصبان و … خاطرات و مطالب زیادی درباره این شهر در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند. اکنون آنچه در متون مختلف درباره قزوین نقل شده، در یک کتاب جمع شده و جلد اول آن منتشر شده است. در مقدمه کتاب آمده است:
قزوین با توجه به موقعیت تاریخی و جغرافیایی خود، یکی از شهرهای تأثیرگذار در تاریخ معماری و شهرسازی ایران است. وجود آثار شاخص معماری و ویژگی های شهرسازی آن موجب شده تا به عنوان یکی از مهمترین شهرهای تاریخی ایران، همواره مورد توجه خاص پژوهشگران این حوزه قرار گیرد. ویژگی های شاخص این شهر مانند اولین تجربیات طرح اندازی شهری و مداخله در نظام شهرسازی سنتی؛ با احداث دولتخانه، تبدیل مسجد جامع به مسجد سلطانی(شاه)، توسعه بازار، احداث میدان اسب به عنوان فضای شهری- تشریفاتی، و اتصال دولتخانه توسط اولین خیابان مستقیم و عریض ایران به قلب شهر تاریخی، در دوره صفویه نشان از جایگاه شامخ این شهر در سیر تحول شهرسازی دارد. در دوره قاجاریه قزوین بار دیگر بستر تحولات معماری و شهرسازی شده و نظام شهر صفوی آن هماهنگ با اوضاع زمان، تغییر نموده و رنگ قاجاری به خود می گیرد. از ویژگی های خاص این دوره می توان به گسترش بازار و احداث مجموعه وسیع سعدالسلطنه، و شکل گیری مجموعه دولتی، به عنوان هسته ای تأثیرگذار در شهر، و عنصری نو در شهرسازی اشاره کرد.همچنین دومین خیابان قزوین با الگو برداری از خیابان صفوی در همین دوره احداث شده و واجد مشخصه هایی است که بعدها در خیابانهای پهلوی اول تکرار شد.امکان بازخوانی نظام قاجاری شهر قزوین که علیرغم تحولات شهری دوره پهلوی و سالهای اخیر به خوبی حفظ شده است، از امتیازات و شاخصه های مهم بافت تاریخی شهر می باشد که برای مطالعه تحولات تاریخ معماری و شهرسازی دارای اهمیت فراوانی است که نیاز به شناخت شهر را متذکر می سازد.
اما؛ شناخت هر کالبد تاریخی، نیازمند مطالعه در زمینه های متون، بررسی میدانی و مقایسه تطبیقی است که هر یک، دارای زاویه ی دید خاصی، و جمع آن منظری سه بعدی نسبت به موضوع پدید می آورد.
هدف از کتاب حاضر گردآوری بخشی از متون مربوط به قزوین می باشد که در راستای دستیابی به نگرشی جامع در باب قزوین، لازمه و زیربنای اولیه تحقیق به شمار می رود.
دامنه ی فراخ متون مربوط به قزوین با توجه به موقعیت مکانی و جایگاه تاریخی آن باعث شده تا امکان بهره برداری از تمامی متون برای محققین و دانشجویان میسر نگردیده و مطالعات و طرح های شهری فاقد جامعیت در شناخت پیشینه ی شهر باشند. بر همین اساس اولویت گردآوری متون به منابع توصیفی که طیف وسیعی از کتاب های تاریخی را شامل می گردد، اختصاص یافت. امتیاز این منابع نسبت به دیگر منابع تاریخی اینست که اغلب حاصل مشاهده مستقیم و حاوی اطلاعات و توضیحات مکانی می باشند؛ بنابراین بیش از دیگر منابع از اوضاع فرهنگی، کالبد شهر، و ابنیه آن، اطلاعات بدست می دهند.
محدوده منابع توصیفی بسیار گسترده و در برخی موارد مبهم است؛ که گزینش را با مشکل مواجه می سازد. به همین دلیل دایره انتخاب، به سفرنامه ها، خاطرات و منابع جغرافیای تاریخی که به زبان فارسی چاپ و منتشر شده اند، و حاوی مطالبی درباره ایران هستند، محدود گردید. لذا منابع ترجمه نشده، نسخ خطی و چاپ سنگی در این دایره قرار نگرفته و خود نیازمند تحقیقی جداگانه می باشد.
