انسان و عصر روشنگری (لوموند دیپلماتیک: ژوئن ۲۰۱۴)

دومینیک اوتران برگردان شیرین روشار

سیصدمین سالگرد تولد دنی دیدرو (۱۷۱۳) شاهد فوران انتشار کتابهائی بود که از میان آنها گلچین دلگشای کاترین بوتیه-کوکبرگ قابل توجه است (۱). در نزدیک به نهصد صفحه، این استاد ادبیات قاطع ترین شواهد از آن جوشش فوق العاده روشنفکری عصر روشنگری را گردآوری کرده است. یک گنجینه واقعی که در آن، ورای خاطرات کلیشه ای اندکی رنگ پریده، خواننده اندیشه فرح بخش مردانی را از نو کشف می کند که به قدرت عقل برای جستجوی خوشبختی ایمان داشتند،. صدای آنها چند گانه، همواره استثنائی و گهگاه متضاد است. ولی آنچه آنها را گردهم می آورد، خواست رهائی از اندیشه های از پیش ساخته شده و قالب بندیهای مذهبی است تا بتوان در سطح انسان اندیشید. با اعتماد کردن فقط به آنچه که می تواند مشاهده کند، تجربه کند و به اثبات برساند، اندیشمند دوره روشنگری کل واقعیت را با نگاهی نو بررسی می کند.

اشتیاق وی به دیدن همه چیز، ظرفیت او در علاقه نشان دادن به همه چیز، خیره کننده است. این برنامه فرهنگنامه (آنسیکلوپدی) ای است که دیدرو (Diderot) و دلآمبر (D’Alembert) در ۱۷۴۷ به راه انداختند. برنامه ای که به نظر ما با عظمت و اندکی گیج کننده می نماید : بیست سال کار، هفتاد و دو هزار مدخل، شانزده هزار صفحه برای گردآوری تمام آنچه در دنیا وجود دارد، از کوچکترین  چیز – مدخل سوزن معجزه ای است از دقت و موشکافی و دانش شاعرانه – تا بزرگترین مدخل : کهکشان، خدا. همزمان، کندورسه (Condorcet) «تابلوئی از پیشرفت های تاریخی روح انسان» را طرح ریزی می کند، مونتسکیو (Montesquieu) اساس نهادها و انواع  رژیم های سیاسی را مورد تحلیل قرار می دهد و بوفون (Bouffon) چهل سال از عمر خود را صرف نشان دادن نظمی می کند که بر جهان حکمفرماست.

آنچه جسارت روشنفکری این مردان برای آنها به همراه می آورد، مورد تعقیب قرار گرفتن و گاه به زندان افتادن است.

دیدرو بخش اعظم اثر خود را در خفا به انجام می رساند؛ کتاب «Le Neveu de Rameau» که امروز به عنوان شاهکار او تلقی می شود، یک قرن تمام فقط از طریق باز ترجمه ای از ترجمه آلمانی آن قابل دسترس خوانندگان فرانسوی بود! ولتر (Voltaire) حتی پیش از تبعید شدن به فرنی، می کوشد از دست سانسور با طنزنویسی بگریزد (۲)، برای اینکه بتواند مبارزه خود علیه تعصب و ناشکیبائی را بهتر دنبال  کند («Ecrasons l’infâme»). با اینحال، اگر چه این مردان بی باکانه در خدمت یک آرمان رهائی بخش هستند، هیچکدام از آنها انقلابی نیستند. آنها تصور می کنند بتوانند پادشاهان را متقاعد کرده تا بر اساس قوانین عقل و ترقی حکومت کنند. دیدرو به کاترین دوم روسیه امید می بندد، که زمانی هزینه های او را تأمین می کند، ولتر گوش شنوای فردریک دوم پروس را در اختیار دارد، و در فرانسه روی پادشاه  لوئی پانزده حساب می کند که بتواند جلوی  زیاده روی های اشراف را بگیرد و مردم را از خشک اندیشی و تحجر در امان بدارد.

فیلسوف قرن هجدهم میلادی خود را در کارهای شهری درگیر می کند، می خواهد که  در سیاست مشاوره نقشی داشته باشد، به قدرت گفتار اعتقاد دارد– که در سالن ها رواج دارد … در این سالن های ادبی است که زنان می توانند حرف بزنند. اگر چه آنها در جلوی صحنه نیستند، ولی شخصیت های فوق العاده ای مانند مادام دو شاتله (Mme du Châtelet) در میان آنها دیده می شود. او که معشوقه ولتر بود، به معشوق خود فیزیک و ریاضیات می آموزد، آیزاک نیوتن را به زبان فرانسوی ترجمه می کند، و پیش از مردن در حین زایمان در سن ۴۳ سالگی، رساله ای خردمندانه تحت عنوان «Discours sur le bonheur» (گفتاری درباره خوشبختی) می نویسد. در این اثر او توصیه می کند که از پیشداوری ها دوری جسته، ولی «در برابر رؤیا همچنان حساس باقی مانده»، آموزش را از یاد نبرده و – توصیه ای گرانبها برای عشاق –  اگر می خواهید کمتر رنج ببرید، همواره اندکی کمتر از عشقی که به شما ابراز می شود، عاشق باشید. ..

در رساله جذاب خود درباره «ادب و نزاکت دوران روشنگری» (۳)،  فیلیپ رنو، استاد فلسفه سیاسی، نشان می دهد که چگونه روشنگران «غلظت فلسفی کاملاً نوینی» به «آداب و نزاکت» رژیم سابق دادند. ادب و نزاکت که در کافه ها و سالن های ادبی رعایت می شد، در واقع دیگر جزو ابزار برترها نیست برای متمایز کردن خود از دیگران و تحکیم سلطه شان، بلکه خاکی است که در آن،  از طریق هنر گفتگو، نوعی «مدل فرانسوی آزادی » ریشه می دواند. به تعبیر مونتسکیو، ادب و نزاکت حکم می کند که نقطه ضعف هایمان را زیاد به نمایش نگذاریم. این تعبیر در اینجا یک عمل ضد روسو به حساب می آید : به خوبی می دانیم تا چه اندازه ژان ژاک روسو بر روی صمیمیت تأکید می کرد و تا چه اندازه از دوروئی اجتماعی تأسف می خورد. مباحثی که امروز پیرامون مسئله «ادب و نزاکت» از نو سر برآورده اند، که برای برخی، به خطر انداختن آن می تواند تأثیراتی بر دمکراسی داشته باشد.

پی نویس ها :

۱-

Le Trésor des Lumières, textes choisis et présentés par Catherine Bouttier-Couqueberg, Omnibus, Paris, 2013, 896 pages, 26 euros

۲-

Voltaire, Œuvres d’humour, contes, pièces de théâtre, essais philosophiques et pamphlets rassemblés et présentés par Clémentine Pradère-Ascione, Omnibus, 2013, 1120 pages, 26 euros.

۳-

Philippe Raynaud, La Politesse des Lumières. Les Lois, les mœurs, les manières, Gallimard, coll. « L’esprit de la cité », Paris, 2013, 296 pages, 23 euros

پرونده «لوموند دیپلماتیک» در انسان شناسی و فرهنگ

http://anthropology.ir/node/15007