در محدوده ی تعریف شده سعی بر این بوده که تمامی منابع، مورد بررسی قرار گیرند و با توجه به اینکه کتابشناسی جامعی در این خصوص منتشر نگردیده، لذا تهیه فهرست و منابع مورد نیاز بر اساس کتابشناسی های منتشره، جستجوی اینترنتی کتابخانه ملی و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ارجاعات مختلف کتاب ها و همچنین بازار کتاب (جستجوی میدانی) صورت پذیرفت و زمانی بیش از سه سال را به خود اخصاص داده که همچنان نیز ادامه دارد. بنابراین از قلم افتادن برخی از عناوین دور از ذهن نبوده که امید است این مشکل با معرفی و اطلاع رسانی خوانندگان در چاپ های بعدی مرتفع گردد. اما یادآوری نکاتی را در خصوص نحوه گزینش منابع و چگونگی تدوین آنها لازم می داند:
علیرغم حساسیت در اینکه هیچ منبعی از قلم نیفتد، تمامی مساعی بر این بوده که از گزینش منابع نامتناجس اجتناب گردد.با این حال در برخی موارد انتخاب خالی از ابهام نیست. به طور مثال سفرنامه حزین که در این کتاب آمده، به رجال نزدیکتر است تا ذکر سفر، و یا تحفه العراقین بیشتر کتابی ادبی است تا توصیفی و از طرفی تذکره هفت اقلیم که از دایره انتخاب حذف شده، توضیحات مکانی مفیدی را در بردارد.
در میان منابع، نامه نگاری ها و گزارش ها نیز مورد بررسی قرار گرفته اند که مکاتبات و گزارش های غیررسمی (غیر اداری) و حاوی اطلاعات توصیفی و تاریخی در انتخاب گنجانده شده اند.
کتاب ها بر اساس تاریخ سفر یا تاریخ اولین ورود راوی به قزوین مرتب شده اند. لذا بعضاً در مورد اشخاصی که توقف طولانی و یا مکرر در قزوین داشته اند (مانند رابرت شرلی)، این امکان وجود دارد که وقوع رویدادهای انتهایی، متأخرتر از اولین رویدادهای سفرنامه ی بعدی باشد.
تاریخ مذکور در عناوین، از متن کتاب منبع، یا مقدمه آن استخراج شده است. اگر ذکری دارای تاریخ دقیق تر بوده، در عبارت افزوده توضیحی به صورت مستقل آورده شده است.
در راستای دستیابی به جامعیت اطلاعات، صرفاً به اطلاعات توصیفی اکتفا نشده و تمامی متون حاوی واژه قزوین ، قزوینی، قزوینیان و… که در منابع آمده عیناً ذکر شده اند.
جمله بندی و کلمات کاملاً برابر کتاب چاپ شده بدون کمترین دخل و تصرفی اقتباس گردیده و گردآورنده سعی نموده تا حداقل توضیحات را داشته باشد.
با توجه به ماهیت گردآوری، هدف گردآورنده مبنی بر کمترین دخالت در نوشته ها و تفسیر آنها، اشتباهات راویان تذکر داده نشده است؛ چه اگر این چنین می شد، نیاز به توضیح و تفسیر نوشته، با توجه به اوضاع زمان و مقایسه با دیگر متون تاریخی، ماهیت کتاب را تغییر می داد؛ اما توضیحات تکمیلی مترجمین و مصححین در پاورقی و ضمائم آورده شده است.آنچه توسط گردآورنده اضافه گردیده در زیرنویس مشخص شده و مابقی عیناً از کتاب اقتباس گردیده است.
مطالب حاوی نام قزوین و … که توسط مترجم یا مصحح، در حاشیه، مقدمه و تعلیقات آمده؛ به ضمائم کتاب منتقل گشته و در صورت نیاز، تفصیل آن ذکر شده است؛ در غیر اینصورت فقط به شماره ی صفحه اکتفا گردیده است. از بیان صفحه فهرست کتاب و اعلام اجتناب شده است.
اگر کتابی دارای چند ترجمه بوده، تمامی ترجمه ها ذکر شده اند، تا ضمن جامعیت، قابلیت مقایسه نیز وجود داشته باشد. اگر کتابی دارای چند تصحیح بوده یکی به عنوان مبنا قرار گرفته، و مابقی، در صورت مغایرت در متن، در پاورقی ذکر شده اند.
در مواردی که کتاب با دو عنوان مغایر به چاپ رسیده است؛ هر دو عنوان آورده شد اما از تکرار مطالب خودداری گردیده است.
اگر چند متن یا سفرنامه در یک کتاب جمع بوده، به صورت مستقل آورده شده اند. همچنین سفرنامه های کوتاه منتشره در مجلات نیز مدنظر قرار گرفته اند.
در ذکر متون، مبنا بر حداقل با قابلیت فهم جمله، بوده تا توضیحات بی فایده وارد نگردد. در همین راستا بخش هایی از موضوعات طولانی که مرتیط به قزوین نبوده حذف شده که با … مشخص گردیده است. برای تکمیل، جمله ای توضیحی در داخل [] با واژه ی آغازین «ذکر» در ابتدای هر متن توسط گردآورنده اضافه شده است.
در پاورقی صفحه اول سفرنامه های غیرایرانی، نام نویسنده سفرنامه و کتاب او به زبان اصلی درج گردیده تا امکان جستجوی علاقمندان را در متون و شبکه اینترنت تسهیل نماید. اسامی اصلی از ترجمه منتشره، فهرست سفرنامه های توصیفی و یا سایت اینترنتی کتابخانه ملی اخذ گردیده است. بعضاً ترجمه به دیگر زبان ها و یا متعلق به قرون قبل می باشد.
در خصوص متون جغرافیایی، صرفاً متون جامع بررسی شده اند و از کتاب های جغرافیای تاریخی محلی صرف نظر گردیده است.
کتاب معجم البلدان که دو جلد از چهار مجلد آن به چاپ رسیده است؛ به علت ذکر مکرر نام قزوین، در حد مجلدات چاپ شده مورد استفاده قرار گرفته و توضیح قزوین (که در جلدهای اول و دوم نیست) از متن چاپ نشده، نقل گردیده است.استفاده از ترجمه ی جغرافیای حافظ ابرو نیز که سه جلد از شش جلد آن به چاپ رسیده، (و در مجلدات چاپ شده تنها یک بار نام قزوین آمده است)، به آینده، پس از چاپ تمامی مجلدات موکول گردید.
فهرست مطالب کتاب به ترتیب زیر است:
مقدمه
ابن خردادبه، المسالک و الممالک ترجمه حسین قره چانلو
مسالک و ممالک ترجمه سعید خاکرند
احمد بن ابی یعقوب، البلدان
ابوعلی احمد بن عمر بن رسته، الاعلاق النفیسه
ابن فقیه همدانی، ترجمه مختصر البلدان
قدامه بن جعفر، کتاب الخراج
ابوالقاسم بن احمد جیهانی، اشکال العالم
ابو اسحق ابراهیم اصطخری، مسالک و ممالک
ممالک و مسالک
ابن حوقل، صوره الارض
سفرنامه ابن حوقل
حدود العالم من المشرق الی المغرب
ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم
ناصر خسرو، سفرنامه ناصر خسرو قبادیانی مروزی
رابی بنیامین تودولایی، سفرنامه رابی بنیامین تودولایی
افضل الدین خاقانی شروانی، مثنوی تحفه العراقین
ابن جبیر، سفرنامه ابن جبیر
یاقوت حموی، معجم البلدان
مشترک
مارکوپولو، سفرنامه مارکوپولو ترجمه حبیب الله صحیحی
سفرنامه مارکوپولو، ترجمه سید منصور سجادی و آنجلا جوانی رومانو
سفرهای مارکوپولو، ترجمه رامین گلبانگ
سفرهای مارکوپولو، ترجمه زهره میرطاهر
زکریای قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد ترجمه محمدمراد بن عبدالحمان
آثار البلاد و اخبار العباد ترجمه جهانگیر میرزا قاجار
آثار البلاد و اخبار العباد ترجمه عبدالرحمن شرفکندی
ابوالفداء عمادالدین اسماعیل، تقویم البلدان
ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه
شمس الدین محمد ابن انصاری، نخبه الدّهر فی عجائب البرّ و البحر
حمدالله مستوفی، نزهه القلوب
هفت کشور یا صور الاقالیم
احمد بن علی قلقشندی، جغرافیای تاریخی ایران(صبح الأعشی فی صناعه الانشاء)
تیمور گورکانی، منم تیمور جهانگشا
روی گونزالس کلاویخو، سفرنامه کلاویخو
کاترینو زنو، سفرنامه کاترینو زنو
جووان ماریو آنجللو، سفرنامه آنجللو
سفرنامه بازرگان ونیزی
سیّدی علی کاتبی، مرآت الممالک
آنتونی جنکینسون، سفرنامه آنتونی جنکینسون
وینچنتو دالساندری، سفرنامه وینچنتو دالساندری
رابرت و آنتونی شرلی، سفرنامه برادران شرلی
اروج بیک بیات، دون ژوان ایرانی
ژرژ تکتاندر فن دریابل، ایترپرسیکوم
پیترو دلاواله، سفرنامه پیترو دلاواله ترجمه شعاع الدین شفا
سفرنامه پیترو دلاواله ترجمه محمود بهفروزی
دن گارسیا دسیلوا فیگوئروا، سفرنامه فیگوئروا
فدت آفاناس یویچ کاتف، سفرنامه کاتف
سر دومور کوتون، سفرنامه سر دومور کوتون
رابرت استودارت، سفرنامه استودارت
ژان باتیست تاورنیه، سفرنامه تاورنیه ترجمه ابوتراب نوری
سفرنامه تاورنیه ترجمه حمید ارباب شیرانی
اولیا چلبی، سیاحتنامه اولیا چلبی
آدام الئاریوس، سفرنامه الئاریوس ترجمه احمد بهپور
سفرنامه آدام الئاریوس ترجمه حسین کردبچه
ژان شاردن، سفرنامه شوالیه شاردن فرانسوی ترجمه حسین عریضی
سیاحتنامه شاردن ترجمه محمد عباسی
سفرنامه شاردن ترجمه اقبال یغمایی
شرح تاجگذاری شاه سلیمان صفوی و وقایع دو سال بعد
آندره دولیه دلند، زیبائیهای ایران
سانسون، سفرنامه سانسون ترجمه تقی تفضلی
سفرنامه سانسون ترجمه محمد مهریار
انگلبرت کمپفر، در دربار شاهنشاه ایران
سفرنامه کمپفر
جملی کارری، سفرنامه کارری
پردولاماز، گزارش سفر پردولاماز
سفرنامه منظوم حج
تادوز یودا کروسینسکی، سفرنامه کروسینسکی
پطرس دی سرکیس گیلانتز، سقوط اصفهان
احمد دری، سفرنامه احمد دری
حزین لاهیجی، تاریخ و سفرنامه حزین
شرح تاریخی انقلابهای ایران در زمان تهماسب قلی خان
ژان اوتر، سفرنامه ژان اوتر
آبراهام گاتوغی گوس، منتخباتی از یادداشتهای آبراهام گاتوغی گوس
عبدالکریم، در رکاب نادرشاه
لویی بازن، نامه های طبیب نادرشاه ترجمه دکتر علی اصغر حریری
یادداشتهایی درباره پسین سال های پادشاهی تهماسب قلی خان ترجمه بهرام فره وشی
خاطرات طبیب مخصوص نادرشاه به کوشش بهرام افراسیابی
نظیف مصطفی، سفارتنامه نظیف مصطفی
میرزا محمد کلانتر فارس، روزنامه میرزا محمد کلانتر فارس
تصاویر
پیوست یک: متون افزوده شده توسط مصحان و مترجمان در مقدمه، حواشی و تعلیقات
پیوست دو: تصاویرافزوده شده توسط مصحان و مترجمان
فهرست تصاویر
کتابشناسی
منبع: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران
لطفا جهت ارتباط و همکاری با گروه مطالعات فرهنگ قزوین موسسه انسان شناسی و فرهنگ با مدیریت این گروه آقای حامدکلجه ای مکاتبه نمائید.
Hamed.Kolajei@Gmail.Com